Tác động của dự án duy trì và phát bền vững đến sinh kế của ngƣời dân vùng đệm vƣờn quốc gia tam đảo khu vực vĩnh phúc
- 135 trang
- file .pdf
i
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH
––––––––––––––––––––––––––––––
ĐẶNG VĂN THANH
“TÁC ĐỘNG CỦA DỰ ÁN DUY TRÌ VÀ
PHÁT BỀN VỮNG ĐẾN SINH KẾ CỦA NGƢỜI
DÂN VÙNG ĐỆM VƢỜN QUỐC GIA TAM ĐẢO
KHU VỰC VĨNH PHÚC”
Chuyên ngành: Kinh tế Nông nghiệp
Mã số: 60-31-10
LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. PHẠM THỊ LÝ
THÁI NGUYÊN - 2009
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
ii
LỜI CAM ĐOAN
Luận văn: “Tác động của dự án duy trì và phát bền vững đến sinh kế
của người dân vùng đệm vườn quốc gia tam đảo khu vực Vĩnh Phúc” đƣợc
thực hiện từ tháng 8/2008 đến tháng 8/2009. Luận văn sử dụng những thông
tin từ nhiều nguồn khác nhau. Các thông tin này đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc, đã
số thông tin thu thập từ điều tra thực tế ở địa phƣơng, số liệu đã đƣợc tổng
hợp và xử lý trên các phần mềm thống kê SPSS 15.
Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn
này là hoàn toàn trung thực và chƣa đƣợc sử dụng để bảo vệ một học vị nào.
Tôi xin cam đoan mọi thông tin trong luận văn đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
iii
LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn này, tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu,
Khoa Sau Đại học, cùng các thầy, cô giáo trƣờng Đại học Kinh tế và Quản trị
Kinh doanh - Đại học Thái Nguyên đã tận tình giúp đỡ, tạo mọi điều kiện về thời
gian, tinh thần cho tôi trong quá trình học tập và thực hiện đề tài.
Đặc biệt, tôi xin chân thành cảm ơn TS. Phạm Thị Lý đã trực tiếp hƣớng
dẫn chỉ bảo tận tình và đóng góp nhiều ý kiến quý báu, tạo điều kiện thuận lợi cho
tôi hoàn thành luận văn tốt nghiệp.
Tôi xin chân thành cảm ơn các đồng chí lãnh đạo, cán bộ Huyện uỷ,
UBND huyện Tam Đảo - Vĩnh Phúc, trạm Khuyến nông, phòng Nông nhiệp
& PTNT, phòng Thống kê huyện, phòng Lao động thƣơng binh xã hội, phòng
Tài nguyên và Môi trƣờng, cán bộ và nhân dân các xã Hồ Sơn, Đại Đình và
xã Đạo Trù đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ khi điều tra thực địa giúp tôi hoàn
thành luận văn này.
Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn cơ quan, gia đình, bạn bè, đồng
nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này.
Thái Nguyên, ngày..... tháng..... năm 2009
Tác giả
Đặng Văn Thanh
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
iv
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1
1. Tính cấp thiết của đề tài.............................................................................. 1
2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................... 3
2.1. Mục tiêu chung ................................................................................. 3
2.2. Mục tiêu cụ thể ................................................................................. 3
3. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu ............................................ 3
3.1. Đối tƣợng nghiên cứu ....................................................................... 3
3.2. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 4
4. Ý nghĩa khoa học của đề tài nghiên cứu ..................................................... 4
5. Kết cấu của luận văn .................................................................................. 4
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU... 5
1.1. Cơ sở khoa học của đề tài nghiên cứu ...................................................... 5
1.1.1. Cơ sở lý luận của đề tài .................................................................. 5
1.1.2. Cơ sở lý thực tiễn của đề tài ......................................................... 19
1.2. Phƣơng pháp nghiên cứu và đánh giá .................................................... 37
1.2.1. Các câu hỏi nghiên cứu của đề tài ................................................ 37
1.2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu.............................................................. 38
1.3. Một số công cụ sử dụng trong nghiên cứu ............................................. 45
1.4. Hệ thống chỉ tiêu phân tích đánh giá ...................................................... 46
CHƢƠNG 2. TÁC ĐỘNG CỦA DỰ ÁN ĐẾN SINH KẾ CỦA NGƢỜI
DÂN VÙNG ĐỆM VƢỜN QUỐC GIA TAM ĐẢO KHU
VỰC VĨNH PHÚC .................................................................... 48
2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu................................................................. 48
2.1.1. Vị trí địa lý................................................................................... 48
2.1.2. Điều kiện tự nhiên........................................................................ 48
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
v
2.1.3. Điều kiện kinh tế - xã hội ............................................................. 51
2.1.4. Tình hình phát triển kinh tế .......................................................... 54
2.2. Thực trạng triển khai dự án tại địa bàn nghiên cứu ................................ 55
2.2.1. Các hoạt động hỗ trợ của dự án .................................................... 55
2.2.2. Thực trạng tác động của dự án ..................................................... 57
2.3. Những tác động chính của dự án đối với hai nhóm hộ ........................... 66
2.3.1. Thu nhập của hai nhóm hộ ........................................................... 66
2.3.2. Cơ cấu các nguồn thu nhập của hộ ............................................... 80
2.3.3. Tỷ lệ số hộ tham gia và thu nhập của hai nhóm hộ ....................... 81
2.4. Sử dụng tài nguyên và nhận thức của các hộ về bảo vệ tài nguyên ........ 84
2.4.1. Các hoạt động khai thác rừng thƣờng xuyên của hai nhóm hộ ..... 84
2.4.2. Thông tin và truyền thông ............................................................ 87
2.4.3. Nhận thức của hai nhóm hộ về môi trƣờng................................... 91
2.5. Đánh giá tác động .................................................................................. 92
2.5.1. Đánh giá sự thay đổi về thu nhập của hai nhóm hộ ...................... 92
2.5.2. Đánh giá sự thay đổi về sự thay đổi cuộc sống của hai nhóm hộ .. 94
2.5.3. Thay đổi nhận thức về tài nguyên rừng và bảo vệ môi trƣờng ...... 96
2.5.4. Sự khác biệt và hƣớng chuyển dịch sinh kế của hai nhóm hộ ..... 100
2.6. Phƣơng pháp nghiên cứu đánh giá tác động và sinh kế ........................ 102
2.6.1. Phƣơng pháp luận đánh giá tác động và sinh kế ......................... 102
2.6.2. Đánh giá nguồn lực trong tiếp cận sinh kế ................................. 102
CHƢƠNG III. MỘT SỐ GIẢI PHÁP GÓP PHẦN HÌNH THÀNH SINH
KẾ BỀN VỮNG CHO NGƢỜI DÂN VÙNG ĐỆM VƢỜN
QUỐC GIA TAM ĐẢO KHU VỰC VĨNH PHÚC ..................108
3.1. Các nguyên nhân dẫn đến tình trạng phụ thuộc vào nguồn tài nguyên
rừng trong sinh kế của ngƣời dân vùng đệm VQG Tam Đảo .............. 108
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
vi
3.2. Một số giải pháp góp phần hình thành sinh kế bền vững cho ngƣời
dân vùng đệm VQG Tam Đảo khu vực Vĩnh Phúc ............................. 110
3.2.1. Nhóm giải pháp thuộc về chính phủ ........................................... 110
3.2.2. Nhóm giải pháp thuộc về địa phƣơng ......................................... 111
3.2.3. Nhóm giải pháp thuộc về Ban quan lý dự án .............................. 112
3.2.3. Nhóm giải pháp thuộc về ngƣời dân vùng đệm............................ 113
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................. 118
1. Kết luận .................................................................................................. 118
2. Kiến nghị ................................................................................................ 120
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................. 124
Tiếng Việt .................................................................................................. 124
Tiếng Anh .................................................................................................. 125
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
vii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
CHLB : Cộng hoà liên bang
CN - TTCN : Công nghiệp - Tiểu thủ công nghiệp
CNH - HĐH : Công nghiệp hoá - Hiện đại hoá
GTZ : Tổ chức Hợp tác Kỹ thuật Đức
PTNT : Phát triển nông thôn
SPSS : Statistical Package For Social Science
UBND : Uỷ ban nhân dân
VQG : Vƣờn Quốc gia
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
viii
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.1. Phân loại đất theo độ cao và theo độ dốc ....................................... 48
Bảng 2.2. Tình hình sử dụng đất đai của huyện năm 2008 ............................. 49
Bảng 2.3: Dân số và lao động của huyện Tam Đảo ....................................... 51
Bảng 2.4: Một số chỉ tiêu cơ bản về giáo dục của huyện Tam Đảo ................ 52
Bảng 2.5: Một số chỉ tiêu cơ bản về y tế của huyện Tam Đảo ....................... 53
Bảng 2.6: Một số chỉ tiêu cơ bản về kinh tế của huyện Tam Đảo .................. 54
Bảng 2.7: Các hoạt động hỗ trợ từ dự án GTZ 3 xã nghiên cứu ..................... 56
Bảng 2.8: Bảng thống kê số hộ điều tra cơ sở ................................................ 57
Bảng 2.9: Thông tin chung về chủ hộ ............................................................ 58
Bảng 2.10: Trình độ học vấn của chủ hộ ....................................................... 60
Bảng 2.11: Diện tích đất bình quân các loại của hai nhóm hộ ........................ 63
Bảng 2.12: Tổng thu nhập bình quân của hai nhóm hộ .................................. 67
Bảng 2.13: Thu nhập bình quân từ nhóm cây hàng năm ................................ 70
Bảng 2.14: Các thống kê về diện tích đất trồng lúa ........................................ 71
Bảng 2.15: Thu nhập bình quân từ cây chè của hai nhóm hộ ......................... 73
Bảng 2.16: Thu nhập từ chăn nuôi của hai nhóm hộ ...................................... 74
Bảng 2.17: Sử dụng tài nguyên rừng phân theo nhóm hộ .............................. 84
Bảng 2.18: Các phƣơng tiện truyền tải thông tin về bảo vệ rừng ................... 87
Bảng 2.19: Nhận thức về các hoạt động gây ô nhiễm .................................... 91
Bảng 2.20: Sự thay đổi thu nhập của hộ theo đánh giá của ngƣời dân ........... 93
Bảng 2.21: Sự thay đổi cuộc sống của hộ theo đánh giá của ngƣời dân ......... 94
Bảng 2.22: Kết quả điều tra 5 nguồn lực của hai nhóm hộ ........................... 103
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
ix
DANH MỤC CÁC BIỂU
Biểu 2.1: Nghề nghiệp của chủ hộ .............................................................. 61
Biểu 2.2: Các nguồn thu hàng năm của hai nhóm hộ .................................. 80
Biểu 2.3: Sự tham gia và các nguồn thu trung bình năm 2008 .................... 81
Biểu 2.4: Đánh giá mức độ quan trọng của rừng đối với cuộc sống của hộ ..... 97
Biểu 2.5: Đánh giá của ngƣời dân về sự thay đổi môi trƣờng ..................... 99
Biểu 2.6: Sự chuyển dịch kinh tế giữa hai nhóm tham gia dự án và
không tham gia dự án ................................................................ 100
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ
Sơ đồ 1: Khung phân tích sinh kế ................................................................... 9
Sơ đồ 2: "Với - và - Với không" khái niệm phân tích tác động tƣơng lai ...... 45
Sơ đồ 2.1: Đánh giá tác động các nguồn lực tại địa bàn nghiên cứu ........... 104
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Đã từ lâu vấn đề bảo tồn đa dạng sinh học, chất lƣợng của các hệ sinh
thái và các cảnh quan, hệ động vật, thực vật giàu có của nhiều vƣờn quốc gia
bị suy thoái do sức ép của nhân dân sinh sống phía ngoài các vƣờn quốc gia
đã đƣợc nhiều ngƣời quan tâm. Việc xây dựng vùng đệm, tạo thành một vành
đai bảo vệ bổ sung cho vƣờn quốc gia để loại trừ các ảnh hƣởng từ phía ngoài
đã đƣợc đặt ra ở nhiều nƣớc trên thế giới.
Ở nƣớc ta, nhiều vƣờn quốc gia và các khu bảo tồn đã và đang đƣợc
xây dựng, nhƣng phần lớn các khu vực này lại thƣờng nằm xen với khu dân
cƣ và chịu sức ép hết sức nặng nề từ phía ngoài. Để giải quyết vấn đề này và
nhiệm vụ bảo tồn, cần thiết phải có những biện pháp hữu hiệu, đáp ứng
những nhu cầu trƣớc mắt của nhân dân địa phƣơng, nhƣng đồng thời cũng
đáp ứng đƣợc những yêu cầu của bảo tồn. Vùng đệm đƣợc xây dựng chính là
để giải quyết các khó khăn đó, nhằm nâng cao cuộc sống cho các cộng đồng
dân cƣ địa phƣơng, tạo thêm công ăn việc làm cho họ để họ giảm bớt sức ép
lên các khu bảo tồn và đồng thời giáo dục, động viên họ tích cực tham gia
vào công tác bảo tồn.
Vƣờn Quốc gia Tam Đảo đƣợc thành lập tháng 3/1996, cách Hà Nội
khoảng 70 km về phía bắc. Với tổng diện tích 34.945 ha nó là một trong
những Vƣờn Quốc gia lớn nhất ở Việt Nam và là một trong những khu rừng
tự nhiên cuối cùng ở sát Hà Nội. Vƣờn Quốc gia Tam Đảo đƣợc đánh giá là
một trong những khu vực có đa dạng sinh học cao nhất nƣớc, với nhiều loài
động, thực vật quí hiếm không chỉ của riêng Vƣờn Quốc gia Tam Đảo mà còn
của Việt Nam và thế giới.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
2
Tuy nhiên, do sức ép lớn của dân cƣ và việc quản lý còn bất cập nên
trong thời gian qua nguồn tài nguyên thiên nhiên của Vƣờn Quốc gia đã bị
ảnh hƣởng nghiêm trọng và đã dẫn đến việc phá huỷ các tầng thực vật thấp,
việc săn bắn và thu hái không đƣợc kiểm soát đã dẫn đến sự suy kiệt các loài
thực vật và động vật quí hiếm của Vƣờn Quốc gia
Trong những năm vừa qua ngành du lịch phát triển mạnh đã làm huỷ
hoại vẻ đẹp tự nhiên của Vƣờn Quốc gia Tam Đảo và các vùng xung quanh có
nguy cơ tiếp tục làm suy thoái môi trƣờng tự nhiên của Vƣờn Quốc gia.
Với xu hƣớng thay đổi đáng quan ngại này, năm 1999 chính phủ Việt
Nam đã đề nghị CHLB Đức hỗ trợ kỹ thuật cho một dự án với mục tiêu phát
triển phƣơng pháp quản lý hòa nhập và hợp tác cho Vƣờn Quốc gia và các
vùng đệm. Theo nguyên tắc có sự tham gia, cách tiếp cận này sẽ áp dụng các
qui trình lập kế hoạch phi tập trung. Do vậy, Dự án về Quản lý rừng Quốc gia
và vùng đệm Tam Đảo (Tam Dao Management Project) đã đƣợc thiết lập giữa
Tổ chức Hợp tác Kỹ thuật Đức GTZ (German Agency for Technical Cooperation
or Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit), Bộ Nông nghiệp
& Phát triển Nông thôn, và ba tỉnh nằm trong vùng đệm bao gồm Vĩnh Phúc,
Thái Nguyên và Tuyên Quang.
Việc xem xét và đánh giá tác động của dự án phát triển vƣờn quốc gia
Tam Đảo đến việc tạo ra sinh kế bền vững cho ngƣời dân vùng đệm sau khi
kết thúc dự án là một việc làm hết sức quan trọng và cần thiết, không chỉ có ý
nghĩa với việc tổng kết những kết quả để đánh giá hiệu quả trƣớc mắt của dự
án mà còn để rút ra những bài học trong việc tạo ra những sinh kế bền vững
cho ngƣời dân có tham gia và không tham gia dự án khi dự án này kết thúc.
Từ đó đƣa ra những biện pháp quản lý vƣờn quốc gia Tam Đảo và vùng đệm
hiệu quả hơn trong tƣơng lai. Vì vậy, tác giả chọn nghiên cứu đề tài “Tác
động của dự án duy trì và phát bền vững đến sinh kế của ngƣời dân vùng
đệm vƣờn quốc gia Tam Đảo khu vực Vĩnh Phúc”. Ngoài ra, thông qua
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
3
việc nghiên cứu vấn đề nêu trên tác giả mong muốn quá trình nghiên cứu của
bản thân gắn liền với hoạt động trong thực tiễn để đóng góp những thành quả
nghiên cứu của mình vào công tác bảo tồn và phát triển bền vững các khu dự
trữ sinh quyển, khu bảo tồn, vƣờn quốc gia, rừng đặc dụng, tự nhiên ở Việt
Nam nói chung và VQG Tam Đảo nói riêng.
2. Mục tiêu nghiên cứu
2.1. Mục tiêu chung
Đánh giá tác động của các hoạt động thuộc dự án duy trì và phát triển
bền vững VQG Tam Đảo và vùng đệm đến việc tạo ra sự thay đổi về sinh kế
ngƣời dân vùng đệm khu vực Vĩnh Phúc và đề xuất một số giải pháp góp
phần tạo ra sự thay đổi về sinh kế ngƣời dân vùng đệm nhằm hạn chế và đi
đến xóa bỏ những thói quen sinh kế có những tác động tiêu cực tới công tác
bảo tồn VQG Tam Đảo và vùng đệm.
2.2. Mục tiêu cụ thể
- Tìm hiểu các hoạt động thực tế của dự án phát triển vƣờn quốc gia
Tam Đảo và vùng đệm trên địa bàn huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc.
- Đánh giá thực tế tình hình sản xuất, đời sống của ngƣời dân vùng đệm
vƣờn Quốc gia Tam Đảo khu vực Vĩnh Phúc.
- Đánh giá sự ảnh hƣởng của dự án phát triển vƣờn quốc gia Tam Đảo
và vùng đệm đến sự thay đổi sinh kế của ngƣời dân vùng đệm vƣờn quốc gia
Tam Đảo khu vực Vĩnh Phúc.
3. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
- Các hoạt động của dự án duy trì và phát triển bền vững vƣờn quốc gia
Tam Đảo và vùng đệm đến sinh kế của ngƣời dân vùng đệm khu vực Vĩnh Phúc.
- Các hộ nông dân sinh sống trong khu vực vùng đệm vƣờn quốc gia
Tam Đảo.
- Các nguồn lực tự nhiên, nguồn lực con ngƣời, nguồn lực xã hội,
nguồn lực tài chính, nguồn lực vật chất tại khu vực vùng đệm của dự án.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
4
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Về không gian: Nghiên cứu trên phạm vi 03 xã là: Xã Đạo Trù, xã
Đại Đình và xã Hồ Sơn thuộc huyện Tam Đảo tỉnh Vĩnh Phúc.
- Về thời gian: Nghiên cứu từ tháng 08/2008 đến tháng 08/2009
4. Ý nghĩa khoa học của đề tài nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu những tác động của các hoạt động thuộc dự án duy
trì, phát triển vƣờn quốc gia Tam Đảo và vùng đệm triển khai đến việc thay
đổi sinh kế của ngƣời dân khu vực vùng đệm. Từ đó đề xuất các giải pháp góp
phần hình thành sinh kế bền vững cho ngƣời khu vực vùng đệm, góp phần
vào việc bảo tồn lâu dài vƣờn Quốc gia Tam Đảo.
5. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, phụ lục, tài liệu tham khảo
luận văn đƣợc chia thành 3 chƣơng cụ thể nhƣ sau:
Chƣơng I: Tổng quan tài liệu và phƣơng pháp nghiên cứu
Chƣơng II: Tác động của dự án đến sinh kế ngƣời dân vùng đệm khu
vực Vĩnh Phúc
Chƣơng III: Đề xuất một số giải pháp góp phần hình thành sinh kế bền
vững cho ngƣời dân vùng đệm vƣờn Quốc gia Tam Đảo.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
5
CHƢƠNG 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1.1. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU
1.1.1. Cơ sở lý luận của đề tài
1.1.1.1. Một số khái niệm và phạm trù về phân tích sinh kế và sinh kế
bền vững
Tiếp cận sinh kế là khái niệm tƣơng đối mới mẻ. Nó phản ánh bức
tranh tổng hợp các sinh kế của ngƣời dân hay cộng đồng, chứ không chỉ theo
phƣơng thức truyền thống chú trọng đến một hoặc hai sinh kế (chẳng hạn nhƣ
nuôi trồng thủy sản, lâm nghiệp). Tiếp cận sinh kế sẽ mang lại cho cộng đồng
cũng nhƣ những ngƣời hỗ trợ từ bên ngoài (external supporters) cơ hội thoát
nghèo, thích nghi các điều kiện tự nhiên xã hội và có những thay đổi tốt hơn
cho chính họ và cho các thế hệ tiếp theo [6]. Vì mục tiêu này, chúng ta xem
xét khái niệm sinh kế và phân tích sinh kế cho ngƣời dân vùng đệm.
a. Sinh kế
Một sinh kế bao gồm năng lực tiềm tàng, tài sản (cửa hàng, nguồn tài
nguyên, đất đai, đƣờng xá) và các hoạt động cần có để kiếm sống [13].
Có quan điểm khác cho rằng:
Theo Uỷ ban Phát triển Quốc tế (Vƣơng quốc Anh), một sinh kế bao
gồm 3 thành tố chính: Nguồn lực và khả năng mà con ngƣời có đƣợc, chiến
lƣợc sinh kế và kết quả sinh kế.
Kết quả của sinh kế là những thay đổi có lợi cho sinh kế của cộng đồng.
Nhờ các chiến lƣợc sinh kế mang lại cụ thể là thu nhập cao hơn, nâng cao đời
sống văn hoá, tinh thần, cuộc sống ổn định hơn, giảm rủi ro, đảm bảo tốt hơn
an toàn lƣơng thực và sử dụng bền vững hơn nguồn tài nguyên thiên nhiên.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
6
b. Sinh kế bền vững
Hƣớng phát triển sinh kế cho ngƣời dân vùng đệm tại các khu bảo tồn
thiên nhiên, vƣờn quốc gia trong và ngoài nƣớc là sinh kế bền vững. Trƣớc
khi xem xét vấn đề sinh kế bền vững chúng ta cần tìm hiểu một số khái niệm
về phát triển bền vững.
Theo Hội đồng thế giới về môi trƣờng và phát triển thì “Phát triển bền
vững là sự phát triển đáp ứng các nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả
năng của các thế hệ tƣơng lai trong đáp ứng các nhu cầu của họ”.
Hội nghị môi trƣờng toàn cầu Rio de Janerio (6/1992) đƣa ra thuyết phát
triển bền vững; nghĩa là sử dụng hợp lý và có hiệu quả các nguồn tài nguyên,
bảo vệ Môi trƣờng một cách khoa học đồng thời với sự phát triển kinh tế.
Phát triển bền vững là một mô hình chuyển đổi mà nó tối ƣu các lợi ích
kinh tế và xã hội trong hiện tại nhƣng không hề gây hại cho tiềm năng của
những lợi ích tƣơng tự trong tƣơng lai [1].
Phát triển là mô hình phát triển mới trên cơ sở ứng dụng hợp lý và tiết
kiệm các nguồn tài nguyên thiên nhiên để phục vụ cho nhu cầu của con ngƣời
thế hệ hiện nay mà không làm hại cho thế hệ mai sau [2].
Một sinh kế đƣợc xem là bền vững khi nó phải phát huy đƣợc tiềm năng
con ngƣời để từ đó sản xuất và duy trì phƣơng tiện kiếm sống của họ. Nó phải
có khả năng đƣơng đầu và vƣợt qua áp lực cũng nhƣ các thay đổi bất ngờ [7].
Sinh kế bền vững không đƣợc khai thác hoặc gây bất lợi cho môi
trƣờng hoặc cho các sinh kế khác ở hiện tại và tƣơng lai trên thực tế thì nó
nên thúc đẩy sự hòa hợp giữa chúng và mang lại những điều tốt đẹp cho các
thế hệ tƣơng lai [13].
Sinh kế bền vững, nếu theo nghĩa này, phải hội đủ những nguyên tắc
sau: Lấy con ngƣời làm trung tâm, Dễ tiếp cận, Có sự tham gia của ngƣời dân,
Xây dựng dựa trên sức mạnh con ngƣời và đối phó với các khả năng dễ bị tổn
thƣơng, Tổng thể, Thực hiện ở nhiều cấp, Trong mối quan hệ với đối tác, Bền
vững và Năng động [13].
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
7
Một sinh kế đƣợc xem là bền vững khi con ngƣời có thể đối phó và
những phục hồi từ những áp lực và các cú sốc đồng thời có thể duy trì hoặc
nâng cao khả năng và tài sản cả ở hiện tại lẫn trong tƣơng lai mà không gây
tổn hại đến cơ sở các nguồn tài nguyên thiên nhiên [7].
c. Phương pháp tiếp cận sinh kế bền vững
Theo Uỷ ban Phát triển Quốc tế (Vƣơng quốc Anh), một sinh kế bao
gồm 3 thành tố chính: Nguồn lực và khả năng mà con ngƣời có đƣợc, chiến
lƣợc sinh kế và kết quả sinh kế. Các nguồn lực và khả năng mà con ngƣời có,
đƣợc xem là các vốn hay tài sản sinh kế bao gồm 5 loại sau:
- Nguồn lực con người: Bao gồm kỹ năng, kiến thức và sự giáo dục của
từng cá nhân và các thành viên trong gia đình, sức khỏe, thời gian và khả
năng làm việc để họ đạt đƣợc những kết quả sinh kế.
- Nguồn lực xã hội: Đề cập đến mạng lƣới và mối quan hệ xã hội, các
tổ chức xã hội và các nhóm chính thức cũng nhƣ phi chính thức mà con ngƣời
tham gia để từ đó đƣợc những cơ hội và lợi ích khác nhau.
- Nguồn lực tự nhiên: Là các cơ sở các nguồn lực tự nhiên (của một hộ
hoặc một cộng đồng) mà con ngƣời trông cậy vào, ví dụ nhƣ đất đai, mùa
màng, vật nuôi, rừng, nƣớc và các nguồn tài nguyên ven biển.
- Nguồn lực tài chính: Là các nguồn lực tài chính mà con ngƣời có
đƣợc nhƣ nguồn thu nhập tiền mặt và các loại hình tiết kiệm khác nhau, tín
dụng và các luồng thu nhập tiền mặt khác nhƣ lƣơng hƣu, tiền do thân nhân
gửi về hay những trợ cấp của nhà nƣớc.
- Nguồn lực vật chất: Bao gồm các công trình hạ tầng và xã hội cơ bản
và các tài sản của hộ gia đình hỗ trợ cho sinh kế, nhƣ giao thông, hệ thống cấp
nƣớc và năng lƣợng, nhà ở và các đồ dùng, dụng cụ trong gia đình.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
8
Chiến lƣợc sinh kế là những quyết định trong việc lựa chọn, kết hợp, sử
dụng và quản lý các nguồn vốn sinh kế của ngƣời dân nhằm để kiếm sống
cũng nhƣ đạt đƣợc mục tiêu và ƣớc vọng của họ. Những lựa chọn và quyết
định của ngƣời dân cụ thể nhƣ là: Quyết định đầu tƣ vào loại nguồn vốn hay
tài sản sinh kế; Qui mô của các hoạt động để tạo thu nhập mà họ theo đuổi;
Cách thức họ quản lý và bảo tồn các tài sản sinh kế; Cách thức họ thu nhận và
phát triển những kiến thức, kỹ năng cần thiết để kiếm sống; Họ đối phó nhƣ
thế nào với rủi ro, những cú sốc và những cuộc khủng hoảng ở nhiều dạng
khác nhau; và họ sử dụng thời gian và công sức lao động mà họ có nhƣ thế
nào để làm đƣợc những điều trên;...[6].
Những mục tiêu và ƣớc nguyện đạt đƣợc là những kết quả sinh kế đó là
những điều mà con ngƣời muốn đạt đƣợc trong cuộc sống cả trƣớc mắt và lâu
dài, bao gồm:
- Sự hưng thịnh hơn: Thu nhập cao và ổn định hơn, cơ hội việc làm tốt
hơn; kết quả của những công việc mà ngƣời dân đang thực hiện tăng lên và
nhìn chung lƣợng tiền của hộ gia đình thu đƣợc gia tăng [3].
- Đời sống được nâng cao: Ngoài tiền và những thứ mua đƣợc bằng
tiền, ngƣời ta còn đánh giá đời sồng bằng giá trị của những hàng hóa phi vật
chất khác. Sự đánh giá về đời sống của ngƣời dân chịu ảnh hƣởng bởi rất
nhiều các yếu tố, ví dụ nhƣ căn cứ vào vấn đề giáo dục và y tế cho các thành
viên gia đình đƣợc đảm bảo, các điều kiện sống tốt, khả năng tiếp cận các
dịch vụ tốt, sự an toàn của đời sống vật chất... [3].
- Khả năng tổn thương được giảm: Ngƣời nghèo luôn phải luôn sống
trong trạng thái dể bị tổn thƣơng. Do vậy, sự ƣu tiên của họ có thể là tập
trung cho việc bảo vệ gia đình khỏi những đe dọa tiềm ẩn, thay vì phát triển
tối đa những cơ hội của mình. Việc giảm khả năng tổn thƣơng có trong ổn
định giá cả thị trƣờng, an toàn sau các thảm họa, khả năng kiểm soát dịch
bệnh gia súc,... [3].
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
9
- An ninh lương thực được cũng cố: An ninh lƣơng thực là một cốt lõi
trong sự tổn thƣơng và đói nghèo. Việc tăng cƣờng an ninh lƣơng thực có thể
đƣợc thực hiện thông qua đảm bảo khả năng tiếp cận nguồn tài nguyên đất,
nâng cao và ổn định thu hoạch mùa màng, đa dạng hóa các loại cây lƣơng
thực... [3].
- Sử dụng bền vững hơn cơ sở nguồn tài nguyên thiên nhiên: Sự bền
vững môi trƣờng là một mối quan tâm lớn mang ý nghĩa quan trọng và hỗ trợ
cho các kết quả sinh kế khác. [3].
Sinh kế của con ngƣời phụ thuộc vào khối lƣợng và chất lƣợng của
những nguồn vốn mà họ có hoặc có thể tiếp cận. Các thành tố của một sinh kế
có mối quan hệ nhân quả và chiến lƣợc sinh kế của con ngƣời chịu sự tác
động bởi các yếu tố bên ngoài. Điều này đƣợc thể hiện trong khung phân tích
sinh kế dƣới đây:
Sơ đồ 1: Khung phân tích sinh kế
Nguồn lực
tự nhiên
Đất, rừng,
khoáng sản, …
Nguồn lực Nguồn lực
tài chính con ngƣời
Các nguồn lực
Thu, Tiền đánh giá sinh kế Kiến thức
gửi… Sức khỏe
Khả năng
lao động
Nguồn lực
hữu hình Nguồn lực
vô hình
Nguồn lực vật chất Nguồn lực xã hội
Nhà cửa, Sự tôn trọng quy
các vƣờn cây lâu năm, định về mối quan hệ,
đƣờng xá, … các mạng lƣới và tổ
chức xã hội
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
10
Bối cảnh tổn thƣơng đề cập tới phạm vi ngƣời dân bị ảnh hƣởng và bị
lâm vào các loại sốc (mùa màng thất bát, chiến tranh, xung đột, dịch bệnh,...),
xu hƣớng gồm cả các xu hƣớng kinh tế - xã hội, môi trƣờng (xu hƣớng tăng
dân số, xu hƣớng phát triển kinh tế, xu hƣớng tài nguyên suy giảm,...) và sự
dao động (dao động về giá cả thị trƣờng, giao động về việc làm,...). Một đặc
điểm quan trọng trong khả năng tổn thƣơng là con ngƣời không thể dễ dàng
kiểm soát những yếu tố trƣớc mắt hoặc dài lâu hơn nữa. Khả năng tổn thƣơng
hay sự bấp bênh trong sinh kế tạo ra từ những yếu tố này là rất phổ biến và
thƣờng xuyên, đặc biệt với những hộ nghèo. Điều này chủ yếu là do họ không
có khả năng tiếp cận với những nguồn lực có thể giúp họ bảo vệ mình khỏi
những tác động xấu.
Các chính sách và thể chế bao gồm các chính sách, luật lệ và những
hƣớng dẫn của Nhà nƣớc, những cơ chế, luật tục và phong tục của công đồng,
các cơ quan, tổ chức và dịch vụ nhà nƣớc cũng nhƣ tƣ nhân, có những tác động
lên các khía cạnh của sinh kế. Đây là một phần quan trọng trong khung phân
tích sinh kế bền vững vì nó ảnh hƣởng đến khả năng tiếp cận với các nguồn lực
sinh kế, những chiến lƣợc sinh kế, lợi ích của ngƣời dân khi thực hiện hoặc đầu
tƣ một số hoạt động sinh kế nhất định. Ngoài ra, đây còn là những yếu tố tác
động lên cả các mối quan hệ cá nhân trong cộng đồng và khả năng liệu ngƣời
dân có thể nằm trong bối cảnh để đạt đƣợc những điều kiện sống tốt.
Khung phân tích sinh kế là một công cụ đƣợc sử dụng để áp dụng cách
tiếp cận sinh kế bền vững. Đây là cách tiếp cận lấy con ngƣời làm trung tâm
đồng thời cố gắng tìm hiểu những vấn đề về kinh tế-xã hội và quản lý các
nguồn tài nguyên thiên nhiên từ góc nhìn thông qua con ngƣời. Nó giúp
chúng ta nghiên cứu xem xét những yếu tố khác nhau ảnh hƣởng đến sinh kế
của con ngƣời, đặt biệt là các yếu tố gây khó khăn và tạo cơ hội trong sinh kế.
Đồng thời giúp tìm hiểu những yếu tố này liên quan với nhau nhƣ thế nào.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
11
Theo khung phân tích này, tiếp cận nghiên cứu sinh kế bắt đầu bằng
việc phân tích các chiến lƣợc sinh kế của con ngƣời. Xem xét chiến lƣợc đó
thay đổi qua thời gian chịu ảnh hƣởng của bối cảnh tổn thƣơng và chính sách,
thể chế nhƣ thế nào. Phân tích sự khác biệt về mức độ ảnh hƣởng gữa các
nhóm hộ khác nhau trong cộng đồng và xác định những yếu tố ảnh hƣởng đến
sự tham gia của họ trong các chƣơng trình của nhà nƣớc. Phƣơng pháp tiếp
cận này đặc biệt chú ý đến việc lôi cuốn ngƣời dân tham gia và tôn trọng ý
kiến của họ, đồng thời đƣa ra những giải pháp nhằm hỗ trợ ngƣời dân đạt
đƣợc các mục đích sinh kế của họ.
Khung này không chỉ đơn thuần là công cụ phân tích. Ngƣời ta xây
dựng nó với dụng ý nó sẽ cung cấp nền tảng cho các hoạt động hƣớng đến
sinh kế bền vững. Nghĩ đến các mục tiêu đƣợc mô tả sinh động. Hãy nghĩ về
các kết quả mà chúng sẽ hƣớng sự quan tâm đến các thành công gặt hái đƣợc,
sự phát triển các thông số và sự tiến bộ trong xóa nghèo.
d. Các chiến lược sinh kế và kết quả
Chiến lƣợc sinh kế là các kế hoạch làm việc dài hạn của cộng đồng để
kiếm sống. Nó thể hiện sự đa dạng và kết hợp nhiều hoạt động và lựa chọn mà
con ngƣời tiến hành nhằm đạt đƣợc mục tiêu sinh kế của mình [3].
Kết quả sinh kế là những thay đổi có lợi cho sinh kế của cộng đồng,
nhờ các chiến lƣợc sinh kế mang lại, cụ thể là thu nhập cao hơn, cuộc sống ổn
định hơn, giảm rủi ro, đảm bảo tốt hơn an toàn thực phẩm, và sử dụng bền
vững hơn nguồn tài nguyên [11].
e. Vai trò của rừng đối với sinh kế của người dân
Tài nguyên rừng bao gồm đất rừng, bãi chăn thả gia súc, cây cối, động
vật rừng, các nguồn lâm sản khác và dƣợc liệu, nguồn gen, nguồn nƣớc,...
đƣợc xem là tài sản sinh kế (vốn tự nhiên) của mỗi hộ dân và cả cộng động.
Xét trong mối quan hệ với các nguồn lực khác, tài nguyên rừng là nguồn lực
tạo ra các nguồn lực khác: Bán sản phẩm thu lƣợm từ rừng sẽ cho những
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH
––––––––––––––––––––––––––––––
ĐẶNG VĂN THANH
“TÁC ĐỘNG CỦA DỰ ÁN DUY TRÌ VÀ
PHÁT BỀN VỮNG ĐẾN SINH KẾ CỦA NGƢỜI
DÂN VÙNG ĐỆM VƢỜN QUỐC GIA TAM ĐẢO
KHU VỰC VĨNH PHÚC”
Chuyên ngành: Kinh tế Nông nghiệp
Mã số: 60-31-10
LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. PHẠM THỊ LÝ
THÁI NGUYÊN - 2009
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
ii
LỜI CAM ĐOAN
Luận văn: “Tác động của dự án duy trì và phát bền vững đến sinh kế
của người dân vùng đệm vườn quốc gia tam đảo khu vực Vĩnh Phúc” đƣợc
thực hiện từ tháng 8/2008 đến tháng 8/2009. Luận văn sử dụng những thông
tin từ nhiều nguồn khác nhau. Các thông tin này đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc, đã
số thông tin thu thập từ điều tra thực tế ở địa phƣơng, số liệu đã đƣợc tổng
hợp và xử lý trên các phần mềm thống kê SPSS 15.
Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn
này là hoàn toàn trung thực và chƣa đƣợc sử dụng để bảo vệ một học vị nào.
Tôi xin cam đoan mọi thông tin trong luận văn đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
iii
LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn này, tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu,
Khoa Sau Đại học, cùng các thầy, cô giáo trƣờng Đại học Kinh tế và Quản trị
Kinh doanh - Đại học Thái Nguyên đã tận tình giúp đỡ, tạo mọi điều kiện về thời
gian, tinh thần cho tôi trong quá trình học tập và thực hiện đề tài.
Đặc biệt, tôi xin chân thành cảm ơn TS. Phạm Thị Lý đã trực tiếp hƣớng
dẫn chỉ bảo tận tình và đóng góp nhiều ý kiến quý báu, tạo điều kiện thuận lợi cho
tôi hoàn thành luận văn tốt nghiệp.
Tôi xin chân thành cảm ơn các đồng chí lãnh đạo, cán bộ Huyện uỷ,
UBND huyện Tam Đảo - Vĩnh Phúc, trạm Khuyến nông, phòng Nông nhiệp
& PTNT, phòng Thống kê huyện, phòng Lao động thƣơng binh xã hội, phòng
Tài nguyên và Môi trƣờng, cán bộ và nhân dân các xã Hồ Sơn, Đại Đình và
xã Đạo Trù đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ khi điều tra thực địa giúp tôi hoàn
thành luận văn này.
Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn cơ quan, gia đình, bạn bè, đồng
nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này.
Thái Nguyên, ngày..... tháng..... năm 2009
Tác giả
Đặng Văn Thanh
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
iv
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1
1. Tính cấp thiết của đề tài.............................................................................. 1
2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................... 3
2.1. Mục tiêu chung ................................................................................. 3
2.2. Mục tiêu cụ thể ................................................................................. 3
3. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu ............................................ 3
3.1. Đối tƣợng nghiên cứu ....................................................................... 3
3.2. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 4
4. Ý nghĩa khoa học của đề tài nghiên cứu ..................................................... 4
5. Kết cấu của luận văn .................................................................................. 4
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU... 5
1.1. Cơ sở khoa học của đề tài nghiên cứu ...................................................... 5
1.1.1. Cơ sở lý luận của đề tài .................................................................. 5
1.1.2. Cơ sở lý thực tiễn của đề tài ......................................................... 19
1.2. Phƣơng pháp nghiên cứu và đánh giá .................................................... 37
1.2.1. Các câu hỏi nghiên cứu của đề tài ................................................ 37
1.2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu.............................................................. 38
1.3. Một số công cụ sử dụng trong nghiên cứu ............................................. 45
1.4. Hệ thống chỉ tiêu phân tích đánh giá ...................................................... 46
CHƢƠNG 2. TÁC ĐỘNG CỦA DỰ ÁN ĐẾN SINH KẾ CỦA NGƢỜI
DÂN VÙNG ĐỆM VƢỜN QUỐC GIA TAM ĐẢO KHU
VỰC VĨNH PHÚC .................................................................... 48
2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu................................................................. 48
2.1.1. Vị trí địa lý................................................................................... 48
2.1.2. Điều kiện tự nhiên........................................................................ 48
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
v
2.1.3. Điều kiện kinh tế - xã hội ............................................................. 51
2.1.4. Tình hình phát triển kinh tế .......................................................... 54
2.2. Thực trạng triển khai dự án tại địa bàn nghiên cứu ................................ 55
2.2.1. Các hoạt động hỗ trợ của dự án .................................................... 55
2.2.2. Thực trạng tác động của dự án ..................................................... 57
2.3. Những tác động chính của dự án đối với hai nhóm hộ ........................... 66
2.3.1. Thu nhập của hai nhóm hộ ........................................................... 66
2.3.2. Cơ cấu các nguồn thu nhập của hộ ............................................... 80
2.3.3. Tỷ lệ số hộ tham gia và thu nhập của hai nhóm hộ ....................... 81
2.4. Sử dụng tài nguyên và nhận thức của các hộ về bảo vệ tài nguyên ........ 84
2.4.1. Các hoạt động khai thác rừng thƣờng xuyên của hai nhóm hộ ..... 84
2.4.2. Thông tin và truyền thông ............................................................ 87
2.4.3. Nhận thức của hai nhóm hộ về môi trƣờng................................... 91
2.5. Đánh giá tác động .................................................................................. 92
2.5.1. Đánh giá sự thay đổi về thu nhập của hai nhóm hộ ...................... 92
2.5.2. Đánh giá sự thay đổi về sự thay đổi cuộc sống của hai nhóm hộ .. 94
2.5.3. Thay đổi nhận thức về tài nguyên rừng và bảo vệ môi trƣờng ...... 96
2.5.4. Sự khác biệt và hƣớng chuyển dịch sinh kế của hai nhóm hộ ..... 100
2.6. Phƣơng pháp nghiên cứu đánh giá tác động và sinh kế ........................ 102
2.6.1. Phƣơng pháp luận đánh giá tác động và sinh kế ......................... 102
2.6.2. Đánh giá nguồn lực trong tiếp cận sinh kế ................................. 102
CHƢƠNG III. MỘT SỐ GIẢI PHÁP GÓP PHẦN HÌNH THÀNH SINH
KẾ BỀN VỮNG CHO NGƢỜI DÂN VÙNG ĐỆM VƢỜN
QUỐC GIA TAM ĐẢO KHU VỰC VĨNH PHÚC ..................108
3.1. Các nguyên nhân dẫn đến tình trạng phụ thuộc vào nguồn tài nguyên
rừng trong sinh kế của ngƣời dân vùng đệm VQG Tam Đảo .............. 108
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
vi
3.2. Một số giải pháp góp phần hình thành sinh kế bền vững cho ngƣời
dân vùng đệm VQG Tam Đảo khu vực Vĩnh Phúc ............................. 110
3.2.1. Nhóm giải pháp thuộc về chính phủ ........................................... 110
3.2.2. Nhóm giải pháp thuộc về địa phƣơng ......................................... 111
3.2.3. Nhóm giải pháp thuộc về Ban quan lý dự án .............................. 112
3.2.3. Nhóm giải pháp thuộc về ngƣời dân vùng đệm............................ 113
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................. 118
1. Kết luận .................................................................................................. 118
2. Kiến nghị ................................................................................................ 120
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................. 124
Tiếng Việt .................................................................................................. 124
Tiếng Anh .................................................................................................. 125
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
vii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
CHLB : Cộng hoà liên bang
CN - TTCN : Công nghiệp - Tiểu thủ công nghiệp
CNH - HĐH : Công nghiệp hoá - Hiện đại hoá
GTZ : Tổ chức Hợp tác Kỹ thuật Đức
PTNT : Phát triển nông thôn
SPSS : Statistical Package For Social Science
UBND : Uỷ ban nhân dân
VQG : Vƣờn Quốc gia
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
viii
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.1. Phân loại đất theo độ cao và theo độ dốc ....................................... 48
Bảng 2.2. Tình hình sử dụng đất đai của huyện năm 2008 ............................. 49
Bảng 2.3: Dân số và lao động của huyện Tam Đảo ....................................... 51
Bảng 2.4: Một số chỉ tiêu cơ bản về giáo dục của huyện Tam Đảo ................ 52
Bảng 2.5: Một số chỉ tiêu cơ bản về y tế của huyện Tam Đảo ....................... 53
Bảng 2.6: Một số chỉ tiêu cơ bản về kinh tế của huyện Tam Đảo .................. 54
Bảng 2.7: Các hoạt động hỗ trợ từ dự án GTZ 3 xã nghiên cứu ..................... 56
Bảng 2.8: Bảng thống kê số hộ điều tra cơ sở ................................................ 57
Bảng 2.9: Thông tin chung về chủ hộ ............................................................ 58
Bảng 2.10: Trình độ học vấn của chủ hộ ....................................................... 60
Bảng 2.11: Diện tích đất bình quân các loại của hai nhóm hộ ........................ 63
Bảng 2.12: Tổng thu nhập bình quân của hai nhóm hộ .................................. 67
Bảng 2.13: Thu nhập bình quân từ nhóm cây hàng năm ................................ 70
Bảng 2.14: Các thống kê về diện tích đất trồng lúa ........................................ 71
Bảng 2.15: Thu nhập bình quân từ cây chè của hai nhóm hộ ......................... 73
Bảng 2.16: Thu nhập từ chăn nuôi của hai nhóm hộ ...................................... 74
Bảng 2.17: Sử dụng tài nguyên rừng phân theo nhóm hộ .............................. 84
Bảng 2.18: Các phƣơng tiện truyền tải thông tin về bảo vệ rừng ................... 87
Bảng 2.19: Nhận thức về các hoạt động gây ô nhiễm .................................... 91
Bảng 2.20: Sự thay đổi thu nhập của hộ theo đánh giá của ngƣời dân ........... 93
Bảng 2.21: Sự thay đổi cuộc sống của hộ theo đánh giá của ngƣời dân ......... 94
Bảng 2.22: Kết quả điều tra 5 nguồn lực của hai nhóm hộ ........................... 103
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
ix
DANH MỤC CÁC BIỂU
Biểu 2.1: Nghề nghiệp của chủ hộ .............................................................. 61
Biểu 2.2: Các nguồn thu hàng năm của hai nhóm hộ .................................. 80
Biểu 2.3: Sự tham gia và các nguồn thu trung bình năm 2008 .................... 81
Biểu 2.4: Đánh giá mức độ quan trọng của rừng đối với cuộc sống của hộ ..... 97
Biểu 2.5: Đánh giá của ngƣời dân về sự thay đổi môi trƣờng ..................... 99
Biểu 2.6: Sự chuyển dịch kinh tế giữa hai nhóm tham gia dự án và
không tham gia dự án ................................................................ 100
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ
Sơ đồ 1: Khung phân tích sinh kế ................................................................... 9
Sơ đồ 2: "Với - và - Với không" khái niệm phân tích tác động tƣơng lai ...... 45
Sơ đồ 2.1: Đánh giá tác động các nguồn lực tại địa bàn nghiên cứu ........... 104
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Đã từ lâu vấn đề bảo tồn đa dạng sinh học, chất lƣợng của các hệ sinh
thái và các cảnh quan, hệ động vật, thực vật giàu có của nhiều vƣờn quốc gia
bị suy thoái do sức ép của nhân dân sinh sống phía ngoài các vƣờn quốc gia
đã đƣợc nhiều ngƣời quan tâm. Việc xây dựng vùng đệm, tạo thành một vành
đai bảo vệ bổ sung cho vƣờn quốc gia để loại trừ các ảnh hƣởng từ phía ngoài
đã đƣợc đặt ra ở nhiều nƣớc trên thế giới.
Ở nƣớc ta, nhiều vƣờn quốc gia và các khu bảo tồn đã và đang đƣợc
xây dựng, nhƣng phần lớn các khu vực này lại thƣờng nằm xen với khu dân
cƣ và chịu sức ép hết sức nặng nề từ phía ngoài. Để giải quyết vấn đề này và
nhiệm vụ bảo tồn, cần thiết phải có những biện pháp hữu hiệu, đáp ứng
những nhu cầu trƣớc mắt của nhân dân địa phƣơng, nhƣng đồng thời cũng
đáp ứng đƣợc những yêu cầu của bảo tồn. Vùng đệm đƣợc xây dựng chính là
để giải quyết các khó khăn đó, nhằm nâng cao cuộc sống cho các cộng đồng
dân cƣ địa phƣơng, tạo thêm công ăn việc làm cho họ để họ giảm bớt sức ép
lên các khu bảo tồn và đồng thời giáo dục, động viên họ tích cực tham gia
vào công tác bảo tồn.
Vƣờn Quốc gia Tam Đảo đƣợc thành lập tháng 3/1996, cách Hà Nội
khoảng 70 km về phía bắc. Với tổng diện tích 34.945 ha nó là một trong
những Vƣờn Quốc gia lớn nhất ở Việt Nam và là một trong những khu rừng
tự nhiên cuối cùng ở sát Hà Nội. Vƣờn Quốc gia Tam Đảo đƣợc đánh giá là
một trong những khu vực có đa dạng sinh học cao nhất nƣớc, với nhiều loài
động, thực vật quí hiếm không chỉ của riêng Vƣờn Quốc gia Tam Đảo mà còn
của Việt Nam và thế giới.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
2
Tuy nhiên, do sức ép lớn của dân cƣ và việc quản lý còn bất cập nên
trong thời gian qua nguồn tài nguyên thiên nhiên của Vƣờn Quốc gia đã bị
ảnh hƣởng nghiêm trọng và đã dẫn đến việc phá huỷ các tầng thực vật thấp,
việc săn bắn và thu hái không đƣợc kiểm soát đã dẫn đến sự suy kiệt các loài
thực vật và động vật quí hiếm của Vƣờn Quốc gia
Trong những năm vừa qua ngành du lịch phát triển mạnh đã làm huỷ
hoại vẻ đẹp tự nhiên của Vƣờn Quốc gia Tam Đảo và các vùng xung quanh có
nguy cơ tiếp tục làm suy thoái môi trƣờng tự nhiên của Vƣờn Quốc gia.
Với xu hƣớng thay đổi đáng quan ngại này, năm 1999 chính phủ Việt
Nam đã đề nghị CHLB Đức hỗ trợ kỹ thuật cho một dự án với mục tiêu phát
triển phƣơng pháp quản lý hòa nhập và hợp tác cho Vƣờn Quốc gia và các
vùng đệm. Theo nguyên tắc có sự tham gia, cách tiếp cận này sẽ áp dụng các
qui trình lập kế hoạch phi tập trung. Do vậy, Dự án về Quản lý rừng Quốc gia
và vùng đệm Tam Đảo (Tam Dao Management Project) đã đƣợc thiết lập giữa
Tổ chức Hợp tác Kỹ thuật Đức GTZ (German Agency for Technical Cooperation
or Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit), Bộ Nông nghiệp
& Phát triển Nông thôn, và ba tỉnh nằm trong vùng đệm bao gồm Vĩnh Phúc,
Thái Nguyên và Tuyên Quang.
Việc xem xét và đánh giá tác động của dự án phát triển vƣờn quốc gia
Tam Đảo đến việc tạo ra sinh kế bền vững cho ngƣời dân vùng đệm sau khi
kết thúc dự án là một việc làm hết sức quan trọng và cần thiết, không chỉ có ý
nghĩa với việc tổng kết những kết quả để đánh giá hiệu quả trƣớc mắt của dự
án mà còn để rút ra những bài học trong việc tạo ra những sinh kế bền vững
cho ngƣời dân có tham gia và không tham gia dự án khi dự án này kết thúc.
Từ đó đƣa ra những biện pháp quản lý vƣờn quốc gia Tam Đảo và vùng đệm
hiệu quả hơn trong tƣơng lai. Vì vậy, tác giả chọn nghiên cứu đề tài “Tác
động của dự án duy trì và phát bền vững đến sinh kế của ngƣời dân vùng
đệm vƣờn quốc gia Tam Đảo khu vực Vĩnh Phúc”. Ngoài ra, thông qua
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
3
việc nghiên cứu vấn đề nêu trên tác giả mong muốn quá trình nghiên cứu của
bản thân gắn liền với hoạt động trong thực tiễn để đóng góp những thành quả
nghiên cứu của mình vào công tác bảo tồn và phát triển bền vững các khu dự
trữ sinh quyển, khu bảo tồn, vƣờn quốc gia, rừng đặc dụng, tự nhiên ở Việt
Nam nói chung và VQG Tam Đảo nói riêng.
2. Mục tiêu nghiên cứu
2.1. Mục tiêu chung
Đánh giá tác động của các hoạt động thuộc dự án duy trì và phát triển
bền vững VQG Tam Đảo và vùng đệm đến việc tạo ra sự thay đổi về sinh kế
ngƣời dân vùng đệm khu vực Vĩnh Phúc và đề xuất một số giải pháp góp
phần tạo ra sự thay đổi về sinh kế ngƣời dân vùng đệm nhằm hạn chế và đi
đến xóa bỏ những thói quen sinh kế có những tác động tiêu cực tới công tác
bảo tồn VQG Tam Đảo và vùng đệm.
2.2. Mục tiêu cụ thể
- Tìm hiểu các hoạt động thực tế của dự án phát triển vƣờn quốc gia
Tam Đảo và vùng đệm trên địa bàn huyện Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc.
- Đánh giá thực tế tình hình sản xuất, đời sống của ngƣời dân vùng đệm
vƣờn Quốc gia Tam Đảo khu vực Vĩnh Phúc.
- Đánh giá sự ảnh hƣởng của dự án phát triển vƣờn quốc gia Tam Đảo
và vùng đệm đến sự thay đổi sinh kế của ngƣời dân vùng đệm vƣờn quốc gia
Tam Đảo khu vực Vĩnh Phúc.
3. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
- Các hoạt động của dự án duy trì và phát triển bền vững vƣờn quốc gia
Tam Đảo và vùng đệm đến sinh kế của ngƣời dân vùng đệm khu vực Vĩnh Phúc.
- Các hộ nông dân sinh sống trong khu vực vùng đệm vƣờn quốc gia
Tam Đảo.
- Các nguồn lực tự nhiên, nguồn lực con ngƣời, nguồn lực xã hội,
nguồn lực tài chính, nguồn lực vật chất tại khu vực vùng đệm của dự án.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
4
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Về không gian: Nghiên cứu trên phạm vi 03 xã là: Xã Đạo Trù, xã
Đại Đình và xã Hồ Sơn thuộc huyện Tam Đảo tỉnh Vĩnh Phúc.
- Về thời gian: Nghiên cứu từ tháng 08/2008 đến tháng 08/2009
4. Ý nghĩa khoa học của đề tài nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu những tác động của các hoạt động thuộc dự án duy
trì, phát triển vƣờn quốc gia Tam Đảo và vùng đệm triển khai đến việc thay
đổi sinh kế của ngƣời dân khu vực vùng đệm. Từ đó đề xuất các giải pháp góp
phần hình thành sinh kế bền vững cho ngƣời khu vực vùng đệm, góp phần
vào việc bảo tồn lâu dài vƣờn Quốc gia Tam Đảo.
5. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, phụ lục, tài liệu tham khảo
luận văn đƣợc chia thành 3 chƣơng cụ thể nhƣ sau:
Chƣơng I: Tổng quan tài liệu và phƣơng pháp nghiên cứu
Chƣơng II: Tác động của dự án đến sinh kế ngƣời dân vùng đệm khu
vực Vĩnh Phúc
Chƣơng III: Đề xuất một số giải pháp góp phần hình thành sinh kế bền
vững cho ngƣời dân vùng đệm vƣờn Quốc gia Tam Đảo.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
5
CHƢƠNG 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1.1. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU
1.1.1. Cơ sở lý luận của đề tài
1.1.1.1. Một số khái niệm và phạm trù về phân tích sinh kế và sinh kế
bền vững
Tiếp cận sinh kế là khái niệm tƣơng đối mới mẻ. Nó phản ánh bức
tranh tổng hợp các sinh kế của ngƣời dân hay cộng đồng, chứ không chỉ theo
phƣơng thức truyền thống chú trọng đến một hoặc hai sinh kế (chẳng hạn nhƣ
nuôi trồng thủy sản, lâm nghiệp). Tiếp cận sinh kế sẽ mang lại cho cộng đồng
cũng nhƣ những ngƣời hỗ trợ từ bên ngoài (external supporters) cơ hội thoát
nghèo, thích nghi các điều kiện tự nhiên xã hội và có những thay đổi tốt hơn
cho chính họ và cho các thế hệ tiếp theo [6]. Vì mục tiêu này, chúng ta xem
xét khái niệm sinh kế và phân tích sinh kế cho ngƣời dân vùng đệm.
a. Sinh kế
Một sinh kế bao gồm năng lực tiềm tàng, tài sản (cửa hàng, nguồn tài
nguyên, đất đai, đƣờng xá) và các hoạt động cần có để kiếm sống [13].
Có quan điểm khác cho rằng:
Theo Uỷ ban Phát triển Quốc tế (Vƣơng quốc Anh), một sinh kế bao
gồm 3 thành tố chính: Nguồn lực và khả năng mà con ngƣời có đƣợc, chiến
lƣợc sinh kế và kết quả sinh kế.
Kết quả của sinh kế là những thay đổi có lợi cho sinh kế của cộng đồng.
Nhờ các chiến lƣợc sinh kế mang lại cụ thể là thu nhập cao hơn, nâng cao đời
sống văn hoá, tinh thần, cuộc sống ổn định hơn, giảm rủi ro, đảm bảo tốt hơn
an toàn lƣơng thực và sử dụng bền vững hơn nguồn tài nguyên thiên nhiên.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
6
b. Sinh kế bền vững
Hƣớng phát triển sinh kế cho ngƣời dân vùng đệm tại các khu bảo tồn
thiên nhiên, vƣờn quốc gia trong và ngoài nƣớc là sinh kế bền vững. Trƣớc
khi xem xét vấn đề sinh kế bền vững chúng ta cần tìm hiểu một số khái niệm
về phát triển bền vững.
Theo Hội đồng thế giới về môi trƣờng và phát triển thì “Phát triển bền
vững là sự phát triển đáp ứng các nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả
năng của các thế hệ tƣơng lai trong đáp ứng các nhu cầu của họ”.
Hội nghị môi trƣờng toàn cầu Rio de Janerio (6/1992) đƣa ra thuyết phát
triển bền vững; nghĩa là sử dụng hợp lý và có hiệu quả các nguồn tài nguyên,
bảo vệ Môi trƣờng một cách khoa học đồng thời với sự phát triển kinh tế.
Phát triển bền vững là một mô hình chuyển đổi mà nó tối ƣu các lợi ích
kinh tế và xã hội trong hiện tại nhƣng không hề gây hại cho tiềm năng của
những lợi ích tƣơng tự trong tƣơng lai [1].
Phát triển là mô hình phát triển mới trên cơ sở ứng dụng hợp lý và tiết
kiệm các nguồn tài nguyên thiên nhiên để phục vụ cho nhu cầu của con ngƣời
thế hệ hiện nay mà không làm hại cho thế hệ mai sau [2].
Một sinh kế đƣợc xem là bền vững khi nó phải phát huy đƣợc tiềm năng
con ngƣời để từ đó sản xuất và duy trì phƣơng tiện kiếm sống của họ. Nó phải
có khả năng đƣơng đầu và vƣợt qua áp lực cũng nhƣ các thay đổi bất ngờ [7].
Sinh kế bền vững không đƣợc khai thác hoặc gây bất lợi cho môi
trƣờng hoặc cho các sinh kế khác ở hiện tại và tƣơng lai trên thực tế thì nó
nên thúc đẩy sự hòa hợp giữa chúng và mang lại những điều tốt đẹp cho các
thế hệ tƣơng lai [13].
Sinh kế bền vững, nếu theo nghĩa này, phải hội đủ những nguyên tắc
sau: Lấy con ngƣời làm trung tâm, Dễ tiếp cận, Có sự tham gia của ngƣời dân,
Xây dựng dựa trên sức mạnh con ngƣời và đối phó với các khả năng dễ bị tổn
thƣơng, Tổng thể, Thực hiện ở nhiều cấp, Trong mối quan hệ với đối tác, Bền
vững và Năng động [13].
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
7
Một sinh kế đƣợc xem là bền vững khi con ngƣời có thể đối phó và
những phục hồi từ những áp lực và các cú sốc đồng thời có thể duy trì hoặc
nâng cao khả năng và tài sản cả ở hiện tại lẫn trong tƣơng lai mà không gây
tổn hại đến cơ sở các nguồn tài nguyên thiên nhiên [7].
c. Phương pháp tiếp cận sinh kế bền vững
Theo Uỷ ban Phát triển Quốc tế (Vƣơng quốc Anh), một sinh kế bao
gồm 3 thành tố chính: Nguồn lực và khả năng mà con ngƣời có đƣợc, chiến
lƣợc sinh kế và kết quả sinh kế. Các nguồn lực và khả năng mà con ngƣời có,
đƣợc xem là các vốn hay tài sản sinh kế bao gồm 5 loại sau:
- Nguồn lực con người: Bao gồm kỹ năng, kiến thức và sự giáo dục của
từng cá nhân và các thành viên trong gia đình, sức khỏe, thời gian và khả
năng làm việc để họ đạt đƣợc những kết quả sinh kế.
- Nguồn lực xã hội: Đề cập đến mạng lƣới và mối quan hệ xã hội, các
tổ chức xã hội và các nhóm chính thức cũng nhƣ phi chính thức mà con ngƣời
tham gia để từ đó đƣợc những cơ hội và lợi ích khác nhau.
- Nguồn lực tự nhiên: Là các cơ sở các nguồn lực tự nhiên (của một hộ
hoặc một cộng đồng) mà con ngƣời trông cậy vào, ví dụ nhƣ đất đai, mùa
màng, vật nuôi, rừng, nƣớc và các nguồn tài nguyên ven biển.
- Nguồn lực tài chính: Là các nguồn lực tài chính mà con ngƣời có
đƣợc nhƣ nguồn thu nhập tiền mặt và các loại hình tiết kiệm khác nhau, tín
dụng và các luồng thu nhập tiền mặt khác nhƣ lƣơng hƣu, tiền do thân nhân
gửi về hay những trợ cấp của nhà nƣớc.
- Nguồn lực vật chất: Bao gồm các công trình hạ tầng và xã hội cơ bản
và các tài sản của hộ gia đình hỗ trợ cho sinh kế, nhƣ giao thông, hệ thống cấp
nƣớc và năng lƣợng, nhà ở và các đồ dùng, dụng cụ trong gia đình.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
8
Chiến lƣợc sinh kế là những quyết định trong việc lựa chọn, kết hợp, sử
dụng và quản lý các nguồn vốn sinh kế của ngƣời dân nhằm để kiếm sống
cũng nhƣ đạt đƣợc mục tiêu và ƣớc vọng của họ. Những lựa chọn và quyết
định của ngƣời dân cụ thể nhƣ là: Quyết định đầu tƣ vào loại nguồn vốn hay
tài sản sinh kế; Qui mô của các hoạt động để tạo thu nhập mà họ theo đuổi;
Cách thức họ quản lý và bảo tồn các tài sản sinh kế; Cách thức họ thu nhận và
phát triển những kiến thức, kỹ năng cần thiết để kiếm sống; Họ đối phó nhƣ
thế nào với rủi ro, những cú sốc và những cuộc khủng hoảng ở nhiều dạng
khác nhau; và họ sử dụng thời gian và công sức lao động mà họ có nhƣ thế
nào để làm đƣợc những điều trên;...[6].
Những mục tiêu và ƣớc nguyện đạt đƣợc là những kết quả sinh kế đó là
những điều mà con ngƣời muốn đạt đƣợc trong cuộc sống cả trƣớc mắt và lâu
dài, bao gồm:
- Sự hưng thịnh hơn: Thu nhập cao và ổn định hơn, cơ hội việc làm tốt
hơn; kết quả của những công việc mà ngƣời dân đang thực hiện tăng lên và
nhìn chung lƣợng tiền của hộ gia đình thu đƣợc gia tăng [3].
- Đời sống được nâng cao: Ngoài tiền và những thứ mua đƣợc bằng
tiền, ngƣời ta còn đánh giá đời sồng bằng giá trị của những hàng hóa phi vật
chất khác. Sự đánh giá về đời sống của ngƣời dân chịu ảnh hƣởng bởi rất
nhiều các yếu tố, ví dụ nhƣ căn cứ vào vấn đề giáo dục và y tế cho các thành
viên gia đình đƣợc đảm bảo, các điều kiện sống tốt, khả năng tiếp cận các
dịch vụ tốt, sự an toàn của đời sống vật chất... [3].
- Khả năng tổn thương được giảm: Ngƣời nghèo luôn phải luôn sống
trong trạng thái dể bị tổn thƣơng. Do vậy, sự ƣu tiên của họ có thể là tập
trung cho việc bảo vệ gia đình khỏi những đe dọa tiềm ẩn, thay vì phát triển
tối đa những cơ hội của mình. Việc giảm khả năng tổn thƣơng có trong ổn
định giá cả thị trƣờng, an toàn sau các thảm họa, khả năng kiểm soát dịch
bệnh gia súc,... [3].
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
9
- An ninh lương thực được cũng cố: An ninh lƣơng thực là một cốt lõi
trong sự tổn thƣơng và đói nghèo. Việc tăng cƣờng an ninh lƣơng thực có thể
đƣợc thực hiện thông qua đảm bảo khả năng tiếp cận nguồn tài nguyên đất,
nâng cao và ổn định thu hoạch mùa màng, đa dạng hóa các loại cây lƣơng
thực... [3].
- Sử dụng bền vững hơn cơ sở nguồn tài nguyên thiên nhiên: Sự bền
vững môi trƣờng là một mối quan tâm lớn mang ý nghĩa quan trọng và hỗ trợ
cho các kết quả sinh kế khác. [3].
Sinh kế của con ngƣời phụ thuộc vào khối lƣợng và chất lƣợng của
những nguồn vốn mà họ có hoặc có thể tiếp cận. Các thành tố của một sinh kế
có mối quan hệ nhân quả và chiến lƣợc sinh kế của con ngƣời chịu sự tác
động bởi các yếu tố bên ngoài. Điều này đƣợc thể hiện trong khung phân tích
sinh kế dƣới đây:
Sơ đồ 1: Khung phân tích sinh kế
Nguồn lực
tự nhiên
Đất, rừng,
khoáng sản, …
Nguồn lực Nguồn lực
tài chính con ngƣời
Các nguồn lực
Thu, Tiền đánh giá sinh kế Kiến thức
gửi… Sức khỏe
Khả năng
lao động
Nguồn lực
hữu hình Nguồn lực
vô hình
Nguồn lực vật chất Nguồn lực xã hội
Nhà cửa, Sự tôn trọng quy
các vƣờn cây lâu năm, định về mối quan hệ,
đƣờng xá, … các mạng lƣới và tổ
chức xã hội
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
10
Bối cảnh tổn thƣơng đề cập tới phạm vi ngƣời dân bị ảnh hƣởng và bị
lâm vào các loại sốc (mùa màng thất bát, chiến tranh, xung đột, dịch bệnh,...),
xu hƣớng gồm cả các xu hƣớng kinh tế - xã hội, môi trƣờng (xu hƣớng tăng
dân số, xu hƣớng phát triển kinh tế, xu hƣớng tài nguyên suy giảm,...) và sự
dao động (dao động về giá cả thị trƣờng, giao động về việc làm,...). Một đặc
điểm quan trọng trong khả năng tổn thƣơng là con ngƣời không thể dễ dàng
kiểm soát những yếu tố trƣớc mắt hoặc dài lâu hơn nữa. Khả năng tổn thƣơng
hay sự bấp bênh trong sinh kế tạo ra từ những yếu tố này là rất phổ biến và
thƣờng xuyên, đặc biệt với những hộ nghèo. Điều này chủ yếu là do họ không
có khả năng tiếp cận với những nguồn lực có thể giúp họ bảo vệ mình khỏi
những tác động xấu.
Các chính sách và thể chế bao gồm các chính sách, luật lệ và những
hƣớng dẫn của Nhà nƣớc, những cơ chế, luật tục và phong tục của công đồng,
các cơ quan, tổ chức và dịch vụ nhà nƣớc cũng nhƣ tƣ nhân, có những tác động
lên các khía cạnh của sinh kế. Đây là một phần quan trọng trong khung phân
tích sinh kế bền vững vì nó ảnh hƣởng đến khả năng tiếp cận với các nguồn lực
sinh kế, những chiến lƣợc sinh kế, lợi ích của ngƣời dân khi thực hiện hoặc đầu
tƣ một số hoạt động sinh kế nhất định. Ngoài ra, đây còn là những yếu tố tác
động lên cả các mối quan hệ cá nhân trong cộng đồng và khả năng liệu ngƣời
dân có thể nằm trong bối cảnh để đạt đƣợc những điều kiện sống tốt.
Khung phân tích sinh kế là một công cụ đƣợc sử dụng để áp dụng cách
tiếp cận sinh kế bền vững. Đây là cách tiếp cận lấy con ngƣời làm trung tâm
đồng thời cố gắng tìm hiểu những vấn đề về kinh tế-xã hội và quản lý các
nguồn tài nguyên thiên nhiên từ góc nhìn thông qua con ngƣời. Nó giúp
chúng ta nghiên cứu xem xét những yếu tố khác nhau ảnh hƣởng đến sinh kế
của con ngƣời, đặt biệt là các yếu tố gây khó khăn và tạo cơ hội trong sinh kế.
Đồng thời giúp tìm hiểu những yếu tố này liên quan với nhau nhƣ thế nào.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
11
Theo khung phân tích này, tiếp cận nghiên cứu sinh kế bắt đầu bằng
việc phân tích các chiến lƣợc sinh kế của con ngƣời. Xem xét chiến lƣợc đó
thay đổi qua thời gian chịu ảnh hƣởng của bối cảnh tổn thƣơng và chính sách,
thể chế nhƣ thế nào. Phân tích sự khác biệt về mức độ ảnh hƣởng gữa các
nhóm hộ khác nhau trong cộng đồng và xác định những yếu tố ảnh hƣởng đến
sự tham gia của họ trong các chƣơng trình của nhà nƣớc. Phƣơng pháp tiếp
cận này đặc biệt chú ý đến việc lôi cuốn ngƣời dân tham gia và tôn trọng ý
kiến của họ, đồng thời đƣa ra những giải pháp nhằm hỗ trợ ngƣời dân đạt
đƣợc các mục đích sinh kế của họ.
Khung này không chỉ đơn thuần là công cụ phân tích. Ngƣời ta xây
dựng nó với dụng ý nó sẽ cung cấp nền tảng cho các hoạt động hƣớng đến
sinh kế bền vững. Nghĩ đến các mục tiêu đƣợc mô tả sinh động. Hãy nghĩ về
các kết quả mà chúng sẽ hƣớng sự quan tâm đến các thành công gặt hái đƣợc,
sự phát triển các thông số và sự tiến bộ trong xóa nghèo.
d. Các chiến lược sinh kế và kết quả
Chiến lƣợc sinh kế là các kế hoạch làm việc dài hạn của cộng đồng để
kiếm sống. Nó thể hiện sự đa dạng và kết hợp nhiều hoạt động và lựa chọn mà
con ngƣời tiến hành nhằm đạt đƣợc mục tiêu sinh kế của mình [3].
Kết quả sinh kế là những thay đổi có lợi cho sinh kế của cộng đồng,
nhờ các chiến lƣợc sinh kế mang lại, cụ thể là thu nhập cao hơn, cuộc sống ổn
định hơn, giảm rủi ro, đảm bảo tốt hơn an toàn thực phẩm, và sử dụng bền
vững hơn nguồn tài nguyên [11].
e. Vai trò của rừng đối với sinh kế của người dân
Tài nguyên rừng bao gồm đất rừng, bãi chăn thả gia súc, cây cối, động
vật rừng, các nguồn lâm sản khác và dƣợc liệu, nguồn gen, nguồn nƣớc,...
đƣợc xem là tài sản sinh kế (vốn tự nhiên) của mỗi hộ dân và cả cộng động.
Xét trong mối quan hệ với các nguồn lực khác, tài nguyên rừng là nguồn lực
tạo ra các nguồn lực khác: Bán sản phẩm thu lƣợm từ rừng sẽ cho những
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn