Sự tương đồng và sự khác biệt của chính thể việt nam hiến pháp 1946 với chính thể của một số nước trên thế giới
- 178 trang
- file .doc
Môc lôc
PhÇn më ®Çu ....................................................................
Ch¬ng 1. chÝnh thÓ nhµ níc - néi dung c¬ b¶n cña hiÕn
ph¸p....................................................................................
1.1. Kh¸i qu¸t vÒ chÝnh thÓ nhµ níc ..........................
1.2. Ph©n lo¹i h×nh thøc chÝnh thÓ ..........................
1.3. ViÖc quy ®Þnh chÝnh thÓ trong c¸c hiÕn
ph¸p...................................................................................
1.4. Sù biÕn d¹ng cña chÝnh thÓ...................................
Ch¬ng 2. ChÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 so s¸nh víi
chÝnh thÓ mét sè níc trªn thÕ giíi............................................
2.1. Kh¸i qu¸t vÒ chÝnh thÓ Nhµ níc ViÖt Nam
HiÕn ph¸p 1946..........................................................
2.1.1. T tëng vÒ c¸c m« h×nh chÝnh thÓ Nhµ níc ë ViÖt
Nam tríc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945.................................
2.1.2. C¬ së lý luËn, thùc tiÔn vµ ®Æc ®iÓm cña chÝnh
thÓ céng hoµ d©n chñ nh©n d©n HiÕn ph¸p 1946.............
2.2. Sù gièng nhau vµ kh¸c nhau cña chÝnh thÓ
HiÕn ph¸p 1946 víi chÝnh thÓ céng hoµ (qu©n
chñ) ®¹i nghÞ vµ chÝnh thÓ céng hoµ tæng
thèng ..........................................................................
2.2.1. VÒ Nguyªn thñ quèc gia .........................................
2.2.2. VÒ Quèc héi .........................................................
2.2.3. VÒ ChÝnh phñ ......................................................
2.2.4. VÒ T ph¸p ...........................................................
1
Ch¬ng 3. Sù kÕ thõa, ph¸t triÓn chÝnh thÓ hiÕn ph¸p 1946
trong c¸c hiÕn ph¸p viÖt nam vµ mét sè kiÕn nghÞ vÒ hoµn
thiÖn c¬ së hiÕn ®Þnh cña m« h×nh tæ chøc nhµ níc viÖt
nam hiÖn nay........................................................................
3.1. Sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn chÝnh thÓ HiÕn ph¸p
1946 trong c¸c HiÕn ph¸p NiÖt Nam
3.1.1. VÒ tÝnh chÊt cña nhµ níc .......................................
3.1.2. VÒ c¸c quyÒn tù do, d©n chñ cña c«ng d©n.............
3.1.3. VÒ c¬ cÊu tæ chøc bé m¸y nhµ níc .........................
3.2. Mét sè kiÕn nghÞ vÒ hoµn thiÖn c¬ së hiÕn
®Þnh cña m« h×nh tæ chøc Nhµ níc ViÖt Nam
hiÖn nay......................................................................
3.2.1. H×nh thµnh mét hÖ thèng lý luËn ®éc lËp vÒ m«
h×nh tæ chøc nhµ níc.
3.2.2. X¸c ®Þnh chÝnh thÓ ViÖt Nam hiÖn nay..................
3.2.3. NhËn thøc ®óng ®¾n nguyªn t¾c c¶ quyÒn lùc
thuéc vÒ nh©n d©n, quyÒn lùc nhµ níc lµ thèng nhÊt.........
3.2.4. Hoµn thiÖn tæ chøc vµ c¬ chÕ ph©n c«ng, phèi
hîp gi÷a c¸c c¬ quan nhµ níc trong viÖc thùc hiÖn c¸c
quyÒn lËp ph¸p, hµnh ph¸p, t ph¸p ..................................
KÕt luËn .............................................................................
Danh môc tµi liÖu tham kh¶o..............................................
2
Lêi më ®Çu
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
Trong lÞch sö tån t¹i l©u ®êi cña nhµ níc, vÊn ®Ò
träng t©m cña bÊt cø nhµ níc nµo lµ viÖc tæ chøc vµ thùc
hiÖn quyÒn lùc cña nhµ níc nh thÕ nµo. Lý luËn vµ thùc tiÔn
®· chøng m×nh r»ng, mét nhµ níc mµ cã c¬ chÕ tæ chøc vµ
thùc hiÖn quyÒn lùc dùa trªn nh÷ng luËn cø khoa häc vµ phï
hîp víi nh÷ng ®ßi hái kh¸ch quan th× nhµ níc ®ã sÏ tån t¹i
vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Ngîc l¹i, viÖc tæ chøc vµ thùc hiÖn
quyÒn lùc nhµ níc nÕu chØ dùa trªn ý chÝ chñ quan kh«ng cã
c¨n cø khoa häc th× sím hay muén chÕ ®é nhµ níc ®ã còng
sÏ bÞ diÖt vong.
ChÝnh v× vËy, vÊn ®Ò t×m ra mét m« h×nh tæ chøc
nhµ níc khoa häc phï hîp víi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh trong níc
vµ quèc tÕ lµ c«ng viÖc chÝnh yÕu cña bÊt kú mét nhµ níc
nµo trong qu¸ khø, hiÖn t¹i còng nh t¬ng lai.
Trong tiÕn tr×nh lÞch sö, ë c¸c quèc gia kh¸c nhau,
viÖc nghiªn cøu, t×m tßi, s¸ng t¹o ra c¸c m« h×nh, c¬ chÕ
tæ chøc vµ thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc tèi u, cã hiÖu qña ®·
thóc ®Èy m¹nh mÏ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña hiÕn
ph¸p - mét ®¹o luËt c¬ b¶n cña quèc gia, cã vÞ trÝ tèi cao,
mµ chØ trong giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nhµ níc hiÖn ®¹i th×
míi héi ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó hiÕn ph¸p xuÊt hiÖn.
Trong mét b¶n hiÕn ph¸p bao gåm nhiÒu chÕ ®Þnh
kh¸c nhau quy ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña viÖc tæ
chøc vµ thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc vµ nh÷ng vÊn ®Ò c¬
b¶n kh¸c. Trong ®ã, vÊn ®Ò c¬ b¶n vµ quan träng nhÊt cña
bÊt cø mét b¶n hiÕn ph¸p nµo lµ vÊn ®Ò h×nh thøc chÝnh
thÓ nhµ níc. H×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc lµ h×nh thøc tæ
chøc c¸c c¬ quan quyÒn lùc nhµ níc tèi cao, c¬ cÊu, tr×nh tù
thµnh lËp vµ mèi liªn hÖ cña chóng víi nhau còng nh møc ®é
tham gia cña nh©n d©n vµo viÖc thiÕt lËp c¸c c¬ quan nµy.
ë trªn thÕ giíi, sù xuÊt hiÖn cña hiÕn ph¸p ®· cã bÒ
dµy lÞch sö, cã nhiÒu quèc gia ®· cã lÞch sö lËp hiÕn hµng
tr¨m n¨m, ®· cã nh÷ng ®ãng gãp to lín cho nh©n lo¹i, ®Æc
biÖt lµ viÖc t×m ra c¸c m« h×nh tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc
cã hiÖu qña.
So víi thÕ giíi, lÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam cßn non trÎ.
3
Ngµy 2/9/1945 t¹i qu¶ng trêng Ba §×nh lÞch sö, Chñ
tÞch Hå ChÝ Minh ®· ®äc b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp - mét ¸ng
v¨n lËp quèc vÜ ®¹i, khai sinh ra níc ViÖt Nam d©n chñ céng
hoµ - Nhµ níc c«ng n«ng ®Çu tiªn ë §«ng Nam ¸, më ra mét
kû nguyªn míi cho d©n téc ViÖt Nam - kû nguyªn ®éc lËp, tù
do vµ chñ nghÜa x· héi. Ngµy 6/1/1946, toµn thÓ quèc d©n
®ång bµo ViÖt Nam ®· ®i bÇu cö Quèc héi ®Çu tiªn cña níc
ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ. Ngµy 9/11/1946, t¹i kú häp thø
2 Quèc héi Kho¸ I, Quèc héi ®· th«ng qua b¶n HiÕn ph¸p
®Çu tiªn cña níc ta. B¶n HiÕn ph¸p ®· ®¸nh dÊu mét bíc
ngoÆt trªn con ®êng ph¸t triÓn cña Nhµ níc vµ ph¸p luËt
ViÖt Nam, më ra mét thêi kú míi cho c¸ch m¹ng ViÖt Nam.
HiÕn ph¸p 1946 thÓ hiÖn t tëng tµi t×nh cña Hå ChÝ
Minh vµ c¸c ®ång chÝ cña Ngêi, mét b¶n HiÕn ph¸p kh«ng
nh÷ng kh¼ng ®Þnh ®éc lËp chñ quyÒn cña ®Êt níc, x©y
dùng mét Nhµ níc d©n chñ céng hoµ, ®¶m b¶o tù do d©n
chñ cho c«ng d©n, mµ tinh thÇn vµ ý nghÜa cña nã cßn
nguyªn gi¸ trÞ cho ®Õn ngµy nay. NhiÒu quy ®Þnh cña HiÕn
ph¸p 1946 ®· ®îc c¸c HiÕn ph¸p ViÖt Nam sau nµy kÕ thõa
vµ ph¸t triÓn. §Æc biÖt, sau khi §¶ng vµ Nhµ níc ta thùc
hiÖn c«ng cuéc ®æi míi, víi sù ra ®êi cña HiÕn ph¸p 1992
vµ HiÕn ph¸p söa ®æi, bæ sung HiÕn ph¸p 1992 ®· minh
chøng mét c¸ch râ rµng cho ®iÒu ®ã. §ã lµ ®· cã sù quay l¹i
víi nh÷ng quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p 1946.
Trong HiÕn ph¸p 1946, Hå ChÝ Minh ®· s¸ng t¹o ra
chÝnh thÓ Nhµ níc kiÓu míi - mét h×nh thøc Nhµ níc d©n
chñ céng hoµ, Nhµ níc mµ tÊt c¶ quyÒn bÝnh lµ thuéc toµn
thÓ nh©n d©n, kh«ng ph©n biÖt nßi gièng, g¸i trai, giµu
nghÌo, giai cÊp, t«n gi¸o (§iÒu 1, HiÕn ph¸p 1946).
Hå ChÝ Minh ®· ®Ó l¹i mét di s¶n t tëng ®å sé vÒ Nhµ
níc nãi chung vµ h×nh thøc chÝnh thÓ nãi riªng. T tëng cña
Ngêi lµ kim chØ nam trong c¸c giai ®o¹n c¸ch m¹ng ViÖt
Nam. M« h×nh Nhµ níc ®îc tæ chøc trªn c¬ së t tëng Hå ChÝ
Minh ®· ph¸t huy hiÖu qña trong sù nghiÖp c¸ch m¹ng. T t-
ëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ lµ mét hÖ thèng
quan ®iÓm râ rµng, thèng nhÊt phï hîp víi ®Æc ®iÓm vµ
truyÒn thèng ViÖt Nam dùa trªn c¸c ®iÒu kiÖn cô thÓ vÒ
kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi cña ®Êt níc ta vµ bèi c¶nh quèc tÕ,
kh«ng chØ cã gi¸ trÞ trong qu¸ khø mµ c¶ hiÖn t¹i vµ t¬ng
lai. Khai th¸c t tëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ
4
Nhµ níc ë ViÖt Nam cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn to lín
trong c«ng cuéc ®æi míi, hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc nhµ
níc hiÖn nay.
ViÖc nghiªn cøu chÝnh thÓ HiÕn ph¸p 1946 sÏ gióp
chóng ta hiÓu râ h¬n nh÷ng gi¸ trÞ chÝnh thÓ, thÊy ®îc sù
kÕ thõa vµ ph¸t triÓn trong c¸c HiÕn ph¸p ViÖt Nam. Cïng
víi viÖc nghiªn cøu chÝnh thÓ HiÕn ph¸p n¨m 1946, chóng ta
nghiªn cøu so s¸nh chÝnh thÓ ®ã víi chÝnh thÓ cña c¸c níc.
ViÖc nghiªn cøu so s¸nh nh vËy sÏ cho phÐp chóng ta nh×n
nhËn, ®¸nh gi¸ kh¸ch quan h¬n c¸c m« h×nh chÝnh thÓ.
Muèn t×m ra mét h×nh tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc cã hiÖu
qu¶, cÇn ph¶i so s¸nh, ®èi chiÕu víi nhiÒu m« h×nh tæ chøc
nhµ níc kh¸c nhau, tõ ®ã chóng ta míi cã ®iÒu kiÖn ph©n
tÝch, lý gi¶i t×m ra ®îc nh÷ng h¹t nh©n hîp lý cña c¸c m«
h×nh kh¸c nhau. Trong ®iÒu kiÖn §¶ng vµ Nhµ níc ta ®ang
tiÕn hµnh ®æi míi hÖ thèng chÝnh trÞ, hoµn thiÖn tæ chøc
vµ ho¹t ®éng cña Nhµ níc, x©y dùng Nhµ níc Ph¸p quyÒn x·
héi chñ nghÜa th× viÖc lµm ®ã lµ cÊp b¸ch vµ hÕt søc cÇn
thiÕt nh»m t×m ra m« h×nh tæ chøc Nhµ níc cã hiÖu qu¶.
Víi lý do nh vËy, t«i chän ®Ò tµi: "Sù t¬ng ®ång vµ
sù kh¸c biÖt cña chÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946
víi chÝnh thÓ cña mét sè níc trªn thÕ giíi” ®Ó thùc hiÖn
luËn v¨n tèt nghiÖp Cao häc LuËt cña m×nh.
2. T×nh h×nh nghiªn cøu
ë níc ta, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, viÖc nghiªn cøu
vÒ HiÕn ph¸p 1946 ®· ®îc c¸c t¸c gi¶ ®Ò cËp tíi díi c¸c gãc
®é kh¸c nhau, Ýt nhiÒu cã ®Ò cËp ®Õn h×nh thøc chÝnh
thÓ, cã thÓ kÓ ®Õn nh: "LÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam" cña
TiÕn sÜ LuËt häc Th¸i VÜnh Th¾ng, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh
trÞ Quèc gia, Hµ néi 1997. T¸c phÈm nµy chØ ®Ò cËp mét
c¸ch chung chung lÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam; "HiÕn ph¸p
n¨m 1946 vµ sù kÕ thõa, ph¸t triÓn trong c¸c HiÕn ph¸p
ViÖt Nam" cña V¨n phßng Quèc héi - Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh
trÞ Quèc gia. Néi dung t¸c phÈm ®Ò cËp ®Õn c¸c bµi viÕt
®éc lËp cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c nhau, tiÕp cËn díi nhiÒu gãc ®é
nªn cha ph¶n ¸nh ®îc b¶n chÊt ph¸p lý cña vÊn ®Ò; LuËn
¸n TiÕn sÜ luËt häc "LÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam" cña Lª H÷u
ThÓ, LuËn ¸n nªu lªn qu¸ tr×nh lÞch sö lËp hiÕn cña ViÖt
5
Nam, ®· cã ®Ò cËp ®Õn chÝnh thÓ HiÕn ph¸p 1946 nhng
chØ ë møc ®é kh¸i qu¸t. C¸c kho¸ luËn tèt nghiÖp bµn vÒ
gi¸ trÞ HiÕn ph¸p 1946 vµ t tëng Hå ChÝ Minh trong viÖc
x©y dùng HiÕn ph¸p 1946. C¸c Ên phÈm nµy ®· ®Ò cËp
®Õn viÖc nghiªn cøu chÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946,
nhng míi chØ dõng l¹i møc ®é cung cÊp th«ng tin, t liÖu mµ
cha ®i s©u ph©n tÝch luËn gi¶i.
Bªn c¹nh ®ã, cßn cã c¸c Ên phÈm kh¸c bµn vÒ t tëng
Nhµ níc vµ ph¸p luËt cña Hå ChÝ Minh, cã thÓ kÓ ®Õn t¸c
phÈm: "Chñ tÞch Hå ChÝ Minh sù nghiÖp x©y dùng Nhµ níc
kiÓu míi vµ ph¸p luËt ë ViÖt Nam" cña NguyÔn Ngäc Minh,
Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, Hµ néi 1982; "Nghiªn cøu t t-
ëng Hå ChÝ Minh vÒ Nhµ níc vµ ph¸p luËt" do Bé T ph¸p lµ
c¬ quan chñ tr×, Hµ Néi 1993; "Hå Chñ TÞch trong sù
nghiÖp x©y dùng Nhµ níc vµ nÒn ph¸p lý d©n chñ, x· héi
chñ nghÜa ViÖt Nam" cña Héi LuËt gia ViÖt Nam; "Ph¸p
quyÒn nh©n nghÜa Hå ChÝ Minh" cña vô Vò §×nh HoÌ, Nhµ
xuÊt b¶n V¨n ho¸ Th«ng tin.
§Æc biÖt, n¨m 1992, Uû ban KÕ ho¹ch Nhµ níc ®·
quyÕt ®Þnh ®a vµo ch¬ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cÊp
nhµ níc vÒ t tëng Hå ChÝ Minh víi ®Ò tµi: "T tëng Hå ChÝ
Minh Nhµ níc cña d©n, do d©n, v× d©n"
Ngoµi ra, cßn cã c¸c bµi viÕt trªn c¸c s¸ch b¸o chÝnh
trÞ ph¸p lý ®Ò cËp ®Õn HiÕn ph¸p 1946, t tëng Hå ChÝ
Minh vÒ nhµ níc vµ ph¸p luËt. Néi dung cña c¸c Ên phÈm nµy
®· phÇn nµo lý gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña t tëng Hå ChÝ
Minh vÒ Nhµ níc nãi chung vµ h×nh thøc chÝnh thÓ nãi riªng.
Tuy nhiªn, do tiÕp cËn vÊn ®Ò ë c¸c gãc ®é kh¸c nhau nªn
b¶n chÊt ph¸p lý cña vÊn ®Ò cha ®îc soi räi thÊu ®¸o.
Cßn vÒ sù so s¸nh gi÷a chÝnh thÓ ViÖt Nam trong HiÕn
ph¸p n¨m 1946 víi chÝnh thÓ c¸c níc kh¸c th× cha cã mét
c«ng tr×nh khoa häc nµo nghiªn cøu mét c¸ch toµn diÖn, cã
hÖ thèng, mµ nã chØ ®îc ®Ò cËp mét c¸ch rêi r¹c trong c¸c
c«ng tr×nh, Ên phÈm, c¸c s¸ch b¸o chÝnh trÞ ph¸p lý víi néi
dung kh¸i qu¸t, cha cã sù ®i s©u nghiªn cøu, ph©n tÝch,
®¸nh gi¸.
Nh×n chung, c¸c Ên phÈm ®· xuÊt b¶n chØ ®Ò cËp
mét c¸ch kh¸i qu¸t, chung chung ®Õn chÝnh thÓ ViÖt Nam
HiÕn ph¸p 1946 vµ hÇu nh cha nghiªn cøu nhiÒu ®Õn sù so
s¸nh chÝnh thÓ ®ã chÝnh thÓ c¸c níc. Do ®ã, cÇn ph¶i cã
6
mét c«ng tr×nh khoa häc ®éc lËp nghiªn cøu vÒ chÝnh thÓ
ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 vµ sù so s¸nh chÝnh thÓ víi c¸c n-
íc, trªn c¬ së ®ã ®a ra luËn cø lý luËn nh»m hoµn thiÖn m«
h×nh tæ chøc Nhµ níc ViÖt Nam trong giai ®o¹n míi.
3. C¬ së lý luËn vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
3.1. C¬ së lý luËn
LuËn v¨n ®îc thùc hiÖn trªn c¬ së chñ nghÜa M¸c -
Lªnin, t tëng Hå ChÝ Minh, quan ®iÓm cña §¶ng vµ Nhµ níc
vÒ Nhµ níc vµ ph¸p luËt. Tuy nhiªn, chóng t«i còng m¹nh d¹n
nghiªn cøu nh÷ng t tëng cña c¸c häc gi¶ t s¶n vµ c¸c häc gi¶
trong chÕ ®é Sµi Gßn "cò" nh»m ch¾t läc nh÷ng ®ãng gãp
cña hä trªn ph¬ng diÖn chÝnh thÓ nhµ níc.
Nh÷ng tri thøc cña khoa häc Lý luËn vÒ Nhµ níc vµ ph¸p
luËt ®îc vËn dông trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu. Nh÷ng tri
thøc khoa häc LuËt HiÕn ph¸p, ®Æc biÖt nh÷ng tri thøc vÒ
h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc ®îc sö dông nhiÒu nhÊt trong
qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi. §Ò tµi còng sö dông nh÷ng tri
thøc vÒ luËt häc so s¸nh trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn.
Ngoµi ra, nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c ngµnh sö
häc, chÝnh trÞ häc, triÕt häc, Hå ChÝ Minh häc, x· héi häc
ph¸p luËt còng ®îc sö dông trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu.
Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c ngµnh khoa häc nµy ®îc
sö dông lµm c¬ së lý luËn ®Ó ®a ra nh÷ng kÕt luËn ®éc lËp
díi gãc ®é cña luËt häc.
3.2. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu t¸c gi¶ ®· vËn dông c¸c
ph¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng, duy vËt lÞch sö, ph©n tÝch,
tæng hîp, so s¸nh, ®èi chiÕu, tiÕp cËn hÖ thèng.
4. §èi tîng, ph¹m vi nghiªn cøu
4.1. §èi tîng nghiªn cøu
§èi tîng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ nh÷ng vÊn ®Ò liªn
quan ®Õn chÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946. Nghiªn cøu
t tëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc. Nghiªn
cøu trong sù so s¸nh víi chÝnh thÓ c¸c níc, so s¸nh víi chÝnh
7
thÓ vµ sù kÕ thõa, ph¸t triÓn chÝnh thÓ nhµ níc trong c¸c
HiÕn ph¸p ViÖt Nam.
4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu
Trong ph¹m vi mét b¶n luËn v¨n cao häc, ®Ò tµi chØ
tiÕp cËn trªn ph¬ng diÖn luËt häc chÝnh thÓ Nhµ níc ViÖt
Nam vµ t tëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ Nhµ níc
HiÕn ph¸p 1946.
Trong nghiªn cøu so s¸nh chÝnh thÓ mét sè níc, ®Ò tµi
chØ nghiªn cøu lùa chän víi mét sè níc ®¹i diÖn cho c¸c
h×nh thøc chÝnh thÓ, hÖ thèng ph¸p luËt, ®êng lèi chÝnh
trÞ.
C¸c thiÕt chÕ nh Quèc héi (c¬ quan ®¹i diÖn), Chñ tÞch
níc (nguyªn thñ quèc gia), ChÝnh phñ, Toµ ¸n chØ nghiªn
cøu ë møc ®é cho phÐp x¸c ®Þnh h×nh thøc chÝnh thÓ Nhµ
níc chø kh«ng ®i vµo nghiªn cøu chi tiÕt cô thÓ. Nh÷ng kiÕn
gi¶i cña ®Ò tµi còng kh«ng ®i vµo nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ
cña tõng chÕ ®Þnh chÝnh trÞ mµ chØ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn
®Ò t¹o c¬ së lý luËn cho viÖc hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc
nhµ níc.
5. Môc ®Ých, nhiÖm vô nghiªn cøu
5.1. Môc ®Ých nghiªn cøu
Trong ®iÒu kiÖn mµ chóng ta ®ang ®æi míi hÖ thèng
chÝnh trÞ, hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc nhµ níc th× viÖc
nghiªn cøu ®Ò tµi: "Sù t¬ng ®ång vµ sù kh¸c biÖt cña
chÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 víi chÝnh thÓ cña
mét sè níc trªn thÕ giíi” nh»m môc ®Ých:
- Kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ to lín, ®Æc biÖt lµ gi¸ trÞ chÝnh
thÓ cña HiÕn ph¸p 1946, kh¼ng ®Þnh sù s¸ng t¹o tµi t×nh
cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ c¸c ®ång chÝ cña Ngêi trong
viÖc x©y dùng Nhµ níc kiÓu míi.
- Nghiªn cøu t×m ra sù gièng nhau vµ kh¸c nhau cña
chÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 víi chÝnh thÓ cña mét
sè níc kh¸c nhau ®¹i diÖn cho c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ, chÕ
®é chÝnh trÞ, hÖ thèng ph¸p luËt. Tõ ®ã cã mét c¸ch ®¸nh
gi¸ kh¸ch quan h¬n c¸c m« h×nh chÝnh thÓ kh¸c nhau, ë
chõng mùc nhÊt ®Þnh lùa chän ®îc m« h×nh tæ chøc nhµ n-
íc phï hîp víi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh ViÖt Nam.
8
- Qua nghiªn cøu chÝnh thÓ HiÕn ph¸p 1946, ta còng
thÊy ®îc sù kÕ thõa, ph¸t triÓn chÝnh thÓ trong c¸c HiÕn
ph¸p ViÖt Nam.
5.2. NhiÖm vô nghiªn cøu
Víi ®èi tîng, ph¹m vi vµ môc ®Ých nghiªn cøu nªu trªn,
®Ò tµi cã nhiÖm vô:
- Nghiªn cøu vÞ trÝ, vai trß cña chÝnh thÓ nhµ níc trong
hiÕn ph¸p.
- So s¸nh chÝnh thÓ HiÕn ph¸p 1946 víi chÝnh thÓ cña
mét sè níc tiªu biÓu lµm ®¹i diÖn.
- Nghiªn cøu t tëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc chÝnh
thÓ HiÕn ph¸p ViÖt Nam.
- Nghiªn cøu sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn chÝnh thÓ HiÕn
ph¸p 1946 ®èi víi c¸c HiÕn ph¸p ViÖt Nam.
6. KÕt qu¶ vµ ®ãng gãp cña luËn v¨n
- LuËn v¨n ®· cè g¾ng hÖ thèng hãa néi dung, t tëng
chÝnh thÓ Nhµ níc HiÕn ph¸p 1946, lµm râ thªm nh÷ng gi¸
trÞ khoa häc vÒ mÆt lý luËn còng nh thùc tiÔn chÝnh thÓ
Nhµ níc ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 trªn c¬ së kÕ thõa cã
chän lùc nh÷ng c«ng tr×nh cña c¸c t¸c gi¶ ®i tríc, ®ång thêi
®a ra nh÷ng nhËn xÐt, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ khoa häc cã
tÝnh ®éc lËp.
- Bíc ®Çu luËn v¨n ®· so s¸nh, cã sù ph©n tÝch, ®¸nh
gi¸ chÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 víi chÝnh thÓ mét
sè níc, tõ ®ã ®a ra kÕt luËn khoa häc vÒ c¸c m« h×nh
chÝnh thÓ.
- LuËn v¨n lµ tµi liÖu tham kh¶o cho häc tËp, nghiªn
cøu vµ cho nh÷ng ai quan t©m.
- LuËn v¨n ®· bíc ®Çu tËp hîp mét hÖ thèng danh môc
c¸c tµi liÖu tham kh¶o trong vµ ngoµi níc nh»m cung cÊp
mét lîng th«ng tin cÇn thiÕt cho nh÷ng ai quan t©m häc tËp,
nghiªn cøu trong lÜnh vùc nµy.
7. ý nghÜa thùc tiÔn.
LuËn v¨n cã ý nghÜa thùc tiÔn gãp phÇn hoµn thiÖn
nh÷ng tri thøc, nh÷ng hiÓu biÕt c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn
nh÷ng gi¸ trÞ chÝnh thÓ cña HiÕn ph¸p 1946 ®èi víi viÖc
9
x©y dùng vµ hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc Nhµ níc vµ ph¸p
luËt ViÖt Nam.
Trªn c¬ së so s¸nh chÝnh thÓ HiÕn ph¸p 1946 víi chÝnh
thÓ c¸c níc ®· gãp phÇn bæ sung thªm tri thøc vÒ c¸c lo¹i
h×nh chÝnh thÓ nhµ níc kh¸c nhau, cã thÓ lùa chän, tiÕp thu
nh÷ng mÆt m¹nh, mÆt tÝch cùc cña c¸c m« h×nh chÝnh
thÓ nhµ níc, tõ ®ã cã thÓ ®a ra ®îc m« h×nh tæ chøc nhµ
níc tham kh¶o, vËn dông vµ hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc
Nhµ níc ViÖt Nam.
10
Ch¬ng 1
chÝnh thÓ nhµ níc - Néi dung c¬ b¶n
cña hiÕn ph¸p
1.1. Kh¸i qu¸t vÒ chÝnh thÓ nhµ níc.
Néi dung vµ h×nh thøc lµ mét trong s¸u cÆp ph¹m trï
c¬ b¶n cña triÕt häc cïng víi ba quy luËt c¬ b¶n t¹o nªn phÐp
duy vËt biÖn chøng cña triÕt häc M¸c - Lªnin.
Néi dung lµ tæng hîp tÊt c¶ nh÷ng mÆt, nh÷ng yÕu tè,
nh÷ng qu¸ tr×nh t¹o nªn sù vËt. H×nh thøc lµ ph¬ng thøc
tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, lµ hÖ thèng c¸c mèi liªn hÖ
t¬ng ®èi bÒn v÷ng gi÷a c¸c yÕu tè cña nã [44;185].
H×nh thøc nhµ níc lµ mét trong nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n
cña khoa häc vÒ nhµ níc vµ ph¸p luËt. H×nh thøc nhµ níc lµ
mét vÊn ®Ò quan träng cña nhiÒu ngµnh khoa häc x· héi.
H×nh thøc nhµ níc ®îc c¸c ngµnh khoa häc x· héi kh¸c nhau
quan t©m nghiªn cøu nh triÕt häc, sö häc, chÝnh trÞ häc,
luËt häc... §Æc biÖt, ®èi víi khoa häc ph¸p lý, h×nh thøc nhµ
níc lµ mét vÊn ®Ò c¬ b¶n, quan träng mµ luËt häc nghiªn
cøu. Trong c¸c ngµnh khoa häc ph¸p lý cã thÓ kÓ ra c¸c
ngµnh khoa häc nghiªn cøu vÊn ®Ò h×nh thøc nhµ níc nh:
Lý luËn chung vÒ nhµ níc vµ ph¸p luËt; LÞch sö nhµ níc vµ
ph¸p luËt thÕ giíi, còng nh lÞch sö nhµ níc vµ ph¸p luËt cña
tõng níc; luËt HiÕn ph¸p... Trong ®ã, khoa häc luËt HiÕn
ph¸p lµ ngµnh khoa häc nghiªn cøu vÊn ®Ò h×nh thøc nhµ
níc, vµ h×nh thøc nhµ níc trë thµnh mét néi dung nghiªn cøu
c¬ b¶n, quan träng cña khoa häc luËt HiÕn ph¸p.
Trong ngµnh luËt HiÕn ph¸p nãi chung vµ ®¹o luËt HiÕn
ph¸p nãi riªng, h×nh thøc nhµ níc lµ mét néi dung c¬ b¶n,
cèt lâi t¹o thµnh ®èi tîng nghiªn cøu chñ yÕu cña chóng. §èi
tîng nghiªn cøu cña mét ®¹o luËt thêng lµ ®èi tîng nghiªn
cøu chñ yÕu cña ngµnh luËt ®ã, hay nãi c¸ch kh¸c, ®èi tîng
nghiªn cøu cña ®¹o luËt gÇn nh trïng khÝt víi ®èi tîng nghiªn
cøu cña ngµnh luËt mµ ®¹o luËt ®ã lµ néi dung c¬ b¶n.
Trong ngµnh luËt HiÕn ph¸p còng vËy, ®èi tîng nghiªn cøu
cña ®¹o luËt HiÕn ph¸p lµ néi dung c¬ b¶n cña ®èi tîng
nghiªn cøu cña ngµnh luËt HiÕn ph¸p. VËy h×nh thøc nhµ níc
11
lµ g×? Mèi quan hÖ gi÷a h×nh thøc nhµ níc víi kiÓu nhµ níc
vµ b¶n chÊt cña nhµ níc lµ nh thÕ nµo?
H×nh thøc nhµ níc lµ thuËt ng÷ chuyªn ngµnh luËt HiÕn
ph¸p nh»m kh¸i qu¸t ho¸ m« h×nh nhµ níc th«ng qua nh÷ng
®Æc ®iÓm thÓ hiÖn néi dung bªn trong cña c¬ cÊu tæ chøc
vµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c tæ chøc cÊu thµnh nhµ níc [2;71].
Tõ kh¸i niÖm trªn, ta cã thÓ thÊy ®îc c¸c dÊu hiÖu cña
h×nh thøc nhµ níc.
+ H×nh thøc nhµ níc kh¸i qu¸t lªn mét m« h×nh nhµ n-
íc víi c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc Êy, tøc lµ ph¬ng
thøc chuyÓn ý chÝ giai cÊp thèng trÞ thµnh ý chÝ nhµ níc.
+ H×nh thøc nhµ níc thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a c¸c
yÕu tè cÊu thµnh nhµ níc, còng nh møc ®é tham gia cña
nh©n d©n vµo c«ng viÖc cña nhµ níc.
H×nh thøc nhµ níc do b¶n chÊt nhµ níc vµ néi dung nhµ
níc quy ®Þnh. NÕu b¶n chÊt nhµ níc chØ râ quyÒn lùc nhµ n-
íc thuéc vÒ ai, phôc vô lîi Ých cho giai cÊp nµo, tÇng líp nµo
trong x· héi th× h×nh thøc nhµ níc nãi lªn c¸ch thøc tæ chøc
quyÒn lùc nhµ níc Êy, tøc lµ ph¬ng thøc chuyÓn ý chÝ cña
giai cÊp thèng trÞ thµnh ý chÝ cña nhµ níc.
H×nh thøc nhµ níc ®îc quy ®Þnh bëi kiÓu cña nhµ níc.
H×nh thøc nhµ níc lµ c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc, lµ
ph¬ng thøc tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña nhµ níc, lµ mèi quan hÖ
gi÷a c¸c yÕu tè cña nã. KiÓu nhµ níc lµ tæng thÓ c¸c dÊu
hiÖu c¬ b¶n cña nhµ níc thÓ hiÖn b¶n chÊt giai cÊp, vai trß
x· héi vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn ph¸t sinh, tån t¹i vµ ph¸t triÓn
cña nhµ níc trong mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nhÊt ®Þnh
[29;46].
Mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ mét kiÓu x· héi dùa
trªn mét ph¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. T¬ng øng víi mét
kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt lµ mét tæng thÓ ®Æc thï c¸c quan
hÖ t tëng chÝnh trÞ vµ mét kiÓu thiÕt chÕ chÝnh trÞ - ph¸p
lý nhÊt ®Þnh. Nhµ níc lµ mét bé phËn quan träng nhÊt trong
kiÕn tróc thîng tÇng, cho nªn b¶n chÊt, chøc n¨ng, nhiÖm
vô, bé m¸y nhµ níc, h×nh thøc nhµ níc... XÐt ®Õn cïng ®Òu
®îc quy ®Þnh bëi c¬ së kinh tÕ. Do ®ã, t¬ng øng víi mét
kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt (c¬ së kinh tÕ) lµ mét kiÓu nhµ níc
thÝch øng.
Häc thuyÕt M¸c - Lªnin vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi
chÝnh lµ c¬ së cña viÖc ph©n chia c¸c nhµ níc tån t¹i trong
12
lÞch sö thµnh c¸c kiÓu nhµ níc kh¸c nhau. Häc thuyÕt M¸c -
Lªnin ®· chia lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña x· héi
loµi ngêi thµnh n¨m h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi kh¸c nhau.
ChØ trong h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi céng s¶n nguyÓn thuû
lµ h×nh th¸i ®Çu tiªn mµ ë ®ã cha cã c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ
- x· héi ®Ó nhµ níc xuÊt hiÖn. Cßn bèn h×nh th¸i kinh tÕ x·
héi sau nµy, mçi h×nh th¸i ®Òu t¬ng øng víi mét kiÓu nhµ
níc nhÊt ®Þnh thÝch øng víi c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi
mµ nã tån t¹i, ph¸t triÓn. Mçi mét kiÓu nhµ níc ®ã l¹i chøa
®ùng trong m×nh nã mét b¶n chÊt nhµ níc. Nhng b¶n chÊt
nhµ níc trong mét kiÓu nhµ níc cã thÓ lµ mét, ngîc l¹i h×nh
thøc nhµ níc thÓ hiÖn b¶n chÊt nhµ níc th× l¹i rÊt ®a d¹ng
vµ phong phó. VÝ dô, cïng thÓ hiÖn mét b¶n chÊt cña kiÓu
nhµ níc chiÕm h÷u n« lÖ trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi
chiÕm h÷u n« lÖ nhng h×nh thøc nhµ níc l¹i thÓ hiÖn hÕt
søc phong phó, nh: céng hoµ d©n chñ; céng hoµ quý téc;
qu©n chñ...
KiÓu nhµ níc quy ®Þnh h×nh thøc nhµ níc, do ®ã, cïng
mét h×nh thøc nhµ níc gièng nhau nhng tån t¹i trong c¸c
kiÓu nhµ níc kh¸c nhau (c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x·
héi kh¸c nhau) th× chóng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm, ®Æc trng
rÊt kh¸c nhau. VÝ dô, trong mäi kiÓu nhµ níc ®Òu cã mét
nÒn céng hoµ. Nhng b¶n chÊt cña nhµ níc céng hoµ chñ n«
tån t¹i trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi chiÕm h÷u n« lÖ cã
nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c xa b¶n chÊt nhµ níc céng hoµ t s¶n
mµ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi t b¶n chñ nghÜa lµ c¬ së kinh tÕ
cho nhµ níc ®ã tån t¹i. Nh vËy, trong quan hÖ gi÷a kiÓu nhµ
níc vµ h×nh thøc nhµ níc th× kiÓu nhµ níc lµ yÕu tè quyÕt
®Þnh. §ã lµ v× h×nh thøc nhµ níc bÞ quy ®Þnh bëi c¬ së
kinh tÕ - x· héi cña mét kiÓu nhµ níc nhÊt ®Þnh vµ b¶n chÊt
giai cÊp tån t¹i trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi ®ã.
Ngoµi ra h×nh thøc nhµ níc cßn phô thuéc vµo:
+ Tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, do tÝch luü t b¶n
trong lßng x· héi phong kiÕn mµ ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt
t b¶n chñ nghÜa h×nh thµnh nªn kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt míi
- kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ngay trong lßng x·
héi phong kiÕn. Do ®ã, vµo giai ®o¹n cuèi cña x· héi phong
kiÕn ®· h×nh thµnh mét h×nh thøc nhµ níc qu©n chñ
chuyªn chÕ.
13
+ T¬ng quan lùc lîng giai cÊp, trong cuéc c¸ch m¹ng t
s¶n cña mét sè níc, do lùc lîng c¸ch m¹ng cña giai cÊp tµi s¶n
kh«ng ®ñ m¹nh ®Ó ®¸nh ®æ hoµn toµn giai cÊp phong
kiÕn cßn cha bÞ suy yÕu nhiÒu. §Ó tån t¹i, hai lùc lîng chÝnh
trÞ nµy ®øng ra tho¶ hiÖp víi nhau nh»m ph©n chia quyÒn
lùc vµ h×nh thµnh nªn nhµ níc qu©n chñ lËp hiÕn.
+ TruyÒn thèng lÞch sö vµ sù t¸c ®éng cña bèi c¶nh
quèc tÕ. C¸c nhµ níc nµy tõ khi ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t
triÓn cho ®Õn nay vèn ®· vËy mµ kh«ng cã sù thay ®æi
nhiÒu vÒ h×nh thøc nhµ níc. VÝ dô, Hîp chñng quèc Hoa Kú,
Céng hoµ Liªn bang §øc,... khi sinh ra ®· lµ nhµ níc liªn
bang; c¸c nhµ níc nh V¬ng quèc Anh, NhËt B¶n, Th¸i Lan,...
do mét truyÒn thèng l©u ®êi lµ nhµ níc qu©n chñ, c¸c h×nh
thøc truyÒn ng«i, thÕ tËp ®· ¨n s©u vµo tiÒm thøc cña c¸c
thÕ hÖ ngêi d©n cña c¸c níc ®ã.
+ Do ¶nh hëng cña c¸c vÊn ®Ò d©n téc, s¾c téc trong
mét quèc gia, th× vÊn ®Ò d©n téc, s¾c téc vµ viÖc gi¶i
quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®ã sÏ ¶nh hëng ®Õn viÖc lùa chän
mét h×nh thøc nhµ níc thÝch hîp: nhµ níc ®¬n nhÊt hay nhµ
níc liªn bang, vµ trong nhµ níc ®ã cã thµnh lËp khu tù trÞ
hay kh«ng. §iÒu ®ã hoµn toµn phô thuéc vµo viÖc gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò d©n téc, s¾c téc.
+ Vµ yÕu tè cuèi cïng, lµ do hËu qu¶ viÖc x©m lîc cña
thùc d©n, ®Õ quèc, mµ c¸c nhµ níc thuéc ®Þa sau khi giµnh
®éc lËp cã h×nh thøc nhµ níc bÞ ¶nh hëng t¸c ®éng bëi
h×nh thøc nhµ níc cña nhµ níc mÉu quèc. VÝ dô, sau khi
giµnh ®éc lËp tõ thùc d©n Ph¸p th× Nhµ níc Angiªria lµ mét
Nhµ níc céng hoµ ®¹i nghÞ, hay sau khi giµnh ®éc lËp tõ V-
¬ng quèc Anh th× Nhµ níc Pakixitan vÉn duy tr× chÕ ®é
qu©n chñ...[2;75].
Nh ®· nãi ë trªn, h×nh thøc nhµ níc bÞ quy ®Þnh bëi
b¶n chÊt nhµ níc, kiÓu nhµ níc trong mét h×nh th¸i kinh tÕ
x· héi (c¬ së kinh tÕ) nhÊt ®Þnh. Nhng h×nh thøc nhµ níc
kh«ng chØ ph¶n ¸nh mét c¸ch thô ®éng c¸c ®iÒu kiÖn kinh
tÕ - x· héi, mµ ngîc l¹i h×nh thøc nhµ níc t¸c ®éng trë l¹i
®èi víi c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi mµ nã tån
t¹i, ph¸t triÓn. ViÖc t¸c ®éng trë l¹i cña h×nh thøc nhµ níc
mang tÝnh tÝch cùc hay tiªu cùc l¹i phô thuéc vµo m« h×nh
tæ chøc, c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc mµ giai cÊp
thèng trÞ lùa chän ®Ó biÕn ý chÝ cña giai cÊp m×nh thµnh ý
14
chÝ cña nhµ níc. Sù t¸c ®éng ®ã lµ tÝch cùc khi giai cÊp
cÇm quyÒn lùa chän ®îc mét h×nh thøc nhµ níc phï hîp víi
®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi trong ®ã nã tån t¹i, khi ®ã, nã sÏ
t¹o ®éng lùc cho ®Êt níc ph¸t triÓn. Ngîc l¹i, khi hµnh thøc
nhµ níc ®ã ®· lçi thêi, kh«ng cßn phï hîp n÷a hoÆc cã thÓ lµ
mét h×nh thøc nhµ níc ®îc x©y dùng qóa cao so víi ®iÒu
kiÖn mµ ®Êt níc cha ®¹t tíi. §iÒu ®ã, ngîc l¹i, sÏ dÉn tíi sù
k×m h·m ph¸t triÓn cña x· héi, dÉn tíi nhiÒu hËu cña kinh tÕ
x· héi tiªu cùc khã cã thÓ mµ lêng tíi. Do ®ã, vÊn ®Ò ®Æc
biÖt quan träng khi lùa chän h×nh thøc nhµ níc, nh÷ng ngêi
cÇm quyÒn ph¶i xuÊt ph¸t tõ c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh
trÞ, x· héi cña ®Êt níc. Ngoµi c¸c yÕu tè ®ã ra, khi lùa chän
h×nh thøc nhµ níc chóng ta ph¶i biÕt kÕt hîp víi c¸c yÕu tè
kh¸c n÷a nh: tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi; t¬ng quan
lùc lîng giai cÊp; lÞch sö truyÒn thèng d©n téc; bèi c¶nh
quèc tÕ; xu híng cña thêi ®¹i; c¸c vÊn ®Ò d©n téc, s¾c
téc;...
H×nh thøc nhµ níc bao gåm hai yÕu tè: h×nh thøc
chÝnh thÓ vµ h×nh thøc cÊu tróc. Trong ph¹m vi cña bµi viÕt
nµy, t¸c gi¶ chØ tËp trung ®i s©u nghiªn cøu vÊn ®Ò h×nh
thøc chÝnh thÓ nhµ níc, cßn h×nh thøc cÊu tróc nhµ níc chØ
®îc xem xÐt, t×m hiÓu ë nh÷ng khÝa c¹nh, ph¬ng diÖn
nhÊt ®Þnh nh»m lµm s¸ng tá h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc.
1.2. Ph©n lo¹i h×nh thøc chÝnh thÓ
Khi ph©n tÝch c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ, chñ yÕu chóng
ta tËp trung vµo m« h×nh nhµ níc, tr×nh tù thµnh lËp, c¬
cÊu tæ chøc cña c¸c c¬ quan nhµ níc ë trung ¬ng: nguyªn
thñ quèc gia; lËp ph¸p; hµnh ph¸p; t ph¸p. Trong ®ã, ®Çu
tiªn chóng ta xem xÐt nguyªn thñ quèc gia, sau ®ã lµ mèi
quan hÖ gi÷a nguyªn thñ quèc gia víi c¸c c¬ quan nhµ níc
kh¸c.
Do ®ã, ®Ó ph©n biÖt c¸c m« h×nh chÝnh thÓ nhµ níc,
tríc hÕt chóng ta dùa vµo c¸ch thøc thµnh lËp hay lµ nguån
gèc cña nguyªn thñ quèc gia còng nh chøc n¨ng, nhiÖm vô,
quyÒn h¹n cña chøc vô ®ã.
Dùa trªn c¬ së ®ã, h×nh thøc chÝnh thÓ ®îc bao gåm
hai d¹ng c¬ b¶n lµ chÝnh thÓ qu©n chñ vµ chÝnh thÓ céng
15
hoµ. ChÝnh thÓ qu©n chñ lµ chÝnh thÓ mµ ë ®ã nguyªn thñ
quèc gia do thÕ tËp, quyÒn ng«i mµ ra, quyÒn lùc nhµ níc cã
nguån gèc thÇn bÝ, tõ câi h v«, do thîng ®Õ ®Þnh ®o¹t. ë
chÝnh thÓ nµy, quyÒn lùc nhµ níc tèi cao tËp trung toµn bé
hay mét phÇn trong tay ngêi ®øng ®Çu nhµ níc (vua, hoµng
®Õ...), vµ nhµ níc ®ã lµ nhµ níc qu©n chñ. ChÝnh thÓ céng
hoµ lµ chÝnh thÓ mµ nguyªn thñ quèc gia do bÇu cö (trùc
tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp) lËp nªn, vµ nguån gèc cña quyÒn lùc
nhµ níc xuÊt ph¸t tõ nh©n d©n. QuyÒn lùc nhµ níc ®îc thùc
hiÖn bëi c¸c c¬ quan ®¹i diÖn do bÇu ra trong mét thêi h¹n
nhÊt ®Þnh, vµ nhµ níc ®ã gäi lµ nhµ níc céng hoµ.
ChÝnh thÓ qu©n chñ ®îc chia thµnh qu©n chñ tuyÖt
®èi vµ qu©n chñ h¹n chÕ. ChÝnh thÓ qu©n chñ tuyÖt ®èi
lµ chÝnh thÓ mµ quyÒn lùc nhµ níc tËp trung vµo ngêi ®øng
®Çu nhµ níc. Vua, hoµng ®Õ... cã quyÒn lùc v« h¹n ®Þnh
mµ kh«ng bÞ h¹n chÕ bëi bÊt cø mét giai cÊp, mét thÕ lùc
quyÒn thÕ hay mét c¸ nh©n nµo. Cßn trong nhµ níc qu©n
chñ h¹n chÕ, quyÒn lùc nhµ níc tèi cao kh«ng chØ ®îc trao
cho ngêi ®øng ®Çu nhµ níc mµ cßn ®îc trao (®îc ph©n
chia) cho c¸c c¬ quan cÊp cao kh¸c mét c¸ch h¹n chÕ, vÝ
dô, nghÞ viÖn trong chÝnh thÓ qu©n chñ lËp hiÕn hay héi
nghÞ ®¹i diÖn ®¼ng cÊp thêng thÊy xuÊt hiÖn trong mét sè
nhµ níc phong kiÕn.
Trong chÝnh thÓ qu©n chñ h¹n chÕ (qu©n chñ lËp
hiÕn) l¹i ®îc chia ra thµnh hai h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc:
qu©n chñ nhÞ nguyªn vµ qu©n chñ ®¹i nghÞ.
Qu©n chñ nhÞ nguyªn lµ lo¹i h×nh tæ chøc nhµ níc,
trong ®ã quyÒn lùc nhµ níc ®îc chia ®Òu cho hai c¬ quan
trong cÊu tróc quyÒn lùc nhµ níc, ®ã lµ quyÒn lùc cña c¸
nh©n nhµ vua vµ quyÒn lùc cña tËp thÓ nghÞ viÖn. §©y lµ
lo¹i h×nh chÝnh thÓ nhµ níc xuÊt hiÖn sau c¸c cuéc c¸ch
m¹ng t s¶n, lµ m« h×nh tæ chøc nhµ níc chuyÓn tiÕp tõ nhµ
níc phong kiÕn sang nhµ níc t s¶n, vµ nã tån t¹i kh«ng l©u
trong thùc tÕ. C¸c bé trëng ®Òu do vua bæ nhiÖm, võa chÞu
tr¸ch nhiÖm tríc nhµ vua, võa chÞu tr¸ch nhiÖm tríc nghÞ
viÖn.
H×nh thøc nhµ níc qu©n chñ h¹n chÕ thø hai lµ qu©n
chñ ®¹i nghÞ. ë chÝnh thÓ nµy, nguyªn thñ quèc gia lµ vÞ
hoµng ®Õ ®îc thµnh lËp theo ph¬ng thøc thÕ tËp, truyÒn
16
ng«i kÕ thõa cho con ch¸u. Bé m¸y hµnh ph¸p ®îc thµnh lËp
vµ ho¹t ®éng khi nµo vÉn cßn cã tÝn nhiÖm cña nghÞ viÖn.
ChÝnh thÓ céng hoµ còng cã hai h×nh thøc chñ yÕu lµ
céng hoµ d©n chñ vµ céng hoµ quý téc. Trong nhµ níc céng
hoµ d©n chñ, ph¸p luËt quy ®Þnh quyÒn cña c«ng d©n
tham gia bÇu cö thµnh lËp c¸c c¬ quan ®¹i diÖn cña nhµ níc.
Trong nhµ níc céng hoµ quý téc (díi chÕ ®é n« lÖ vµ chÕ ®é
phong kiÕn), quyÒn tham gia bÇu cö ®Ó thµnh lËp c¸c c¬
quan ®¹i diÖn cña nhµ níc chØ dµnh riªng cho giíi quý téc vµ
nh÷ng ngêi cã cña, vµ quyÒn ®ã ®îc quy ®Þnh trong ph¸p
luËt.
ChÝnh thÓ qu©n chñ vµ chÝnh thÓ céng hoµ trong
nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö cô thÓ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c
nhau phô thuéc vµo c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi (c¬ së kinh
tÕ) mµ nã tån t¹i víi c¸c kiÓu nhµ níc t¬ng øng, vµ cßn phô
thuéc vµo c¸c hoµn c¶nh cô thÓ cña tõng x· héi, nh: tr×nh
®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt; truyÒn thèng lÞch sö,
v¨n ho¸, x· héi; t¬ng quan lùc lîng giai cÊp;... Do ®ã, khi
ph©n biÖt c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ ta kh«ng nh÷ng chØ
ph©n biÖt chóng trong c¸c chÕ ®é n« lÖ, phong kiÕn, t b¶n,
x· héi chñ nghÜa mµ cßn cã c¸c biÕn d¹ng cña chóng phô
thuéc vµo c¸c yÕu tè nªu trªn.
Tríc khi ®i vµo ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ,
®Çu tiªn chóng ta sÏ xem xÐt mét c¸ch kh¸i qu¸t vÊn ®Ò sù
lùa chän ngêi cÇm quyÒn vµ c¬ cÊu tæ chøc chÝnh quyÒn.
* Sù lùa chän ngêi cÇm quyÒn
Gi¸ trÞ cña mét chÕ ®é tuú thuéc phÇn lín vµo nh÷ng
ngêi cÇm quyÒn trong chÕ ®é Êy. NÕu lùa chän ®îc nh÷ng
ngêi tiªu biÓu cho chÕ ®é sÏ gióp cho viÖc gi÷ v÷ng vµ ph¸t
huy ®îc b¶n chÊt cña chÕ ®é ®ã, ®a ®Êt níc tiÕn lªn phÝa
tríc. Ngîc l¹i, nÕu nh÷ng ngêi cÇm quyÒn kh«ng ®îc lùa chän
mét c¸ch thÝch hîp vµ phï hîp víi chÕ ®é sÏ lµ mét lùc c¶n lín
cho sù ph¸t triÓn cña ®Êt níc vµ cho sù bÒn v÷ng cña chÕ
®é ®ã.
Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi,
nh÷ng yÕu tè truyÒn thèng lÞch sö, tr×nh ®é ph¸t triÓn...
kh¸c nhau th× ph¬ng ph¸p lùa chän ngêi cÇm quyÒn lµ kh¸c
nhau. Do vËy, c¸c ph¬ng ph¸p lùa chän ngêi cÇm quyÒn ®·
trë thµnh mét trong nh÷ng nÒn t¶ng cña chÕ ®é. C¸c ph-
17
¬ng ph¸p ®îc ¸p dông cho tíi nay, trªn ph¬ng diÖn tÝch cùc
lµ nh»m ®Ó h¹n chÕ quyÒn lùc, ng¨n chÆn chóng kh«ng ®i
®Õn chç l¹m dông, ®ång thêi còng lµ nh»m thùc hiÖn
nh÷ng yªu s¸ch cña chñ nghÜa tù do. XÐt ®Õn cïng, sù kh¸c
biÖt s©u réng cña nh÷ng chÝnh thÓ, chÕ ®é chÝnh trÞ kh¸c
nhau lµ dùa trªn ph¬ng thøc, c¸ch thøc lùa chän nh÷ng ngêi
cÇm quyÒn cã xuÊt ph¸t tõ nh÷ng h×nh thøc tù do, d©n chñ
hay kh«ng.
Trong lÞch sö ®· tån t¹i nhiÒu ph¬ng ph¸p, c¸ch thøc
®Ó lùa chän nh÷ng ngêi cÇm quyÒn cña mét quèc gia: ph-
¬ng ph¸p truyÒn ng«i kÕ vÞ; bÇu cö tù do; bÇu cö héi ®ång
tuyÓn tr¹ch lùa chän; hay do sù chinh phôc b»ng vâ lùc,...
Chung quy l¹i, ngêi ta cã thÓ tËp hîp nh÷ng ph¬ng ph¸p trªn
thµnh hai lo¹i ph¬ng ph¸p c¬ b¶n. Thø nhÊt, nÕu viÖc lùa
chän nh÷ng ngêi cÇm quyÒn ®îc giao cho d©n chóng (cã
thÓ b»ng h×nh thøc trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp) th× ph¬ng ph¸p
nµy ®îc gäi lµ d©n chñ. Thø hai lµ, nÕu sù lùa chän ®ã ®·
lät khái tay d©n chóng mµ r¬i vµo mét hoÆc mét sè c¸
nh©n hay nh÷ng nhãm ngêi cã thÕ lùc th× ®ã lµ ph¬ng
ph¸p phi d©n chñ hay ®îc mÖnh danh lµ ®éc tµi.
Nh÷ng ph¬ng ph¸p thø nhÊt (ph¬ng ph¸p d©n chñ) phï
hîp víi chñ nghÜa tù do, lµ c¬ së cña nÒn t¶ng d©n chñ bëi
v× chóng lµm h¹n chÕ quyÒn lùc cña nh÷ng ngêi cai trÞ, lµm
tiªu diÖt chñ nghÜa ®éc ®o¸n c¸ nh©n. Nh÷ng ph¬ng ph¸p
thø nh× th× tr¸i l¹i, chóng thÝch nghi víi chñ nghÜa ®éc
®o¸n, chuyªn quyÒn, lµ ®iÒu kiÖn cho nh÷ng ngêi cÇm
quyÒn th©u tãm quyÒn lùc, vµ lµm teo tãp nÒn t¶ng tù do,
d©n chñ. Gi÷a hai ph¬ng ph¸p ®ã, ngêi ta l¹i t×m ra nh÷ng
ph¬ng ph¸p hçn hîp trung hoµ trong ®ã cã kÕt hîp cña sù
lùa chän d©n chñ vµ sù lùa chän ®éc tµi. Ngµy nay, ë nh÷ng
níc cßn qóa l¹c hËu hay ë nh÷ng quèc gia trong nh÷ng hoµn
c¶nh lÞch sö nhÊt ®Þnh, vÝ dô, ë mét sè níc thêng thÊy sù
thay ®æi chÝnh quyÒn b»ng c¸ch dïng lùc lîng qu©n ®éi
®Ó lµm ®¶o chÝnh nh ë Pakistan vµo n¨m 2000 hay n¨m
1999 ë MiÕn §iÖn.
Tr¸i l¹i, chÕ ®é d©n chñ ngµy cµng ph¸t triÓn h¬n thÓ
hiÖn tÝnh quy luËt cña sù ph¸t triÓn d©n chñ. VÒ mÆt lÞch
sö, chÕ ®é d©n chñ ph¸t sinh trong nh÷ng ®« thÞ Hy L¹p
cæ ®¹i, nhng ®ã chØ lµ h×nh thøc d©n chñ s¬ khai, d©n
chñ chØ víi mét nhãm thiÓu sè. §ã lµ v× r»ng, chØ nh÷ng
18
ngêi tù do míi ®îc cã mÆt trong c¸c héi nghÞ (c¸c thiÕt chÕ
d©n chñ) ®Ó tham gia lùa chän nh÷ng ngêi ®¹i diÖn.
Nh÷ng ngêi n« lÖ vµ nh÷ng ngêi thuéc tÇng líp díi cña x· héi
kh«ng ®îc hëng bÊt cø mét quyÒn d©n sù, quyÒn chÝnh trÞ
nµo.
Cïng víi sù tiÕn triÓn cña lÞch sö, chÕ ®é d©n chñ còng
cã nh÷ng bíc ph¸t triÓn th¨ng trÇm, nhng nh×n chung cha
t¹o ra ®îc nh÷ng ®ét biÕn lín. ChØ ®Õn khi næ ra c¸c cuéc
c¸ch m¹ng t s¶n, tõ ®ã ®· t¹o ra bíc ngoÆt to lín cho sù
ph¸t triÓn cña chÕ ®é d©n chñ, h×nh thµnh nªn mét h×nh
thøc d©n chñ míi. Mµ giai cÊp t s¶n ®· tuyªn bè r»ng, tÊt c¶
quyÒn lùc thuéc vÒ nh©n d©n, nh©n d©n ®îc quyÒn tham
gia vµo viÖc lùa chän nh÷ng ngêi ®¹i diÖn thµnh lËp nªn c¸c
c¬ quan nhµ níc. V× tÊt c¶ c«ng d©n kh«ng thÓ tham gia
chÝnh phñ, hä sÏ ph¶i lùa chän nh÷ng ngêi ®¹i diÖn vµo
trong nghÞ viÖn, do ®ã míi cã côm tõ “d©n chñ ®¹i nghÞ”,
®ã lµ mét chÕ ®é d©n chñ. ChÕ ®é d©n chñ tõ ®©y cã c¬
së vµ ®ång nghÜa víi nh÷ng cuéc bÇu cö trong mét thêi h¹n
nhÊt ®Þnh nh÷ng ngêi cÇm quyÒn do d©n chóng bÇu lªn.
Nh÷ng ph¬ng ph¸p bÇu cö còng nh sè nh÷ng nghÞ viÖn (c¬
quan ®¹i diÖn) cã thÓ kh¸c nhau ë nh÷ng níc kh¸c nhau tuú
thuéc vµo ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh cña mçi quèc gia, vµ sù tæ
chøc, mèi quan hÖ gi÷a c¬ quan lËp ph¸p víi c¬ quan hµnh
ph¸p cã thÓ kh«ng gièng nhau do c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ
kh¸c nhau nhng môc ®Ých cuèi cïng lµ t¹o ra mét chÕ ®é
d©n chñ khi mµ nh÷ng cuéc bÇu cö Êy ®îc tæ chøc mét c¸ch
tù do vµ thµnh thËt. Díi h×nh thøc Êy, chÕ ®é d©n chñ lÇn
®Çu tiªn ®· trë thµnh tiªu chÝ mµ mäi quèc gia ®Òu ph¶i h-
íng tíi, còng lÇn ®Çu tiªn nã ®· chinh phôc hÇu hÕt c¸c níc
v¨n minh.
Tõ khi ra ®êi, chÕ ®é d©n chñ ®¹i nghÞ ®· tr¶i qua
hai cuéc biÕn thiªn chÝnh: ®ã lµ sù chÊp nhËn phæ th«ng
®Çu phiÕu vµ sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng ®¶ng chÝnh trÞ cã
tæ chøc. Trong thêi kú kh¸ l©u sau c¸c cuéc c¸ch m¹ng t
s¶n, chÕ ®é d©n chñ chØ cã tÝnh c¸ch côc bé, khÐp kÝn,
nh÷ng ngêi cÇm quyÒn ®îc bÇu lªn chØ bëi mét nhãm thiÓu
sè d©n chóng (nhng ngêi cã cña). DÇn dÇn cïng víi sù ph¸t
triÓn, sè cö tri ®îc t¨ng lªn do ¸p lùc cña nh÷ng nguyªn t¾c
d©n chñ.
19
Tuy nhiªn, khi c¸c chÝnh ®¶ng ra ®êi vµ tham gia vµo
bÇu cö th× phÇn nµo nguyªn t¾c bÇu cö d©n chñ bÞ x©m
ph¹m, bëi v× nh÷ng ban l·nh ®¹o c¸c chÝnh ®¶ng cã
khuynh híng muèn thay thÕ cho nh÷ng ngêi ®îc bÇu cö, hay
khi sù lùa chän nh÷ng ngêi ®¹i diÖn vµo viÖn d©n biÓu l¹i
®îc chuyÓn tõ tay cö tri qua tay c¸c chÝnh ®¶ng.
B©y giê, ta h·y nãi tíi nh÷ng chÕ ®é hçn hîp (chÕ ®é
dung hoµ gi÷a ®éc tµi vµ d©n chñ).
Mét chÕ ®é ®îc gäi lµ hçn hîp khi nh÷ng ngêi cÇm
quyÒn ®îc lùa chän b»ng ph¬ng ph¸p dung hoµ. Cuéc bÇu
cö kh«ng hoµn toµn bÞ lo¹i trõ, song nã kh«ng ®ãng vai trß
quyÕt ®Þnh. Tuú thuéc vµo ph¬ng thøc dung hoµ ngêi ta cã
thÓ ph©n biÖt nh÷ng chÕ ®é hçn hîp sau: hçn hîp b»ng
c¸ch tiÕp nèi; hçn hîp b»ng kÕt hîp; hçn hîp b»ng hîp nhÊt.
Thø nhÊt, trong chÕ ®é hçn hîp b»ng c¸ch tiÕp nèi, ng-
êi ta thÊy hai c¬ quan chÝnh quyÒn ®øng bªn nhau, mét c¬
quan cã tÝnh c¸ch d©n chñ vµ mét c¬ quan cã tÝnh c¸ch
chuyªn chÕ, cã thÓ ph©n biÖt chÕ ®é nµy thµnh c¸c h×nh
thøc sau ®©y:
+ Sù nèi tiÕp gi÷a mét nghÞ viÖn d©n chñ vµ mét vÞ
vua cã quyÒn ®éc ®o¸n, nghÞ viÖn do nh©n d©n bÇu ra
®øng bªn c¹nh mét ng«i vua do cha truyÒn con nèi.
+ Sù tiÕp nèi trong néi bé, c¬ quan ®¹i diÖn (nghÞ
viÖn) ®îc c¬ cÊu lµm hai viÖn: mét viÖn do d©n bÇu ra, vµ
mét viÖn ®îc chØ ®Þnh bëi mét ph¬ng ph¸p ®éc ®o¸n (nh
do truyÒn ng«i, thÕ vÞ, do tuyÓn tr¹ch hay ®îc bæ nhiÖm...)
+ Sù tiÕp nèi gi÷a nh÷ng phÇn tö d©n chñ vµ nh÷ng
phÇn tö ®éc ®o¸n ë trong cïng néi bé mét nghÞ viÖn (Thîng
nghÞ viÖn Ph¸p n¨m 1875 bªn c¹nh 225 Thîng NghÞ sÜ do
d©n bÇu ra, cßn cã 75 Thîng nghÞ sÜ ®îc lùa chän theo lèi
tuyÓn tr¹ch).
Thø hai, chÕ ®é hçn hîp do kÕt hîp, lµ chÕ ®é mµ trong
®ã cã mét c¬ quan chÝnh quyÒn ®îc chØ ®Þnh theo ph¬ng
ph¸p phøc t¹p võa d©n chñ, võa ®éc ®o¸n. §ã lµ trêng hîp
cã cuéc "®Çu phiÕu ®Ó chuÈn y" mét chÝnh phñ ®îc lùa
chän theo mét ph¬ng ph¸p ®éc ®o¸n nµo ®ã (do bæ
nhiÖm, do thÕ vÞ,...). ChÝnh phñ Êy chØ ®îc tÊn phong sau
mét cuéc bá th¨m cña d©n chóng (trng cÇu d©n ý) ®Ó
chuÈn y sù lùa chän ®· ®îc Ên ®Þnh tríc. VÝ dô, ë Pakixtan
vµo th¸nh 5/2002, Tæng thèng ®¬ng nhiÖm (do ®¶o chÝnh
20
PhÇn më ®Çu ....................................................................
Ch¬ng 1. chÝnh thÓ nhµ níc - néi dung c¬ b¶n cña hiÕn
ph¸p....................................................................................
1.1. Kh¸i qu¸t vÒ chÝnh thÓ nhµ níc ..........................
1.2. Ph©n lo¹i h×nh thøc chÝnh thÓ ..........................
1.3. ViÖc quy ®Þnh chÝnh thÓ trong c¸c hiÕn
ph¸p...................................................................................
1.4. Sù biÕn d¹ng cña chÝnh thÓ...................................
Ch¬ng 2. ChÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 so s¸nh víi
chÝnh thÓ mét sè níc trªn thÕ giíi............................................
2.1. Kh¸i qu¸t vÒ chÝnh thÓ Nhµ níc ViÖt Nam
HiÕn ph¸p 1946..........................................................
2.1.1. T tëng vÒ c¸c m« h×nh chÝnh thÓ Nhµ níc ë ViÖt
Nam tríc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945.................................
2.1.2. C¬ së lý luËn, thùc tiÔn vµ ®Æc ®iÓm cña chÝnh
thÓ céng hoµ d©n chñ nh©n d©n HiÕn ph¸p 1946.............
2.2. Sù gièng nhau vµ kh¸c nhau cña chÝnh thÓ
HiÕn ph¸p 1946 víi chÝnh thÓ céng hoµ (qu©n
chñ) ®¹i nghÞ vµ chÝnh thÓ céng hoµ tæng
thèng ..........................................................................
2.2.1. VÒ Nguyªn thñ quèc gia .........................................
2.2.2. VÒ Quèc héi .........................................................
2.2.3. VÒ ChÝnh phñ ......................................................
2.2.4. VÒ T ph¸p ...........................................................
1
Ch¬ng 3. Sù kÕ thõa, ph¸t triÓn chÝnh thÓ hiÕn ph¸p 1946
trong c¸c hiÕn ph¸p viÖt nam vµ mét sè kiÕn nghÞ vÒ hoµn
thiÖn c¬ së hiÕn ®Þnh cña m« h×nh tæ chøc nhµ níc viÖt
nam hiÖn nay........................................................................
3.1. Sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn chÝnh thÓ HiÕn ph¸p
1946 trong c¸c HiÕn ph¸p NiÖt Nam
3.1.1. VÒ tÝnh chÊt cña nhµ níc .......................................
3.1.2. VÒ c¸c quyÒn tù do, d©n chñ cña c«ng d©n.............
3.1.3. VÒ c¬ cÊu tæ chøc bé m¸y nhµ níc .........................
3.2. Mét sè kiÕn nghÞ vÒ hoµn thiÖn c¬ së hiÕn
®Þnh cña m« h×nh tæ chøc Nhµ níc ViÖt Nam
hiÖn nay......................................................................
3.2.1. H×nh thµnh mét hÖ thèng lý luËn ®éc lËp vÒ m«
h×nh tæ chøc nhµ níc.
3.2.2. X¸c ®Þnh chÝnh thÓ ViÖt Nam hiÖn nay..................
3.2.3. NhËn thøc ®óng ®¾n nguyªn t¾c c¶ quyÒn lùc
thuéc vÒ nh©n d©n, quyÒn lùc nhµ níc lµ thèng nhÊt.........
3.2.4. Hoµn thiÖn tæ chøc vµ c¬ chÕ ph©n c«ng, phèi
hîp gi÷a c¸c c¬ quan nhµ níc trong viÖc thùc hiÖn c¸c
quyÒn lËp ph¸p, hµnh ph¸p, t ph¸p ..................................
KÕt luËn .............................................................................
Danh môc tµi liÖu tham kh¶o..............................................
2
Lêi më ®Çu
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
Trong lÞch sö tån t¹i l©u ®êi cña nhµ níc, vÊn ®Ò
träng t©m cña bÊt cø nhµ níc nµo lµ viÖc tæ chøc vµ thùc
hiÖn quyÒn lùc cña nhµ níc nh thÕ nµo. Lý luËn vµ thùc tiÔn
®· chøng m×nh r»ng, mét nhµ níc mµ cã c¬ chÕ tæ chøc vµ
thùc hiÖn quyÒn lùc dùa trªn nh÷ng luËn cø khoa häc vµ phï
hîp víi nh÷ng ®ßi hái kh¸ch quan th× nhµ níc ®ã sÏ tån t¹i
vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Ngîc l¹i, viÖc tæ chøc vµ thùc hiÖn
quyÒn lùc nhµ níc nÕu chØ dùa trªn ý chÝ chñ quan kh«ng cã
c¨n cø khoa häc th× sím hay muén chÕ ®é nhµ níc ®ã còng
sÏ bÞ diÖt vong.
ChÝnh v× vËy, vÊn ®Ò t×m ra mét m« h×nh tæ chøc
nhµ níc khoa häc phï hîp víi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh trong níc
vµ quèc tÕ lµ c«ng viÖc chÝnh yÕu cña bÊt kú mét nhµ níc
nµo trong qu¸ khø, hiÖn t¹i còng nh t¬ng lai.
Trong tiÕn tr×nh lÞch sö, ë c¸c quèc gia kh¸c nhau,
viÖc nghiªn cøu, t×m tßi, s¸ng t¹o ra c¸c m« h×nh, c¬ chÕ
tæ chøc vµ thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc tèi u, cã hiÖu qña ®·
thóc ®Èy m¹nh mÏ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña hiÕn
ph¸p - mét ®¹o luËt c¬ b¶n cña quèc gia, cã vÞ trÝ tèi cao,
mµ chØ trong giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nhµ níc hiÖn ®¹i th×
míi héi ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó hiÕn ph¸p xuÊt hiÖn.
Trong mét b¶n hiÕn ph¸p bao gåm nhiÒu chÕ ®Þnh
kh¸c nhau quy ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña viÖc tæ
chøc vµ thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ níc vµ nh÷ng vÊn ®Ò c¬
b¶n kh¸c. Trong ®ã, vÊn ®Ò c¬ b¶n vµ quan träng nhÊt cña
bÊt cø mét b¶n hiÕn ph¸p nµo lµ vÊn ®Ò h×nh thøc chÝnh
thÓ nhµ níc. H×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc lµ h×nh thøc tæ
chøc c¸c c¬ quan quyÒn lùc nhµ níc tèi cao, c¬ cÊu, tr×nh tù
thµnh lËp vµ mèi liªn hÖ cña chóng víi nhau còng nh møc ®é
tham gia cña nh©n d©n vµo viÖc thiÕt lËp c¸c c¬ quan nµy.
ë trªn thÕ giíi, sù xuÊt hiÖn cña hiÕn ph¸p ®· cã bÒ
dµy lÞch sö, cã nhiÒu quèc gia ®· cã lÞch sö lËp hiÕn hµng
tr¨m n¨m, ®· cã nh÷ng ®ãng gãp to lín cho nh©n lo¹i, ®Æc
biÖt lµ viÖc t×m ra c¸c m« h×nh tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc
cã hiÖu qña.
So víi thÕ giíi, lÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam cßn non trÎ.
3
Ngµy 2/9/1945 t¹i qu¶ng trêng Ba §×nh lÞch sö, Chñ
tÞch Hå ChÝ Minh ®· ®äc b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp - mét ¸ng
v¨n lËp quèc vÜ ®¹i, khai sinh ra níc ViÖt Nam d©n chñ céng
hoµ - Nhµ níc c«ng n«ng ®Çu tiªn ë §«ng Nam ¸, më ra mét
kû nguyªn míi cho d©n téc ViÖt Nam - kû nguyªn ®éc lËp, tù
do vµ chñ nghÜa x· héi. Ngµy 6/1/1946, toµn thÓ quèc d©n
®ång bµo ViÖt Nam ®· ®i bÇu cö Quèc héi ®Çu tiªn cña níc
ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ. Ngµy 9/11/1946, t¹i kú häp thø
2 Quèc héi Kho¸ I, Quèc héi ®· th«ng qua b¶n HiÕn ph¸p
®Çu tiªn cña níc ta. B¶n HiÕn ph¸p ®· ®¸nh dÊu mét bíc
ngoÆt trªn con ®êng ph¸t triÓn cña Nhµ níc vµ ph¸p luËt
ViÖt Nam, më ra mét thêi kú míi cho c¸ch m¹ng ViÖt Nam.
HiÕn ph¸p 1946 thÓ hiÖn t tëng tµi t×nh cña Hå ChÝ
Minh vµ c¸c ®ång chÝ cña Ngêi, mét b¶n HiÕn ph¸p kh«ng
nh÷ng kh¼ng ®Þnh ®éc lËp chñ quyÒn cña ®Êt níc, x©y
dùng mét Nhµ níc d©n chñ céng hoµ, ®¶m b¶o tù do d©n
chñ cho c«ng d©n, mµ tinh thÇn vµ ý nghÜa cña nã cßn
nguyªn gi¸ trÞ cho ®Õn ngµy nay. NhiÒu quy ®Þnh cña HiÕn
ph¸p 1946 ®· ®îc c¸c HiÕn ph¸p ViÖt Nam sau nµy kÕ thõa
vµ ph¸t triÓn. §Æc biÖt, sau khi §¶ng vµ Nhµ níc ta thùc
hiÖn c«ng cuéc ®æi míi, víi sù ra ®êi cña HiÕn ph¸p 1992
vµ HiÕn ph¸p söa ®æi, bæ sung HiÕn ph¸p 1992 ®· minh
chøng mét c¸ch râ rµng cho ®iÒu ®ã. §ã lµ ®· cã sù quay l¹i
víi nh÷ng quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p 1946.
Trong HiÕn ph¸p 1946, Hå ChÝ Minh ®· s¸ng t¹o ra
chÝnh thÓ Nhµ níc kiÓu míi - mét h×nh thøc Nhµ níc d©n
chñ céng hoµ, Nhµ níc mµ tÊt c¶ quyÒn bÝnh lµ thuéc toµn
thÓ nh©n d©n, kh«ng ph©n biÖt nßi gièng, g¸i trai, giµu
nghÌo, giai cÊp, t«n gi¸o (§iÒu 1, HiÕn ph¸p 1946).
Hå ChÝ Minh ®· ®Ó l¹i mét di s¶n t tëng ®å sé vÒ Nhµ
níc nãi chung vµ h×nh thøc chÝnh thÓ nãi riªng. T tëng cña
Ngêi lµ kim chØ nam trong c¸c giai ®o¹n c¸ch m¹ng ViÖt
Nam. M« h×nh Nhµ níc ®îc tæ chøc trªn c¬ së t tëng Hå ChÝ
Minh ®· ph¸t huy hiÖu qña trong sù nghiÖp c¸ch m¹ng. T t-
ëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ lµ mét hÖ thèng
quan ®iÓm râ rµng, thèng nhÊt phï hîp víi ®Æc ®iÓm vµ
truyÒn thèng ViÖt Nam dùa trªn c¸c ®iÒu kiÖn cô thÓ vÒ
kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi cña ®Êt níc ta vµ bèi c¶nh quèc tÕ,
kh«ng chØ cã gi¸ trÞ trong qu¸ khø mµ c¶ hiÖn t¹i vµ t¬ng
lai. Khai th¸c t tëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ
4
Nhµ níc ë ViÖt Nam cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn to lín
trong c«ng cuéc ®æi míi, hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc nhµ
níc hiÖn nay.
ViÖc nghiªn cøu chÝnh thÓ HiÕn ph¸p 1946 sÏ gióp
chóng ta hiÓu râ h¬n nh÷ng gi¸ trÞ chÝnh thÓ, thÊy ®îc sù
kÕ thõa vµ ph¸t triÓn trong c¸c HiÕn ph¸p ViÖt Nam. Cïng
víi viÖc nghiªn cøu chÝnh thÓ HiÕn ph¸p n¨m 1946, chóng ta
nghiªn cøu so s¸nh chÝnh thÓ ®ã víi chÝnh thÓ cña c¸c níc.
ViÖc nghiªn cøu so s¸nh nh vËy sÏ cho phÐp chóng ta nh×n
nhËn, ®¸nh gi¸ kh¸ch quan h¬n c¸c m« h×nh chÝnh thÓ.
Muèn t×m ra mét h×nh tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc cã hiÖu
qu¶, cÇn ph¶i so s¸nh, ®èi chiÕu víi nhiÒu m« h×nh tæ chøc
nhµ níc kh¸c nhau, tõ ®ã chóng ta míi cã ®iÒu kiÖn ph©n
tÝch, lý gi¶i t×m ra ®îc nh÷ng h¹t nh©n hîp lý cña c¸c m«
h×nh kh¸c nhau. Trong ®iÒu kiÖn §¶ng vµ Nhµ níc ta ®ang
tiÕn hµnh ®æi míi hÖ thèng chÝnh trÞ, hoµn thiÖn tæ chøc
vµ ho¹t ®éng cña Nhµ níc, x©y dùng Nhµ níc Ph¸p quyÒn x·
héi chñ nghÜa th× viÖc lµm ®ã lµ cÊp b¸ch vµ hÕt søc cÇn
thiÕt nh»m t×m ra m« h×nh tæ chøc Nhµ níc cã hiÖu qu¶.
Víi lý do nh vËy, t«i chän ®Ò tµi: "Sù t¬ng ®ång vµ
sù kh¸c biÖt cña chÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946
víi chÝnh thÓ cña mét sè níc trªn thÕ giíi” ®Ó thùc hiÖn
luËn v¨n tèt nghiÖp Cao häc LuËt cña m×nh.
2. T×nh h×nh nghiªn cøu
ë níc ta, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, viÖc nghiªn cøu
vÒ HiÕn ph¸p 1946 ®· ®îc c¸c t¸c gi¶ ®Ò cËp tíi díi c¸c gãc
®é kh¸c nhau, Ýt nhiÒu cã ®Ò cËp ®Õn h×nh thøc chÝnh
thÓ, cã thÓ kÓ ®Õn nh: "LÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam" cña
TiÕn sÜ LuËt häc Th¸i VÜnh Th¾ng, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh
trÞ Quèc gia, Hµ néi 1997. T¸c phÈm nµy chØ ®Ò cËp mét
c¸ch chung chung lÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam; "HiÕn ph¸p
n¨m 1946 vµ sù kÕ thõa, ph¸t triÓn trong c¸c HiÕn ph¸p
ViÖt Nam" cña V¨n phßng Quèc héi - Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh
trÞ Quèc gia. Néi dung t¸c phÈm ®Ò cËp ®Õn c¸c bµi viÕt
®éc lËp cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c nhau, tiÕp cËn díi nhiÒu gãc ®é
nªn cha ph¶n ¸nh ®îc b¶n chÊt ph¸p lý cña vÊn ®Ò; LuËn
¸n TiÕn sÜ luËt häc "LÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam" cña Lª H÷u
ThÓ, LuËn ¸n nªu lªn qu¸ tr×nh lÞch sö lËp hiÕn cña ViÖt
5
Nam, ®· cã ®Ò cËp ®Õn chÝnh thÓ HiÕn ph¸p 1946 nhng
chØ ë møc ®é kh¸i qu¸t. C¸c kho¸ luËn tèt nghiÖp bµn vÒ
gi¸ trÞ HiÕn ph¸p 1946 vµ t tëng Hå ChÝ Minh trong viÖc
x©y dùng HiÕn ph¸p 1946. C¸c Ên phÈm nµy ®· ®Ò cËp
®Õn viÖc nghiªn cøu chÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946,
nhng míi chØ dõng l¹i møc ®é cung cÊp th«ng tin, t liÖu mµ
cha ®i s©u ph©n tÝch luËn gi¶i.
Bªn c¹nh ®ã, cßn cã c¸c Ên phÈm kh¸c bµn vÒ t tëng
Nhµ níc vµ ph¸p luËt cña Hå ChÝ Minh, cã thÓ kÓ ®Õn t¸c
phÈm: "Chñ tÞch Hå ChÝ Minh sù nghiÖp x©y dùng Nhµ níc
kiÓu míi vµ ph¸p luËt ë ViÖt Nam" cña NguyÔn Ngäc Minh,
Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, Hµ néi 1982; "Nghiªn cøu t t-
ëng Hå ChÝ Minh vÒ Nhµ níc vµ ph¸p luËt" do Bé T ph¸p lµ
c¬ quan chñ tr×, Hµ Néi 1993; "Hå Chñ TÞch trong sù
nghiÖp x©y dùng Nhµ níc vµ nÒn ph¸p lý d©n chñ, x· héi
chñ nghÜa ViÖt Nam" cña Héi LuËt gia ViÖt Nam; "Ph¸p
quyÒn nh©n nghÜa Hå ChÝ Minh" cña vô Vò §×nh HoÌ, Nhµ
xuÊt b¶n V¨n ho¸ Th«ng tin.
§Æc biÖt, n¨m 1992, Uû ban KÕ ho¹ch Nhµ níc ®·
quyÕt ®Þnh ®a vµo ch¬ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cÊp
nhµ níc vÒ t tëng Hå ChÝ Minh víi ®Ò tµi: "T tëng Hå ChÝ
Minh Nhµ níc cña d©n, do d©n, v× d©n"
Ngoµi ra, cßn cã c¸c bµi viÕt trªn c¸c s¸ch b¸o chÝnh
trÞ ph¸p lý ®Ò cËp ®Õn HiÕn ph¸p 1946, t tëng Hå ChÝ
Minh vÒ nhµ níc vµ ph¸p luËt. Néi dung cña c¸c Ên phÈm nµy
®· phÇn nµo lý gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña t tëng Hå ChÝ
Minh vÒ Nhµ níc nãi chung vµ h×nh thøc chÝnh thÓ nãi riªng.
Tuy nhiªn, do tiÕp cËn vÊn ®Ò ë c¸c gãc ®é kh¸c nhau nªn
b¶n chÊt ph¸p lý cña vÊn ®Ò cha ®îc soi räi thÊu ®¸o.
Cßn vÒ sù so s¸nh gi÷a chÝnh thÓ ViÖt Nam trong HiÕn
ph¸p n¨m 1946 víi chÝnh thÓ c¸c níc kh¸c th× cha cã mét
c«ng tr×nh khoa häc nµo nghiªn cøu mét c¸ch toµn diÖn, cã
hÖ thèng, mµ nã chØ ®îc ®Ò cËp mét c¸ch rêi r¹c trong c¸c
c«ng tr×nh, Ên phÈm, c¸c s¸ch b¸o chÝnh trÞ ph¸p lý víi néi
dung kh¸i qu¸t, cha cã sù ®i s©u nghiªn cøu, ph©n tÝch,
®¸nh gi¸.
Nh×n chung, c¸c Ên phÈm ®· xuÊt b¶n chØ ®Ò cËp
mét c¸ch kh¸i qu¸t, chung chung ®Õn chÝnh thÓ ViÖt Nam
HiÕn ph¸p 1946 vµ hÇu nh cha nghiªn cøu nhiÒu ®Õn sù so
s¸nh chÝnh thÓ ®ã chÝnh thÓ c¸c níc. Do ®ã, cÇn ph¶i cã
6
mét c«ng tr×nh khoa häc ®éc lËp nghiªn cøu vÒ chÝnh thÓ
ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 vµ sù so s¸nh chÝnh thÓ víi c¸c n-
íc, trªn c¬ së ®ã ®a ra luËn cø lý luËn nh»m hoµn thiÖn m«
h×nh tæ chøc Nhµ níc ViÖt Nam trong giai ®o¹n míi.
3. C¬ së lý luËn vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
3.1. C¬ së lý luËn
LuËn v¨n ®îc thùc hiÖn trªn c¬ së chñ nghÜa M¸c -
Lªnin, t tëng Hå ChÝ Minh, quan ®iÓm cña §¶ng vµ Nhµ níc
vÒ Nhµ níc vµ ph¸p luËt. Tuy nhiªn, chóng t«i còng m¹nh d¹n
nghiªn cøu nh÷ng t tëng cña c¸c häc gi¶ t s¶n vµ c¸c häc gi¶
trong chÕ ®é Sµi Gßn "cò" nh»m ch¾t läc nh÷ng ®ãng gãp
cña hä trªn ph¬ng diÖn chÝnh thÓ nhµ níc.
Nh÷ng tri thøc cña khoa häc Lý luËn vÒ Nhµ níc vµ ph¸p
luËt ®îc vËn dông trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu. Nh÷ng tri
thøc khoa häc LuËt HiÕn ph¸p, ®Æc biÖt nh÷ng tri thøc vÒ
h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc ®îc sö dông nhiÒu nhÊt trong
qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi. §Ò tµi còng sö dông nh÷ng tri
thøc vÒ luËt häc so s¸nh trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn.
Ngoµi ra, nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c ngµnh sö
häc, chÝnh trÞ häc, triÕt häc, Hå ChÝ Minh häc, x· héi häc
ph¸p luËt còng ®îc sö dông trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu.
Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c ngµnh khoa häc nµy ®îc
sö dông lµm c¬ së lý luËn ®Ó ®a ra nh÷ng kÕt luËn ®éc lËp
díi gãc ®é cña luËt häc.
3.2. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu t¸c gi¶ ®· vËn dông c¸c
ph¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng, duy vËt lÞch sö, ph©n tÝch,
tæng hîp, so s¸nh, ®èi chiÕu, tiÕp cËn hÖ thèng.
4. §èi tîng, ph¹m vi nghiªn cøu
4.1. §èi tîng nghiªn cøu
§èi tîng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ nh÷ng vÊn ®Ò liªn
quan ®Õn chÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946. Nghiªn cøu
t tëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc. Nghiªn
cøu trong sù so s¸nh víi chÝnh thÓ c¸c níc, so s¸nh víi chÝnh
7
thÓ vµ sù kÕ thõa, ph¸t triÓn chÝnh thÓ nhµ níc trong c¸c
HiÕn ph¸p ViÖt Nam.
4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu
Trong ph¹m vi mét b¶n luËn v¨n cao häc, ®Ò tµi chØ
tiÕp cËn trªn ph¬ng diÖn luËt häc chÝnh thÓ Nhµ níc ViÖt
Nam vµ t tëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc chÝnh thÓ Nhµ níc
HiÕn ph¸p 1946.
Trong nghiªn cøu so s¸nh chÝnh thÓ mét sè níc, ®Ò tµi
chØ nghiªn cøu lùa chän víi mét sè níc ®¹i diÖn cho c¸c
h×nh thøc chÝnh thÓ, hÖ thèng ph¸p luËt, ®êng lèi chÝnh
trÞ.
C¸c thiÕt chÕ nh Quèc héi (c¬ quan ®¹i diÖn), Chñ tÞch
níc (nguyªn thñ quèc gia), ChÝnh phñ, Toµ ¸n chØ nghiªn
cøu ë møc ®é cho phÐp x¸c ®Þnh h×nh thøc chÝnh thÓ Nhµ
níc chø kh«ng ®i vµo nghiªn cøu chi tiÕt cô thÓ. Nh÷ng kiÕn
gi¶i cña ®Ò tµi còng kh«ng ®i vµo nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ
cña tõng chÕ ®Þnh chÝnh trÞ mµ chØ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn
®Ò t¹o c¬ së lý luËn cho viÖc hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc
nhµ níc.
5. Môc ®Ých, nhiÖm vô nghiªn cøu
5.1. Môc ®Ých nghiªn cøu
Trong ®iÒu kiÖn mµ chóng ta ®ang ®æi míi hÖ thèng
chÝnh trÞ, hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc nhµ níc th× viÖc
nghiªn cøu ®Ò tµi: "Sù t¬ng ®ång vµ sù kh¸c biÖt cña
chÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 víi chÝnh thÓ cña
mét sè níc trªn thÕ giíi” nh»m môc ®Ých:
- Kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ to lín, ®Æc biÖt lµ gi¸ trÞ chÝnh
thÓ cña HiÕn ph¸p 1946, kh¼ng ®Þnh sù s¸ng t¹o tµi t×nh
cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ c¸c ®ång chÝ cña Ngêi trong
viÖc x©y dùng Nhµ níc kiÓu míi.
- Nghiªn cøu t×m ra sù gièng nhau vµ kh¸c nhau cña
chÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 víi chÝnh thÓ cña mét
sè níc kh¸c nhau ®¹i diÖn cho c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ, chÕ
®é chÝnh trÞ, hÖ thèng ph¸p luËt. Tõ ®ã cã mét c¸ch ®¸nh
gi¸ kh¸ch quan h¬n c¸c m« h×nh chÝnh thÓ kh¸c nhau, ë
chõng mùc nhÊt ®Þnh lùa chän ®îc m« h×nh tæ chøc nhµ n-
íc phï hîp víi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh ViÖt Nam.
8
- Qua nghiªn cøu chÝnh thÓ HiÕn ph¸p 1946, ta còng
thÊy ®îc sù kÕ thõa, ph¸t triÓn chÝnh thÓ trong c¸c HiÕn
ph¸p ViÖt Nam.
5.2. NhiÖm vô nghiªn cøu
Víi ®èi tîng, ph¹m vi vµ môc ®Ých nghiªn cøu nªu trªn,
®Ò tµi cã nhiÖm vô:
- Nghiªn cøu vÞ trÝ, vai trß cña chÝnh thÓ nhµ níc trong
hiÕn ph¸p.
- So s¸nh chÝnh thÓ HiÕn ph¸p 1946 víi chÝnh thÓ cña
mét sè níc tiªu biÓu lµm ®¹i diÖn.
- Nghiªn cøu t tëng Hå ChÝ Minh vÒ h×nh thøc chÝnh
thÓ HiÕn ph¸p ViÖt Nam.
- Nghiªn cøu sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn chÝnh thÓ HiÕn
ph¸p 1946 ®èi víi c¸c HiÕn ph¸p ViÖt Nam.
6. KÕt qu¶ vµ ®ãng gãp cña luËn v¨n
- LuËn v¨n ®· cè g¾ng hÖ thèng hãa néi dung, t tëng
chÝnh thÓ Nhµ níc HiÕn ph¸p 1946, lµm râ thªm nh÷ng gi¸
trÞ khoa häc vÒ mÆt lý luËn còng nh thùc tiÔn chÝnh thÓ
Nhµ níc ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 trªn c¬ së kÕ thõa cã
chän lùc nh÷ng c«ng tr×nh cña c¸c t¸c gi¶ ®i tríc, ®ång thêi
®a ra nh÷ng nhËn xÐt, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ khoa häc cã
tÝnh ®éc lËp.
- Bíc ®Çu luËn v¨n ®· so s¸nh, cã sù ph©n tÝch, ®¸nh
gi¸ chÝnh thÓ ViÖt Nam HiÕn ph¸p 1946 víi chÝnh thÓ mét
sè níc, tõ ®ã ®a ra kÕt luËn khoa häc vÒ c¸c m« h×nh
chÝnh thÓ.
- LuËn v¨n lµ tµi liÖu tham kh¶o cho häc tËp, nghiªn
cøu vµ cho nh÷ng ai quan t©m.
- LuËn v¨n ®· bíc ®Çu tËp hîp mét hÖ thèng danh môc
c¸c tµi liÖu tham kh¶o trong vµ ngoµi níc nh»m cung cÊp
mét lîng th«ng tin cÇn thiÕt cho nh÷ng ai quan t©m häc tËp,
nghiªn cøu trong lÜnh vùc nµy.
7. ý nghÜa thùc tiÔn.
LuËn v¨n cã ý nghÜa thùc tiÔn gãp phÇn hoµn thiÖn
nh÷ng tri thøc, nh÷ng hiÓu biÕt c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn
nh÷ng gi¸ trÞ chÝnh thÓ cña HiÕn ph¸p 1946 ®èi víi viÖc
9
x©y dùng vµ hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc Nhµ níc vµ ph¸p
luËt ViÖt Nam.
Trªn c¬ së so s¸nh chÝnh thÓ HiÕn ph¸p 1946 víi chÝnh
thÓ c¸c níc ®· gãp phÇn bæ sung thªm tri thøc vÒ c¸c lo¹i
h×nh chÝnh thÓ nhµ níc kh¸c nhau, cã thÓ lùa chän, tiÕp thu
nh÷ng mÆt m¹nh, mÆt tÝch cùc cña c¸c m« h×nh chÝnh
thÓ nhµ níc, tõ ®ã cã thÓ ®a ra ®îc m« h×nh tæ chøc nhµ
níc tham kh¶o, vËn dông vµ hoµn thiÖn m« h×nh tæ chøc
Nhµ níc ViÖt Nam.
10
Ch¬ng 1
chÝnh thÓ nhµ níc - Néi dung c¬ b¶n
cña hiÕn ph¸p
1.1. Kh¸i qu¸t vÒ chÝnh thÓ nhµ níc.
Néi dung vµ h×nh thøc lµ mét trong s¸u cÆp ph¹m trï
c¬ b¶n cña triÕt häc cïng víi ba quy luËt c¬ b¶n t¹o nªn phÐp
duy vËt biÖn chøng cña triÕt häc M¸c - Lªnin.
Néi dung lµ tæng hîp tÊt c¶ nh÷ng mÆt, nh÷ng yÕu tè,
nh÷ng qu¸ tr×nh t¹o nªn sù vËt. H×nh thøc lµ ph¬ng thøc
tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, lµ hÖ thèng c¸c mèi liªn hÖ
t¬ng ®èi bÒn v÷ng gi÷a c¸c yÕu tè cña nã [44;185].
H×nh thøc nhµ níc lµ mét trong nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n
cña khoa häc vÒ nhµ níc vµ ph¸p luËt. H×nh thøc nhµ níc lµ
mét vÊn ®Ò quan träng cña nhiÒu ngµnh khoa häc x· héi.
H×nh thøc nhµ níc ®îc c¸c ngµnh khoa häc x· héi kh¸c nhau
quan t©m nghiªn cøu nh triÕt häc, sö häc, chÝnh trÞ häc,
luËt häc... §Æc biÖt, ®èi víi khoa häc ph¸p lý, h×nh thøc nhµ
níc lµ mét vÊn ®Ò c¬ b¶n, quan träng mµ luËt häc nghiªn
cøu. Trong c¸c ngµnh khoa häc ph¸p lý cã thÓ kÓ ra c¸c
ngµnh khoa häc nghiªn cøu vÊn ®Ò h×nh thøc nhµ níc nh:
Lý luËn chung vÒ nhµ níc vµ ph¸p luËt; LÞch sö nhµ níc vµ
ph¸p luËt thÕ giíi, còng nh lÞch sö nhµ níc vµ ph¸p luËt cña
tõng níc; luËt HiÕn ph¸p... Trong ®ã, khoa häc luËt HiÕn
ph¸p lµ ngµnh khoa häc nghiªn cøu vÊn ®Ò h×nh thøc nhµ
níc, vµ h×nh thøc nhµ níc trë thµnh mét néi dung nghiªn cøu
c¬ b¶n, quan träng cña khoa häc luËt HiÕn ph¸p.
Trong ngµnh luËt HiÕn ph¸p nãi chung vµ ®¹o luËt HiÕn
ph¸p nãi riªng, h×nh thøc nhµ níc lµ mét néi dung c¬ b¶n,
cèt lâi t¹o thµnh ®èi tîng nghiªn cøu chñ yÕu cña chóng. §èi
tîng nghiªn cøu cña mét ®¹o luËt thêng lµ ®èi tîng nghiªn
cøu chñ yÕu cña ngµnh luËt ®ã, hay nãi c¸ch kh¸c, ®èi tîng
nghiªn cøu cña ®¹o luËt gÇn nh trïng khÝt víi ®èi tîng nghiªn
cøu cña ngµnh luËt mµ ®¹o luËt ®ã lµ néi dung c¬ b¶n.
Trong ngµnh luËt HiÕn ph¸p còng vËy, ®èi tîng nghiªn cøu
cña ®¹o luËt HiÕn ph¸p lµ néi dung c¬ b¶n cña ®èi tîng
nghiªn cøu cña ngµnh luËt HiÕn ph¸p. VËy h×nh thøc nhµ níc
11
lµ g×? Mèi quan hÖ gi÷a h×nh thøc nhµ níc víi kiÓu nhµ níc
vµ b¶n chÊt cña nhµ níc lµ nh thÕ nµo?
H×nh thøc nhµ níc lµ thuËt ng÷ chuyªn ngµnh luËt HiÕn
ph¸p nh»m kh¸i qu¸t ho¸ m« h×nh nhµ níc th«ng qua nh÷ng
®Æc ®iÓm thÓ hiÖn néi dung bªn trong cña c¬ cÊu tæ chøc
vµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c tæ chøc cÊu thµnh nhµ níc [2;71].
Tõ kh¸i niÖm trªn, ta cã thÓ thÊy ®îc c¸c dÊu hiÖu cña
h×nh thøc nhµ níc.
+ H×nh thøc nhµ níc kh¸i qu¸t lªn mét m« h×nh nhµ n-
íc víi c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc Êy, tøc lµ ph¬ng
thøc chuyÓn ý chÝ giai cÊp thèng trÞ thµnh ý chÝ nhµ níc.
+ H×nh thøc nhµ níc thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a c¸c
yÕu tè cÊu thµnh nhµ níc, còng nh møc ®é tham gia cña
nh©n d©n vµo c«ng viÖc cña nhµ níc.
H×nh thøc nhµ níc do b¶n chÊt nhµ níc vµ néi dung nhµ
níc quy ®Þnh. NÕu b¶n chÊt nhµ níc chØ râ quyÒn lùc nhµ n-
íc thuéc vÒ ai, phôc vô lîi Ých cho giai cÊp nµo, tÇng líp nµo
trong x· héi th× h×nh thøc nhµ níc nãi lªn c¸ch thøc tæ chøc
quyÒn lùc nhµ níc Êy, tøc lµ ph¬ng thøc chuyÓn ý chÝ cña
giai cÊp thèng trÞ thµnh ý chÝ cña nhµ níc.
H×nh thøc nhµ níc ®îc quy ®Þnh bëi kiÓu cña nhµ níc.
H×nh thøc nhµ níc lµ c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc, lµ
ph¬ng thøc tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña nhµ níc, lµ mèi quan hÖ
gi÷a c¸c yÕu tè cña nã. KiÓu nhµ níc lµ tæng thÓ c¸c dÊu
hiÖu c¬ b¶n cña nhµ níc thÓ hiÖn b¶n chÊt giai cÊp, vai trß
x· héi vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn ph¸t sinh, tån t¹i vµ ph¸t triÓn
cña nhµ níc trong mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nhÊt ®Þnh
[29;46].
Mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ mét kiÓu x· héi dùa
trªn mét ph¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. T¬ng øng víi mét
kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt lµ mét tæng thÓ ®Æc thï c¸c quan
hÖ t tëng chÝnh trÞ vµ mét kiÓu thiÕt chÕ chÝnh trÞ - ph¸p
lý nhÊt ®Þnh. Nhµ níc lµ mét bé phËn quan träng nhÊt trong
kiÕn tróc thîng tÇng, cho nªn b¶n chÊt, chøc n¨ng, nhiÖm
vô, bé m¸y nhµ níc, h×nh thøc nhµ níc... XÐt ®Õn cïng ®Òu
®îc quy ®Þnh bëi c¬ së kinh tÕ. Do ®ã, t¬ng øng víi mét
kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt (c¬ së kinh tÕ) lµ mét kiÓu nhµ níc
thÝch øng.
Häc thuyÕt M¸c - Lªnin vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi
chÝnh lµ c¬ së cña viÖc ph©n chia c¸c nhµ níc tån t¹i trong
12
lÞch sö thµnh c¸c kiÓu nhµ níc kh¸c nhau. Häc thuyÕt M¸c -
Lªnin ®· chia lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña x· héi
loµi ngêi thµnh n¨m h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi kh¸c nhau.
ChØ trong h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi céng s¶n nguyÓn thuû
lµ h×nh th¸i ®Çu tiªn mµ ë ®ã cha cã c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ
- x· héi ®Ó nhµ níc xuÊt hiÖn. Cßn bèn h×nh th¸i kinh tÕ x·
héi sau nµy, mçi h×nh th¸i ®Òu t¬ng øng víi mét kiÓu nhµ
níc nhÊt ®Þnh thÝch øng víi c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi
mµ nã tån t¹i, ph¸t triÓn. Mçi mét kiÓu nhµ níc ®ã l¹i chøa
®ùng trong m×nh nã mét b¶n chÊt nhµ níc. Nhng b¶n chÊt
nhµ níc trong mét kiÓu nhµ níc cã thÓ lµ mét, ngîc l¹i h×nh
thøc nhµ níc thÓ hiÖn b¶n chÊt nhµ níc th× l¹i rÊt ®a d¹ng
vµ phong phó. VÝ dô, cïng thÓ hiÖn mét b¶n chÊt cña kiÓu
nhµ níc chiÕm h÷u n« lÖ trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi
chiÕm h÷u n« lÖ nhng h×nh thøc nhµ níc l¹i thÓ hiÖn hÕt
søc phong phó, nh: céng hoµ d©n chñ; céng hoµ quý téc;
qu©n chñ...
KiÓu nhµ níc quy ®Þnh h×nh thøc nhµ níc, do ®ã, cïng
mét h×nh thøc nhµ níc gièng nhau nhng tån t¹i trong c¸c
kiÓu nhµ níc kh¸c nhau (c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x·
héi kh¸c nhau) th× chóng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm, ®Æc trng
rÊt kh¸c nhau. VÝ dô, trong mäi kiÓu nhµ níc ®Òu cã mét
nÒn céng hoµ. Nhng b¶n chÊt cña nhµ níc céng hoµ chñ n«
tån t¹i trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi chiÕm h÷u n« lÖ cã
nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c xa b¶n chÊt nhµ níc céng hoµ t s¶n
mµ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi t b¶n chñ nghÜa lµ c¬ së kinh tÕ
cho nhµ níc ®ã tån t¹i. Nh vËy, trong quan hÖ gi÷a kiÓu nhµ
níc vµ h×nh thøc nhµ níc th× kiÓu nhµ níc lµ yÕu tè quyÕt
®Þnh. §ã lµ v× h×nh thøc nhµ níc bÞ quy ®Þnh bëi c¬ së
kinh tÕ - x· héi cña mét kiÓu nhµ níc nhÊt ®Þnh vµ b¶n chÊt
giai cÊp tån t¹i trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi ®ã.
Ngoµi ra h×nh thøc nhµ níc cßn phô thuéc vµo:
+ Tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, do tÝch luü t b¶n
trong lßng x· héi phong kiÕn mµ ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt
t b¶n chñ nghÜa h×nh thµnh nªn kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt míi
- kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ngay trong lßng x·
héi phong kiÕn. Do ®ã, vµo giai ®o¹n cuèi cña x· héi phong
kiÕn ®· h×nh thµnh mét h×nh thøc nhµ níc qu©n chñ
chuyªn chÕ.
13
+ T¬ng quan lùc lîng giai cÊp, trong cuéc c¸ch m¹ng t
s¶n cña mét sè níc, do lùc lîng c¸ch m¹ng cña giai cÊp tµi s¶n
kh«ng ®ñ m¹nh ®Ó ®¸nh ®æ hoµn toµn giai cÊp phong
kiÕn cßn cha bÞ suy yÕu nhiÒu. §Ó tån t¹i, hai lùc lîng chÝnh
trÞ nµy ®øng ra tho¶ hiÖp víi nhau nh»m ph©n chia quyÒn
lùc vµ h×nh thµnh nªn nhµ níc qu©n chñ lËp hiÕn.
+ TruyÒn thèng lÞch sö vµ sù t¸c ®éng cña bèi c¶nh
quèc tÕ. C¸c nhµ níc nµy tõ khi ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t
triÓn cho ®Õn nay vèn ®· vËy mµ kh«ng cã sù thay ®æi
nhiÒu vÒ h×nh thøc nhµ níc. VÝ dô, Hîp chñng quèc Hoa Kú,
Céng hoµ Liªn bang §øc,... khi sinh ra ®· lµ nhµ níc liªn
bang; c¸c nhµ níc nh V¬ng quèc Anh, NhËt B¶n, Th¸i Lan,...
do mét truyÒn thèng l©u ®êi lµ nhµ níc qu©n chñ, c¸c h×nh
thøc truyÒn ng«i, thÕ tËp ®· ¨n s©u vµo tiÒm thøc cña c¸c
thÕ hÖ ngêi d©n cña c¸c níc ®ã.
+ Do ¶nh hëng cña c¸c vÊn ®Ò d©n téc, s¾c téc trong
mét quèc gia, th× vÊn ®Ò d©n téc, s¾c téc vµ viÖc gi¶i
quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®ã sÏ ¶nh hëng ®Õn viÖc lùa chän
mét h×nh thøc nhµ níc thÝch hîp: nhµ níc ®¬n nhÊt hay nhµ
níc liªn bang, vµ trong nhµ níc ®ã cã thµnh lËp khu tù trÞ
hay kh«ng. §iÒu ®ã hoµn toµn phô thuéc vµo viÖc gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò d©n téc, s¾c téc.
+ Vµ yÕu tè cuèi cïng, lµ do hËu qu¶ viÖc x©m lîc cña
thùc d©n, ®Õ quèc, mµ c¸c nhµ níc thuéc ®Þa sau khi giµnh
®éc lËp cã h×nh thøc nhµ níc bÞ ¶nh hëng t¸c ®éng bëi
h×nh thøc nhµ níc cña nhµ níc mÉu quèc. VÝ dô, sau khi
giµnh ®éc lËp tõ thùc d©n Ph¸p th× Nhµ níc Angiªria lµ mét
Nhµ níc céng hoµ ®¹i nghÞ, hay sau khi giµnh ®éc lËp tõ V-
¬ng quèc Anh th× Nhµ níc Pakixitan vÉn duy tr× chÕ ®é
qu©n chñ...[2;75].
Nh ®· nãi ë trªn, h×nh thøc nhµ níc bÞ quy ®Þnh bëi
b¶n chÊt nhµ níc, kiÓu nhµ níc trong mét h×nh th¸i kinh tÕ
x· héi (c¬ së kinh tÕ) nhÊt ®Þnh. Nhng h×nh thøc nhµ níc
kh«ng chØ ph¶n ¸nh mét c¸ch thô ®éng c¸c ®iÒu kiÖn kinh
tÕ - x· héi, mµ ngîc l¹i h×nh thøc nhµ níc t¸c ®éng trë l¹i
®èi víi c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi mµ nã tån
t¹i, ph¸t triÓn. ViÖc t¸c ®éng trë l¹i cña h×nh thøc nhµ níc
mang tÝnh tÝch cùc hay tiªu cùc l¹i phô thuéc vµo m« h×nh
tæ chøc, c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc nhµ níc mµ giai cÊp
thèng trÞ lùa chän ®Ó biÕn ý chÝ cña giai cÊp m×nh thµnh ý
14
chÝ cña nhµ níc. Sù t¸c ®éng ®ã lµ tÝch cùc khi giai cÊp
cÇm quyÒn lùa chän ®îc mét h×nh thøc nhµ níc phï hîp víi
®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi trong ®ã nã tån t¹i, khi ®ã, nã sÏ
t¹o ®éng lùc cho ®Êt níc ph¸t triÓn. Ngîc l¹i, khi hµnh thøc
nhµ níc ®ã ®· lçi thêi, kh«ng cßn phï hîp n÷a hoÆc cã thÓ lµ
mét h×nh thøc nhµ níc ®îc x©y dùng qóa cao so víi ®iÒu
kiÖn mµ ®Êt níc cha ®¹t tíi. §iÒu ®ã, ngîc l¹i, sÏ dÉn tíi sù
k×m h·m ph¸t triÓn cña x· héi, dÉn tíi nhiÒu hËu cña kinh tÕ
x· héi tiªu cùc khã cã thÓ mµ lêng tíi. Do ®ã, vÊn ®Ò ®Æc
biÖt quan träng khi lùa chän h×nh thøc nhµ níc, nh÷ng ngêi
cÇm quyÒn ph¶i xuÊt ph¸t tõ c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh
trÞ, x· héi cña ®Êt níc. Ngoµi c¸c yÕu tè ®ã ra, khi lùa chän
h×nh thøc nhµ níc chóng ta ph¶i biÕt kÕt hîp víi c¸c yÕu tè
kh¸c n÷a nh: tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi; t¬ng quan
lùc lîng giai cÊp; lÞch sö truyÒn thèng d©n téc; bèi c¶nh
quèc tÕ; xu híng cña thêi ®¹i; c¸c vÊn ®Ò d©n téc, s¾c
téc;...
H×nh thøc nhµ níc bao gåm hai yÕu tè: h×nh thøc
chÝnh thÓ vµ h×nh thøc cÊu tróc. Trong ph¹m vi cña bµi viÕt
nµy, t¸c gi¶ chØ tËp trung ®i s©u nghiªn cøu vÊn ®Ò h×nh
thøc chÝnh thÓ nhµ níc, cßn h×nh thøc cÊu tróc nhµ níc chØ
®îc xem xÐt, t×m hiÓu ë nh÷ng khÝa c¹nh, ph¬ng diÖn
nhÊt ®Þnh nh»m lµm s¸ng tá h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc.
1.2. Ph©n lo¹i h×nh thøc chÝnh thÓ
Khi ph©n tÝch c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ, chñ yÕu chóng
ta tËp trung vµo m« h×nh nhµ níc, tr×nh tù thµnh lËp, c¬
cÊu tæ chøc cña c¸c c¬ quan nhµ níc ë trung ¬ng: nguyªn
thñ quèc gia; lËp ph¸p; hµnh ph¸p; t ph¸p. Trong ®ã, ®Çu
tiªn chóng ta xem xÐt nguyªn thñ quèc gia, sau ®ã lµ mèi
quan hÖ gi÷a nguyªn thñ quèc gia víi c¸c c¬ quan nhµ níc
kh¸c.
Do ®ã, ®Ó ph©n biÖt c¸c m« h×nh chÝnh thÓ nhµ níc,
tríc hÕt chóng ta dùa vµo c¸ch thøc thµnh lËp hay lµ nguån
gèc cña nguyªn thñ quèc gia còng nh chøc n¨ng, nhiÖm vô,
quyÒn h¹n cña chøc vô ®ã.
Dùa trªn c¬ së ®ã, h×nh thøc chÝnh thÓ ®îc bao gåm
hai d¹ng c¬ b¶n lµ chÝnh thÓ qu©n chñ vµ chÝnh thÓ céng
15
hoµ. ChÝnh thÓ qu©n chñ lµ chÝnh thÓ mµ ë ®ã nguyªn thñ
quèc gia do thÕ tËp, quyÒn ng«i mµ ra, quyÒn lùc nhµ níc cã
nguån gèc thÇn bÝ, tõ câi h v«, do thîng ®Õ ®Þnh ®o¹t. ë
chÝnh thÓ nµy, quyÒn lùc nhµ níc tèi cao tËp trung toµn bé
hay mét phÇn trong tay ngêi ®øng ®Çu nhµ níc (vua, hoµng
®Õ...), vµ nhµ níc ®ã lµ nhµ níc qu©n chñ. ChÝnh thÓ céng
hoµ lµ chÝnh thÓ mµ nguyªn thñ quèc gia do bÇu cö (trùc
tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp) lËp nªn, vµ nguån gèc cña quyÒn lùc
nhµ níc xuÊt ph¸t tõ nh©n d©n. QuyÒn lùc nhµ níc ®îc thùc
hiÖn bëi c¸c c¬ quan ®¹i diÖn do bÇu ra trong mét thêi h¹n
nhÊt ®Þnh, vµ nhµ níc ®ã gäi lµ nhµ níc céng hoµ.
ChÝnh thÓ qu©n chñ ®îc chia thµnh qu©n chñ tuyÖt
®èi vµ qu©n chñ h¹n chÕ. ChÝnh thÓ qu©n chñ tuyÖt ®èi
lµ chÝnh thÓ mµ quyÒn lùc nhµ níc tËp trung vµo ngêi ®øng
®Çu nhµ níc. Vua, hoµng ®Õ... cã quyÒn lùc v« h¹n ®Þnh
mµ kh«ng bÞ h¹n chÕ bëi bÊt cø mét giai cÊp, mét thÕ lùc
quyÒn thÕ hay mét c¸ nh©n nµo. Cßn trong nhµ níc qu©n
chñ h¹n chÕ, quyÒn lùc nhµ níc tèi cao kh«ng chØ ®îc trao
cho ngêi ®øng ®Çu nhµ níc mµ cßn ®îc trao (®îc ph©n
chia) cho c¸c c¬ quan cÊp cao kh¸c mét c¸ch h¹n chÕ, vÝ
dô, nghÞ viÖn trong chÝnh thÓ qu©n chñ lËp hiÕn hay héi
nghÞ ®¹i diÖn ®¼ng cÊp thêng thÊy xuÊt hiÖn trong mét sè
nhµ níc phong kiÕn.
Trong chÝnh thÓ qu©n chñ h¹n chÕ (qu©n chñ lËp
hiÕn) l¹i ®îc chia ra thµnh hai h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ níc:
qu©n chñ nhÞ nguyªn vµ qu©n chñ ®¹i nghÞ.
Qu©n chñ nhÞ nguyªn lµ lo¹i h×nh tæ chøc nhµ níc,
trong ®ã quyÒn lùc nhµ níc ®îc chia ®Òu cho hai c¬ quan
trong cÊu tróc quyÒn lùc nhµ níc, ®ã lµ quyÒn lùc cña c¸
nh©n nhµ vua vµ quyÒn lùc cña tËp thÓ nghÞ viÖn. §©y lµ
lo¹i h×nh chÝnh thÓ nhµ níc xuÊt hiÖn sau c¸c cuéc c¸ch
m¹ng t s¶n, lµ m« h×nh tæ chøc nhµ níc chuyÓn tiÕp tõ nhµ
níc phong kiÕn sang nhµ níc t s¶n, vµ nã tån t¹i kh«ng l©u
trong thùc tÕ. C¸c bé trëng ®Òu do vua bæ nhiÖm, võa chÞu
tr¸ch nhiÖm tríc nhµ vua, võa chÞu tr¸ch nhiÖm tríc nghÞ
viÖn.
H×nh thøc nhµ níc qu©n chñ h¹n chÕ thø hai lµ qu©n
chñ ®¹i nghÞ. ë chÝnh thÓ nµy, nguyªn thñ quèc gia lµ vÞ
hoµng ®Õ ®îc thµnh lËp theo ph¬ng thøc thÕ tËp, truyÒn
16
ng«i kÕ thõa cho con ch¸u. Bé m¸y hµnh ph¸p ®îc thµnh lËp
vµ ho¹t ®éng khi nµo vÉn cßn cã tÝn nhiÖm cña nghÞ viÖn.
ChÝnh thÓ céng hoµ còng cã hai h×nh thøc chñ yÕu lµ
céng hoµ d©n chñ vµ céng hoµ quý téc. Trong nhµ níc céng
hoµ d©n chñ, ph¸p luËt quy ®Þnh quyÒn cña c«ng d©n
tham gia bÇu cö thµnh lËp c¸c c¬ quan ®¹i diÖn cña nhµ níc.
Trong nhµ níc céng hoµ quý téc (díi chÕ ®é n« lÖ vµ chÕ ®é
phong kiÕn), quyÒn tham gia bÇu cö ®Ó thµnh lËp c¸c c¬
quan ®¹i diÖn cña nhµ níc chØ dµnh riªng cho giíi quý téc vµ
nh÷ng ngêi cã cña, vµ quyÒn ®ã ®îc quy ®Þnh trong ph¸p
luËt.
ChÝnh thÓ qu©n chñ vµ chÝnh thÓ céng hoµ trong
nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö cô thÓ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c
nhau phô thuéc vµo c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi (c¬ së kinh
tÕ) mµ nã tån t¹i víi c¸c kiÓu nhµ níc t¬ng øng, vµ cßn phô
thuéc vµo c¸c hoµn c¶nh cô thÓ cña tõng x· héi, nh: tr×nh
®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt; truyÒn thèng lÞch sö,
v¨n ho¸, x· héi; t¬ng quan lùc lîng giai cÊp;... Do ®ã, khi
ph©n biÖt c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ ta kh«ng nh÷ng chØ
ph©n biÖt chóng trong c¸c chÕ ®é n« lÖ, phong kiÕn, t b¶n,
x· héi chñ nghÜa mµ cßn cã c¸c biÕn d¹ng cña chóng phô
thuéc vµo c¸c yÕu tè nªu trªn.
Tríc khi ®i vµo ph©n lo¹i c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ,
®Çu tiªn chóng ta sÏ xem xÐt mét c¸ch kh¸i qu¸t vÊn ®Ò sù
lùa chän ngêi cÇm quyÒn vµ c¬ cÊu tæ chøc chÝnh quyÒn.
* Sù lùa chän ngêi cÇm quyÒn
Gi¸ trÞ cña mét chÕ ®é tuú thuéc phÇn lín vµo nh÷ng
ngêi cÇm quyÒn trong chÕ ®é Êy. NÕu lùa chän ®îc nh÷ng
ngêi tiªu biÓu cho chÕ ®é sÏ gióp cho viÖc gi÷ v÷ng vµ ph¸t
huy ®îc b¶n chÊt cña chÕ ®é ®ã, ®a ®Êt níc tiÕn lªn phÝa
tríc. Ngîc l¹i, nÕu nh÷ng ngêi cÇm quyÒn kh«ng ®îc lùa chän
mét c¸ch thÝch hîp vµ phï hîp víi chÕ ®é sÏ lµ mét lùc c¶n lín
cho sù ph¸t triÓn cña ®Êt níc vµ cho sù bÒn v÷ng cña chÕ
®é ®ã.
Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi,
nh÷ng yÕu tè truyÒn thèng lÞch sö, tr×nh ®é ph¸t triÓn...
kh¸c nhau th× ph¬ng ph¸p lùa chän ngêi cÇm quyÒn lµ kh¸c
nhau. Do vËy, c¸c ph¬ng ph¸p lùa chän ngêi cÇm quyÒn ®·
trë thµnh mét trong nh÷ng nÒn t¶ng cña chÕ ®é. C¸c ph-
17
¬ng ph¸p ®îc ¸p dông cho tíi nay, trªn ph¬ng diÖn tÝch cùc
lµ nh»m ®Ó h¹n chÕ quyÒn lùc, ng¨n chÆn chóng kh«ng ®i
®Õn chç l¹m dông, ®ång thêi còng lµ nh»m thùc hiÖn
nh÷ng yªu s¸ch cña chñ nghÜa tù do. XÐt ®Õn cïng, sù kh¸c
biÖt s©u réng cña nh÷ng chÝnh thÓ, chÕ ®é chÝnh trÞ kh¸c
nhau lµ dùa trªn ph¬ng thøc, c¸ch thøc lùa chän nh÷ng ngêi
cÇm quyÒn cã xuÊt ph¸t tõ nh÷ng h×nh thøc tù do, d©n chñ
hay kh«ng.
Trong lÞch sö ®· tån t¹i nhiÒu ph¬ng ph¸p, c¸ch thøc
®Ó lùa chän nh÷ng ngêi cÇm quyÒn cña mét quèc gia: ph-
¬ng ph¸p truyÒn ng«i kÕ vÞ; bÇu cö tù do; bÇu cö héi ®ång
tuyÓn tr¹ch lùa chän; hay do sù chinh phôc b»ng vâ lùc,...
Chung quy l¹i, ngêi ta cã thÓ tËp hîp nh÷ng ph¬ng ph¸p trªn
thµnh hai lo¹i ph¬ng ph¸p c¬ b¶n. Thø nhÊt, nÕu viÖc lùa
chän nh÷ng ngêi cÇm quyÒn ®îc giao cho d©n chóng (cã
thÓ b»ng h×nh thøc trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp) th× ph¬ng ph¸p
nµy ®îc gäi lµ d©n chñ. Thø hai lµ, nÕu sù lùa chän ®ã ®·
lät khái tay d©n chóng mµ r¬i vµo mét hoÆc mét sè c¸
nh©n hay nh÷ng nhãm ngêi cã thÕ lùc th× ®ã lµ ph¬ng
ph¸p phi d©n chñ hay ®îc mÖnh danh lµ ®éc tµi.
Nh÷ng ph¬ng ph¸p thø nhÊt (ph¬ng ph¸p d©n chñ) phï
hîp víi chñ nghÜa tù do, lµ c¬ së cña nÒn t¶ng d©n chñ bëi
v× chóng lµm h¹n chÕ quyÒn lùc cña nh÷ng ngêi cai trÞ, lµm
tiªu diÖt chñ nghÜa ®éc ®o¸n c¸ nh©n. Nh÷ng ph¬ng ph¸p
thø nh× th× tr¸i l¹i, chóng thÝch nghi víi chñ nghÜa ®éc
®o¸n, chuyªn quyÒn, lµ ®iÒu kiÖn cho nh÷ng ngêi cÇm
quyÒn th©u tãm quyÒn lùc, vµ lµm teo tãp nÒn t¶ng tù do,
d©n chñ. Gi÷a hai ph¬ng ph¸p ®ã, ngêi ta l¹i t×m ra nh÷ng
ph¬ng ph¸p hçn hîp trung hoµ trong ®ã cã kÕt hîp cña sù
lùa chän d©n chñ vµ sù lùa chän ®éc tµi. Ngµy nay, ë nh÷ng
níc cßn qóa l¹c hËu hay ë nh÷ng quèc gia trong nh÷ng hoµn
c¶nh lÞch sö nhÊt ®Þnh, vÝ dô, ë mét sè níc thêng thÊy sù
thay ®æi chÝnh quyÒn b»ng c¸ch dïng lùc lîng qu©n ®éi
®Ó lµm ®¶o chÝnh nh ë Pakistan vµo n¨m 2000 hay n¨m
1999 ë MiÕn §iÖn.
Tr¸i l¹i, chÕ ®é d©n chñ ngµy cµng ph¸t triÓn h¬n thÓ
hiÖn tÝnh quy luËt cña sù ph¸t triÓn d©n chñ. VÒ mÆt lÞch
sö, chÕ ®é d©n chñ ph¸t sinh trong nh÷ng ®« thÞ Hy L¹p
cæ ®¹i, nhng ®ã chØ lµ h×nh thøc d©n chñ s¬ khai, d©n
chñ chØ víi mét nhãm thiÓu sè. §ã lµ v× r»ng, chØ nh÷ng
18
ngêi tù do míi ®îc cã mÆt trong c¸c héi nghÞ (c¸c thiÕt chÕ
d©n chñ) ®Ó tham gia lùa chän nh÷ng ngêi ®¹i diÖn.
Nh÷ng ngêi n« lÖ vµ nh÷ng ngêi thuéc tÇng líp díi cña x· héi
kh«ng ®îc hëng bÊt cø mét quyÒn d©n sù, quyÒn chÝnh trÞ
nµo.
Cïng víi sù tiÕn triÓn cña lÞch sö, chÕ ®é d©n chñ còng
cã nh÷ng bíc ph¸t triÓn th¨ng trÇm, nhng nh×n chung cha
t¹o ra ®îc nh÷ng ®ét biÕn lín. ChØ ®Õn khi næ ra c¸c cuéc
c¸ch m¹ng t s¶n, tõ ®ã ®· t¹o ra bíc ngoÆt to lín cho sù
ph¸t triÓn cña chÕ ®é d©n chñ, h×nh thµnh nªn mét h×nh
thøc d©n chñ míi. Mµ giai cÊp t s¶n ®· tuyªn bè r»ng, tÊt c¶
quyÒn lùc thuéc vÒ nh©n d©n, nh©n d©n ®îc quyÒn tham
gia vµo viÖc lùa chän nh÷ng ngêi ®¹i diÖn thµnh lËp nªn c¸c
c¬ quan nhµ níc. V× tÊt c¶ c«ng d©n kh«ng thÓ tham gia
chÝnh phñ, hä sÏ ph¶i lùa chän nh÷ng ngêi ®¹i diÖn vµo
trong nghÞ viÖn, do ®ã míi cã côm tõ “d©n chñ ®¹i nghÞ”,
®ã lµ mét chÕ ®é d©n chñ. ChÕ ®é d©n chñ tõ ®©y cã c¬
së vµ ®ång nghÜa víi nh÷ng cuéc bÇu cö trong mét thêi h¹n
nhÊt ®Þnh nh÷ng ngêi cÇm quyÒn do d©n chóng bÇu lªn.
Nh÷ng ph¬ng ph¸p bÇu cö còng nh sè nh÷ng nghÞ viÖn (c¬
quan ®¹i diÖn) cã thÓ kh¸c nhau ë nh÷ng níc kh¸c nhau tuú
thuéc vµo ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh cña mçi quèc gia, vµ sù tæ
chøc, mèi quan hÖ gi÷a c¬ quan lËp ph¸p víi c¬ quan hµnh
ph¸p cã thÓ kh«ng gièng nhau do c¸c h×nh thøc chÝnh thÓ
kh¸c nhau nhng môc ®Ých cuèi cïng lµ t¹o ra mét chÕ ®é
d©n chñ khi mµ nh÷ng cuéc bÇu cö Êy ®îc tæ chøc mét c¸ch
tù do vµ thµnh thËt. Díi h×nh thøc Êy, chÕ ®é d©n chñ lÇn
®Çu tiªn ®· trë thµnh tiªu chÝ mµ mäi quèc gia ®Òu ph¶i h-
íng tíi, còng lÇn ®Çu tiªn nã ®· chinh phôc hÇu hÕt c¸c níc
v¨n minh.
Tõ khi ra ®êi, chÕ ®é d©n chñ ®¹i nghÞ ®· tr¶i qua
hai cuéc biÕn thiªn chÝnh: ®ã lµ sù chÊp nhËn phæ th«ng
®Çu phiÕu vµ sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng ®¶ng chÝnh trÞ cã
tæ chøc. Trong thêi kú kh¸ l©u sau c¸c cuéc c¸ch m¹ng t
s¶n, chÕ ®é d©n chñ chØ cã tÝnh c¸ch côc bé, khÐp kÝn,
nh÷ng ngêi cÇm quyÒn ®îc bÇu lªn chØ bëi mét nhãm thiÓu
sè d©n chóng (nhng ngêi cã cña). DÇn dÇn cïng víi sù ph¸t
triÓn, sè cö tri ®îc t¨ng lªn do ¸p lùc cña nh÷ng nguyªn t¾c
d©n chñ.
19
Tuy nhiªn, khi c¸c chÝnh ®¶ng ra ®êi vµ tham gia vµo
bÇu cö th× phÇn nµo nguyªn t¾c bÇu cö d©n chñ bÞ x©m
ph¹m, bëi v× nh÷ng ban l·nh ®¹o c¸c chÝnh ®¶ng cã
khuynh híng muèn thay thÕ cho nh÷ng ngêi ®îc bÇu cö, hay
khi sù lùa chän nh÷ng ngêi ®¹i diÖn vµo viÖn d©n biÓu l¹i
®îc chuyÓn tõ tay cö tri qua tay c¸c chÝnh ®¶ng.
B©y giê, ta h·y nãi tíi nh÷ng chÕ ®é hçn hîp (chÕ ®é
dung hoµ gi÷a ®éc tµi vµ d©n chñ).
Mét chÕ ®é ®îc gäi lµ hçn hîp khi nh÷ng ngêi cÇm
quyÒn ®îc lùa chän b»ng ph¬ng ph¸p dung hoµ. Cuéc bÇu
cö kh«ng hoµn toµn bÞ lo¹i trõ, song nã kh«ng ®ãng vai trß
quyÕt ®Þnh. Tuú thuéc vµo ph¬ng thøc dung hoµ ngêi ta cã
thÓ ph©n biÖt nh÷ng chÕ ®é hçn hîp sau: hçn hîp b»ng
c¸ch tiÕp nèi; hçn hîp b»ng kÕt hîp; hçn hîp b»ng hîp nhÊt.
Thø nhÊt, trong chÕ ®é hçn hîp b»ng c¸ch tiÕp nèi, ng-
êi ta thÊy hai c¬ quan chÝnh quyÒn ®øng bªn nhau, mét c¬
quan cã tÝnh c¸ch d©n chñ vµ mét c¬ quan cã tÝnh c¸ch
chuyªn chÕ, cã thÓ ph©n biÖt chÕ ®é nµy thµnh c¸c h×nh
thøc sau ®©y:
+ Sù nèi tiÕp gi÷a mét nghÞ viÖn d©n chñ vµ mét vÞ
vua cã quyÒn ®éc ®o¸n, nghÞ viÖn do nh©n d©n bÇu ra
®øng bªn c¹nh mét ng«i vua do cha truyÒn con nèi.
+ Sù tiÕp nèi trong néi bé, c¬ quan ®¹i diÖn (nghÞ
viÖn) ®îc c¬ cÊu lµm hai viÖn: mét viÖn do d©n bÇu ra, vµ
mét viÖn ®îc chØ ®Þnh bëi mét ph¬ng ph¸p ®éc ®o¸n (nh
do truyÒn ng«i, thÕ vÞ, do tuyÓn tr¹ch hay ®îc bæ nhiÖm...)
+ Sù tiÕp nèi gi÷a nh÷ng phÇn tö d©n chñ vµ nh÷ng
phÇn tö ®éc ®o¸n ë trong cïng néi bé mét nghÞ viÖn (Thîng
nghÞ viÖn Ph¸p n¨m 1875 bªn c¹nh 225 Thîng NghÞ sÜ do
d©n bÇu ra, cßn cã 75 Thîng nghÞ sÜ ®îc lùa chän theo lèi
tuyÓn tr¹ch).
Thø hai, chÕ ®é hçn hîp do kÕt hîp, lµ chÕ ®é mµ trong
®ã cã mét c¬ quan chÝnh quyÒn ®îc chØ ®Þnh theo ph¬ng
ph¸p phøc t¹p võa d©n chñ, võa ®éc ®o¸n. §ã lµ trêng hîp
cã cuéc "®Çu phiÕu ®Ó chuÈn y" mét chÝnh phñ ®îc lùa
chän theo mét ph¬ng ph¸p ®éc ®o¸n nµo ®ã (do bæ
nhiÖm, do thÕ vÞ,...). ChÝnh phñ Êy chØ ®îc tÊn phong sau
mét cuéc bá th¨m cña d©n chóng (trng cÇu d©n ý) ®Ó
chuÈn y sù lùa chän ®· ®îc Ên ®Þnh tríc. VÝ dô, ë Pakixtan
vµo th¸nh 5/2002, Tæng thèng ®¬ng nhiÖm (do ®¶o chÝnh
20