Một số giải pháp nhằm nâng cao trình độ học vấn và giảm mức sinh ở thanh hoá
- 70 trang
- file .doc
PhÇn më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
Gi¸o dôc lµ mét lÜnh vùc ho¹t ®éng rÊt quan träng trong cuéc sèng
céng ®ång. Do ®ã, tr×ng ®é ph¸t triÓn gi¸o dôc còng lµ sù thÓ hiÖn chÊt lîng
cuéc sèng céng ®ång. Sù biÕn ®æi d©n sè lu«n lu«n trùc trùc tiÕp t¸c ®éng
qua l¹i ®Õn nÒn gi¸o dôc quèc d©n. Trªn thùc tÕ hiÖn nay cho ThÊy ë ViÖt
Nam nãi chung vµ Thanh Ho¸ nãi riªng d©n sè vÉn ®ang gia t¨ng víi tèc ®é
kh¸ cao, v× thÕ nã t¹o lªn mét søc Ðp lín ®èi víi quy m« vµ tèc ®é ph¸t triÓn
gi¸o dôc. Bªn c¹nh ®ã, sù gia t¨ng d©n sè qu¸ nhanh ®· vµ ®ang g©y khã
kh¨n cho viÖc gi¶i quyÕt c«ng ¨n viÖc lµm cho ngêi lao ®éng, n©ng cao phóc
lîi vµ møc sèng cho ngêi d©n, b¶o vÖ m«I trêng... t¹o nªn sù mÊt c©n ®èi
gi÷a tèc ®é ph¸t triÓn d©n sè víi nhÞp ®é ph¸t triÓn s¶n xuÊt, k×m h·m sù ph¸t
triÓn cña x· héi.
Tríc thùc tr¹ng th× ë Thanh Ho¸ UBDS_KHHG§ vµ c¸c c¬ quan chøc
n¨ng cña tØnh ®· thùc hiÖn nhiÒu biÖn ph¸p nh»m gi¶m møc sinh trong ®ã
®Æc biÖt quan t©m tíi gi¸o dôc. V× gi¸o dôc lµ mét trong nh÷ng nh©n tè t¸c
®«ng m¹nh mÏ ®Õn møc sinh. MÆt kh¸c gi¸o dôc cßn lµ quyÒn c¬ b¶n cña
mäi ngêi kÓ c¶ nam vµ n÷, chÝnh phñ ®· tiÕn hµnh khuyÕn khÝch c¶I c¸ch
gi¸o dôc, ®µo t¹o còng nh c¸c h×nh thøc tuyÓn sinh, tuyÓn dông c¸n bé nh»m
cung cÊp c¬ héi ®µo t¹o cho mäi ngêi. ViÖc n©ng cao tr×nh ®é häc vÊn cho
ngêi d©n kh«ng chØ lµ yÕu tè rÊt cÇn thiÕt mµ cßn lµ c¬ së ®Ó ph¸t triÓn vÒ
mÆt khoa häc, kü thuËt nh»m t¨ng cêng sù hiÓu biÕt vÒ lÜnh vùc kh¸c tõ ®ã
t¸c ®éng ®¸ng kÓ vµo viÖc gi¶m tû lÖ gia t¨ng d©n sè.
Víi ®Æc thï lµ mét tØnh cã quy m« d©n sè ®«ng ®øng thø hai toµn quèc
sau thµnh phè Hå ChÝ Minh trong khi ®ã tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ vµ møc
sèng cña ngêi d©n l¹i t¬ng ®èi thÊp chØ ngang víi møc trung b×nh trong c¶ n-
íc, mÆt kh¸c tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ l¹i tû lÖ nghÞch víi møc sinh v× thÕ cã
thÓ nãi r»ng ë Thanh Ho¸ hiÖn nay cßn t¬ng ®èi cao. Do vËy, viÖc n©ng cao
tr×nh ®é häc vÊn gãp phÇn ph¸t triÓn kinh tÕ, n©ng cao vÞ thÕ cña ngêi phô
n÷, n©ng cao tr×nh ®é d©n trÝ... tõ ®ã t¸c ®«ng tÝch cùc ®Õn viÖc gi¶m møc
sinh, lµ viÖc lµm rÊt cÊp b¸ch cÇn ®îc ®Æt ra trong giai ®o¹n hiÖn nay ë
Thanh Ho¸.
1
Víi nh÷ng lý do trªn, ®Ò tµi em sÏ ®i s©u vµo nghiªn cøu sù ¶nh hëng
cña tr×nh ®é häc vÊn ®Õn møc sinh ë tØnh Thanh Ho¸.
Néi dung cña bµi viÕt nµy gåm bèn ch¬ng.
Ch¬ng I. C¬ së lý luËn nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a tr×nh ®é häc vÊn vµ
møc sinh.
Ch¬ng II. §¸nh gi¸ vÒ thùc trang häc vÊn vµ møc sinh cña tØnh Thanh
Ho¸.
Ch¬ng III. ¶nh hëng cña tr×nh ®é häc vÊn ®Õn møc sinh ë Thanh Ho¸.
Ch¬ng IV. Mét sè gi¶I ph¸p nh»m n©ng cao tr×nh ®é häc vÊn vµ gi¶m
møc sinh ë Thanh Ho¸.
2. Giíi h¹n vµ ph¹m vi nghiªn cøu
* VÒ giíi h¹n nghiªn cøu: V× trong ®Ò tµi nµy, chóng ta nghiªn cøu t¸c
®«ng cña gi¸o dôc ®Õn møc sinh cho nªn chóng ta cã c¸c íc biÕn sau.
- BiÕn ®éc lËp: møc sinh
- BiÕn phô thuéc: gi¸o dôc vµ tr×nh ®é häc vÊn
Ngoµi ra chóng ta cßn dïng mét sè chØ b¸o liªn quan ®Õn ph©n tÝch
s©u h¬n t¸c ®«ng gi÷a gi¸o dôc vµ møc sinh lµ:
+ Tr×nh ®é häc vÊn cña phô n÷ nãi riªng vµ x· héi nãi chung ®èi víi
møc sinh.
+¶nh hëng cña gi¸o dôc víi sö dông c¸c biÖn ph¸p tr¸nh thai.
+Tr×nh ®é häc vÊn cña ngêi vî, ngêi chång t¸c ®«ng ®Õn møc sinh.
* Ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi.
Ph¹m vi nghiªn cøu ë ®©y, chØ nghiªn cøu tÝnh mét chiÒu lµ ¶nh hëng
cña tr×nh ®é häc vÊn ®Õn møc sinh vµ sè liÖu lµ ph¹m vi trong tØnh Thanh
Ho¸
3. §èi tîng nghiªn cøu
§èi tîng lµ nh÷ng ngêi trong ®é tæi sinh ®Î xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a
tr×nh ®é häc vÊn vµ møc sinh. §Æc biÖt ®i s©u nc mèi quan hÖ gi÷a tr×nh ®é
häc vÊn vµ møc sinh cña phô n÷ trong ®é tuæi sinh ®Î
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
2
§Ó cã mét c¸i nh×n tæng qu¸t vÒ t¸c ®«ng cña tr×nh ®é häc vÊn ®èi víi
møc sinh th× viÖc x©y dùng khung ký thuyÕt cña ®Ò tµi lµ rÊt cÇn thiÕt, th«ng
qua ®ã chóng ta sÏ biÕt ®îc sù t¸c ®«ng cña tr×nh ®é häc vÊn ®Õn mét sè yÕu
tè c¬ b¶n nhÊt vµ ë gãc ®é nµo ®ã sÏ cã t¸c ®«ng mét c¸ch trùc tiÕp hay gi¸n
tiÕp ®Õn møc sinh theo chiÒu híng tÝch cùc hay tiªu cùc.
Khung lý thuyÕt cña ®Ò tµi
ViÖc lµm Gi¸o dôc truyÒn thèng
Tr×nh Quy m« gia ®×nh
®é
häc Kh¶ n¨ng ho¹t Møc
vÊn Sè con mong muèn ®éng cña tõng sinh
nhãm ®èi tîng
Tuæi kÕt h«n
Sö dông c¸c BPTT
* Phong ph¸p nghiªn cøu
Th«ng qua khung lý thuyÕt cña ®Ò tµI chóng ta cã thÓ ph©n tÝch sù t¸c
®«ng cña tr×nh ®é häc vÊn ®Õn møc sinh dùa vµo c¸c yÕu tè t¸c ®«ng. XuÊt
ph¸t tõ sè liÖu ®· ®îc m« h×nh ho¸, ta cã thÓ ph©n tÝch mèi quan hÖ t¬ng
quan gi÷a c¸c biÕn víi nhau theo hÖ ®a biÕn hoÆc ®¬n biÕn. Tõ sè liÖu ta cã
thÓ kiÓm chøng xem.
- C¸c biÕn cã liªn quan hay kh«ng?
- Quan hÖ chÆt chÏ hay lâng lÏo?
- Quan hÖ theo chiÒu thuËn hay nghÞch
- Quan hÖ lµ tuyÕn tÝnh hay phi tuyÕn tÝnh
ThiÕt lËp ph¬ng tr×nh biÓu diÔn mèi quan hÖ nh vËy chóng ta ph¶i
dïng ph¬ng ph¸p håi quy vµ viÖc gi¶i ®¸p ®îc Têt c¶ c¸c c©u hái nµy sÏ gióp
chóng ta x¸c ®Þnh ®îc nhiÒu vÊn ®Ò ®Ó øng dông trong ®Ò tµi nghiªn cøu nµy.
Ngoµi ra tõ ph¬ng tr×nh lËp ®îc chóng ta cã thÓ íc lîng dù b¸o c¸c sè liÒu
cÇn thiÕt. Nh trong ®Ò tµi nµy chóng ta cã thÓ xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a tr×nh
3
®é häc vÊn vµ møc sinh vµ sè con mong muèn hoÆc gi÷a møc sinh vµ tû lÖ sö
dông c¸c BPTT.. . tõ ®ã chóng ta cã thÓ rót ra kÕt luËn r»ng chóng ta cã mèi
quan hÖ thuËn hay nghÞch vµ cã mèi quan hÖ chÆt hay láng, tõ ph¬ng tr×nh
håi quy cña c¸c biÕn ta cã thÓ x¸c lËp mèi quan hÖ vµ ®a lªn ®å thÞ biÓu diÔn
xu híng cu¶ chóng.
4
Ch¬ng I
C¬ së lý luËn nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a
tr×nh ®é häc vÊn vµ møc sinh
I. Mét sè kh¸i niÖm, ph¹m trï liªn quan vµ c¸c chØ tiªu
®¸nh gi¸ vÒ møc sinh
1. Mét sè kh¸i niÖm
ViÖc nghiªn cøu møc sinh chiÕm mét vÞ trÝ trung t©m trong nghiªn cøu
d©n sè v× mét lo¹t lý do sau: sinh ®ãng vai trß thay thÕ vµ duy tr× vÒ mÆt sinh
häc cña x· héi loµi ngêi, viÖc t¨ng d©n sè phô thuéc hoµn toµn vµo viÖc sinh
®Î. BÊt kú mét x· héi nµo còng tån t¹i do viÖc thay thÕ thÕ hÖ nµy b»ng thÕ
hÖ kh¸c th«ng qua sinh ®Î. NÕu viÖc thay thÕ sè lîng d©n sè kh«ng phï hîp,
tøc lµ sè chÕt trong c«ng ®ång nµo ®ã liªn tôc nhiÒu h¬n sè sinh, x· héi ®ã sÏ
®¬ng ®Çu víi nguy c¬ diÖt vong. MÆt kh¸c nÕu viÖc gia t¨ng d©n sè qu¸
nhanh còng sÏ t¹o ra hµng lo¹t c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi vµ chÝnh trÞ cho ®Êt
nícph¶i gi¶i quyÕt. Qu¸ tr×nh thay thÕ cña x· héi th«ng qua sinh ®Î lµ qu¸
tr×nh rÊt phøc t¹p. Ngoµi giíi h¹n vÒ mÆt sinh häc, hµng lo¹t c¸c yÕu tè x·
héi, v¨n ho¸, t©m lý còng nh kinh tÕ vµ chÝnh trÞ cã ¶nh hëng quyÕt ®Þnh møc
®é vµ sù kh¸c biÖt møc sinh.
Trong thËp kû 60, ngêi ta nhËn thÊy râ rµng lµ nh©n tè chÝnh trong
viÖc t¨ng d©n sè cña c¸c níc ®ang ph¸t triÓn còng nh c¸c níc ph¸t triÓn lµ
møc sinh. Tû lÖ gia t¨ng d©n sè trong nhiÒu níc hiÖn t¹i phô thuéc vµo møc
sinh vµ møc chÕt h¬n lµ di d©n quèc tÕ. Trong c¸c níc ®ang ph¸t triÓn, møc
®é chÕt ®· gi¶m xuèng ®¸ng kÓ vµ hy väng sÏ gi¶m n÷a trong t¬ng lai, trong
khi ®ã møc sinh l¹i kh«ng gi¶m mét c¸ch t¬ng øng dÉn ®Õn viÖc t¨ng d©n sè
qu¸ nhanh. §ã lµ mèi ®e do¹ ®èi víi ch¬ng tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi.
Møc sinh cßn ®îc quyÕt ®Þnh chñ yÕu bëi cÊu tróc tuæi cña d©n sè.
Kh¶ n¨ng sinh ®Î lµ kh¶ n¨ng sinh lý cña mét ngêi ®µn «ng, mét ngêi
phô n÷ hoÆc mét cÆp vî chång cã thÓ sinh ra ®îc Ýt nhÊt mét con.
Møc sinh lµ biÓu hiÖn thùc tÕ cña kh¶ n¨ng sinh ®Î. Do tÝnh chÊt sinh
häc quy ®Þnh, kh«ng ph¶I ®é tuæi nµo con ngêi còng cã kh¶ n¨ng sinh ®Î mµ
chØ ë mét kho¶ng tuæi nhÊt ®Þnh míi cã kh¶ n¨ng nµy kho¶ng tuæi ®ã gäi lµ
thêi kú cã kh¶ n¨ng sinh s¶n. Ch¼ng h¹n ®èi víi phô n÷ kho¶ng tuæi ®ã b¾t
®Çu khi xuÊt hiÖn kinh nguyÖt vµ kÕt thóc m·n kinh tøc lµ kho¶ng (15-49).
5
Sù kiÖn sinh con sèng lµ sù kiÖn ®øa trÎ t¸ch ra khái c¬ thÓ ngêi mÑ
vµ cã biÓu hiÖn cña sù sèng nh h¬I thë, tim ®Ëp, cuèng rèn rung ®éng hoÆc
cã nh÷ng cö ®éng tù nhiªn cña b¾p thÞt.
§Ó cã mét c¸i nh×n cô thÓ h¬n vÒ møc sinh ®øng trªn c¸c khÝa c¹nh
kh¸c nhau c¶u qu¸ trinh sinh s¶n chóng ta ph¶i tiÕn hµnh ph©n tÝch c¸c nh©n
tè ¶nh hëng ®Õn møc sinh vµ c¸c thíc ®o ®¸nh gi¸ vÒ møc sinh.
2. C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ møc sinh vµ c¸c yÕu tè ¶nh hëng
2.1. C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ møc sinh
Trong d©n sè häc, khi ®¸nh gi¸ t×nh h×nh sinh ®Î, th«ng thêng ngêi ta
sö dông mét sè chØ tiªu sau:
Tû sè trÎ em so víi phô n÷ trong ®é tuæi cã kh¶ n¨ng sinh ®Î
Tû sè trÎ em- phô n÷ (CWR) lµ tû sè gi÷a sè trÎ em díi 5 tuæi vµ sè
phô n÷ trong ®é tuæi sinh ®Î (15-49)
P0-4
CWR=
Pw 15-49
Trong ®ã:
P0-4 sè trÎ em tõ o-4 tuæi
Pw 15-49 sè phô n÷ trong ®é tuæi cã kh¶ n¨ng sinh ®Î
Tû sè trÎ em – phô n÷ ph¶n ¸nh ®îc møc sinh trung b×nh trong thêi
kú 5 n¨m h¹n chÕ mét phÇn sai sè do b¸o c¸o thiÕu vÒ sè sinh trong n¨m ®Çu
§©y lµ chØ tiªu ®¸nh gia møc ®é sinh cña d©n c mµ kh«ng cÇn sè liÖu
chi tiÕt cô thÓ. Nhng ®©y lµ chØ tiªu cã c¸ch ®o lêng rÊt th«, møc ®é chÝnh
x¸c kh«ng cao.
* Tû suÊt sinh th« (CBR)
§©y lµ chØ tiªu ®o møc sinh ®¬n gi¶n vµ thêng ®îc sö dông. C«ng thøc
cña nã ®îc x¸c ®Þnh nh sau:
B
CBR = ----
P
Trong ®ã:
B lµ sè trÎ em sinh ra trong n¨m
P lµ d©n sè trung b×nh trong n¨m
6
Tû suÊt sinh th«lµ sè trÎ em sinh sèng ®îc trªn 1000 d©n sè trtung
b×nh trong n¨m.
§©y lµ chØ tiªu th« vÒ møc sinh, bëi v× mÉu sè bao gåm c¶ thµnh
phÇn d©n sè kh«ng tham gia vµo qu¸ tr×nh sinh s¶n : ®µn «ng trÎ em vµ
nh÷ng ngêi giµ. Méu sè còng bao gåm c¶ nh÷ng thµnh phÇn kh«ng ho¹t
®éng t×nh iôc hoÆc v« sinh.
+ u ®IÓm : §©y lµ chØ tiªu quan träng cña møc sinh nã ®îc dïng trùc
tiÕp ®Ó tÝnh tû lÖ t¨ng d©n sè, tÝnh to¸n nhanh ®¬n gi¶n vµ cÇn rÊt Ýt sè liÖu.
+ Nhîc ®iÓm : kh«ng nh¹y c¶m bëi sù thay ®æi cña møc sinh, nã bÞ
¶nh hëng bëi cÊu tróc theo giíi tuæi cña d©n sè, ph©n boã møc sinh ë c¸c
tuæi trong c¸c kú cã kh¶ n¨ng sinh s¶n, t×nh tr¹ng h«n nh©n.
* Tû suÊt sinh chung (GFR)
Tû suÊt sinh chung lµ tû sè gi÷a sè trÎ em sinh ra sèng ®îc trong
n¨mvíi sè phô n÷ trung b×nh trong ®é tuæi sinh ®Î (15-49) cña n¨m ®ã nh©n
víi 1000.
B
GFR = ----
Pw 15-49
Trong ®ã : B lµ tæng sè trÎ em sinh ra trong n¨m
Pw 15-49 sè phô n÷ trung b×nh tõ 15-49 tuæi trong n¨m.
+ ¦u ®iÓm: ®©y lµ chØ tiªu dÔ tÝnh to¸n , mÉu sè ®· dêng nh lo¹i bá hÕt
nh÷ng ngêi kh«ng liªn quan trùc tiÕp ®Õn hµnh vi sinh s¶n nh: nam giíi, trÎ
em vµ ngêi giµ
+ Nhîc ®iÓm: ChØ tiªu nµy cha thËt sù hoµn h¶o v× tÊt c¶ nh÷ng phô n÷
kh«ng cã chång ®Òu cã mÆt trong mÉu sè, h¬n thÕ n÷a kh«ng tÝnh ®Õn møc
®é kh¸c biÖt vÒ møc ®é sinh ë c¸c ®é tuæi kh¸c nhau.
* Tû suÊt sinh ®Æc trng theo tuæi (ASFRx)
§èi víi phô n÷ tÇn suÊt sinh kh¸c nhau ®¸ng kÓ tõ ®é tuæi nµy sang
®é tuæi kh¸c, nhãm tuæi nµy sang nhãm tuæi kh¸c. Do vËy ®Ó biÓu thÞ møc
sinh s¶n cña phô n÷ theo tõng ®é tuæi, nhãm tuæi kh¸c nhau ngêi ta thêng
dïng chØ tiªu tû suÊt sinh ®Æc trng theo tuæi hoÆc nhãm tuæi “x” nµo ®ã.
ASRFx lµ sè trÎ em sinh ra sèng trªn 1000 ë ®é tuæi x hay nhãm tuæi
x nµo ®ã
7
ChØ tiªu nµy ph¶n ¸nh mèi quan hÖ t¬ng quan gi÷a sè trÎ em sinh ra
trong n¨m cña c¸c bµ mÑ ë c¸c ®é tuæi hay nhãm tuæi kh¸c nhau so víi
tæng sè phô n÷ ë ®é c¸c tuæi ®ã. ASFR x ®ßi hái sè liÖu ph¶i chi tiÕt ph¶i x¸c
®Þnh sè lîng trÎ em sinh ra trong n¨m ë ®é tuæi cña c¸c bµ mÑ
Th«ng th¬ng ngêi tÝnh tû suÊt sinh ®Æc trng cho tõng nhãm tuæi cña
phô n÷. Qua ®ã, ta cã thÓ thÊy ®îc møc ®é sinh ®Î cña phô n÷ qua tõng
nhãm tuæi. Tuæi sinh ®Î cña phô n÷ bÞ chi phèi bëi yÕu tè sinh häc. Qua thùc
tÕ ta thÊy cêng ®é sinh cao nhÊt ë tuæi 25-35 sau ®ã kh¸c nhau sinh s¶n
gi¶m vµ nhiÒu yÕu tè chi phèi.
+ Tû suÊt sinh ®Æc trng theo tuæi ®îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
Bfx
ASFRx = ----
Pwx
Trong ®ã: Bfx sè trÎ em cña phô n÷ ë ®é tuæi x sinh ra sèng ®îc
Pwx sè phô n÷ trung b×nh ë ®é tuæi trong n¨m
+ u ®iÓm:ASFRx lo¹i trõ sù kh¸c biÖt vÒ møc sinh cña tõng nhãm tuæi
vµ mang l¹i nhiÒu th«ng tin vÒ hµnh vi sinh ®Î h¬n bÊt kú mét chØ tiªu ®o l-
êng vÒ møc sinh nµo kh¸c.
+ Nhîc ®iÓm: Khi so s¸nh møc sinh gi÷a hai vïng, hai quèc gia vµ
chØ tiªu nµy t¬ng ®èi phøc t¹p vµ cÇn ph¶i cã nhiÒu chØ sè.
* Tæng tû suÊt sinh (TFR)
§©y lµ thø¬c ®o møc sinh ®îc c¸c nhµ d©n sè häc sö dông réng r·i
nhÊt khi ®· biÕt tû suÊ sinh ®Æc trng theo tuæi hoÆc nhãm tuæi th× viÖc x¸c
®Þnh tæng tû suÊt sinh lµ rÊt ®¬n gi¶n
Tæng tû suÊt sinh ph¶n ¸nh sè trÎ em trung b×nh mµ mét phô n÷ hoÆc
mét thÕ hÖ phô n÷ cã thÓ cã trong suèt cuéc ®êi sinh s¶n cña m×nh.
TFR = n ASFRx\1000
Trong ®ã: n lµ sè ®é dµi kho¶ng tuæi kh¶o s¸t
+ ¦u ®iÓm: TFR cã c¸ch ®o ®¬n gi¶n mµ kh«ng bÞ phô thuéc vµo cÊu
tróc tuæi. MÆc dï, TFR lµ chØ tiªu kh«ng cã thùc trong thùc tÕ nhng qua ®ã ta
cã thÓ thÊy ®îc sè con trung b×nh cña mét n¨m phô n÷.
+ Nhîc ®iÓm: TFR ®ßi hái ph¶i cã sè liÖu vÒ sè trÓm sinh ra theo tuæi
cña c¸c bµ mÑ vµ sè phô n÷ theo nhãm tuæi mµ nh÷ng sè liÖu nµy chØ cã thÓ
8
cã ®îc tõ hÖ th«ng ®¨ng ký hay tæng ®iªï tra d©n sè. H¬n n÷a nã kh«ng cung
cÊp th«ng tin gi÷a c¸c nhãm tuæi.
* Tû lÖ c¸c cÆp vî chång sö dông c¸c biÖn ph¸p tr¸nh thai
§Ó ®¸nh gi¸ møc ®é cña viÖc sö dung c¸c biÖn ph¸p kÕ ho¹ch ho¸ gia
®×nh. Ngêi ta thêng sö dông chØ tiªu c¸c cÆp vî chång sö dông c¸c biÖn ph¸p
tr¸nh thai.
CPR = Ux/ F15-49
Trrong ®ã: Ux nh÷ng cÆp vî chång trong ®é tuæi x (15-49)
F15-49 sè phô n÷ trong ®é tuæi tõ 15-49 cã chång
CPR dïng ®Ó ph¶n ¸nh sè phô n÷ trong ®é tuæi sinh ®Î hiªn ®ang cã
chång ¸p dông c¸c biÖn ph¸p KHHG§. Nã ®îc tÝnh vµo thêi ®iÓm nµo ®ã
cho tÊt c¶ c¸c biÖn ph¸p tr¸nh thai hoÆc chØ tÝnh riªng cho c¸c BPTT hiÖn ®¹i.
Tuy nhiªn chØ tiªu nµy thêng khã ph¶n ¸nh chÝnh x¸c, v× ta chØ cã thÓ thèng
kª ®îc sè ngêi hiÖn ®ang sö dông c¸c BPTT hiÖn ®¹i, cßn ®èi víi c¸c BPTT
truyÒn thèng th× viÖc thèng kª chÝnh x¸c ®îc sè ngêi ¸p dông lµ mét ®iÒu
khã kh¨n. Tuy nhiªn, chØ tiªu nµy vÉn ®îc ¸p dông phæ biÕn.
2.2. C¸c yÕu tè ¶nh hëng ®Õn møc sinh
Møc sinh bÞ ¶nh hëng bëi nhiÒu biÕn sè trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp. Bao
gåm nh÷ng biÕn sè sinh häc, møc chÕt trÎ s¬ sinh, vai trß cña phô n÷, tr×nh
®é häc v©n, thu nhËp vµ nhiÒu biÕn kh¸c. Gi¶i thÝch møc sinh cã thÓ giíi h¹n
ph¹m vi mét ngêi phô n÷ hoÆc ph¹m vi mét tæng thÓ d©n c chÞu ¶nh hëng
cña nhiÒu yÕu tè x· héi vµ kinh tÕ.
Møc sinh lµ biÕn phô thuéc, chÞu ¶nh hëng cña nhiÒu biÕn ®éc lËp
kh¸c. HÖ thèng biÕn sè cã vai trß trung gian gi÷a c¸c biÕn sè hµnh vi vµ møc
sinh bao gåm:
- Nh÷ng biÕn sè trung gian
- Nh÷ng biÕn sècã liªn quan ®Õn ®Æc tÝnh gia ®×nh vµ hoµn c¶nh
gia ®×nh. §©y lµ nhãm biªn sè thø hai
Trong nh÷ng biÕn sè nµy gåm nhiÒu biÕn sè
+ Tuæi lµ mét trong nh÷ng biÕn sè quan träng nhÊt gi¶i thÝch møc
sinh cu¶ c¸i nh©n trong ph¹m vi vi m«. C¬ cÊu tuæi lµ mét trong nh÷ng biÕn
sè quan träng khi gi¶i thÝch møc sinh trong ph¹m vi vÜ m«. Trong c¶ hai
ph¹m vi tuæi liªn quan chÆt chÏ ®Õn c¸c biÕn trung gian: tuæi liªn quan ®Õn
kÕt h«n, ly h«n, go¸, d¹y th×, tÇn suÊt giao hîp, x¸c suÊt thô thai vµ m·n kinh
9
+ Møc chÕt ¶nh hëng ®Õn møc sinh qua mét sè c¬ chÕ. Thø nhÊt ¶nh
hëng ®Õn sè ngêi trong ®é tuæi sinh ®Î qua c¬ cÊu tuæi giíi tÝnh. T¹i ph¹m
vi vi m« sè con mét cÆp vî chång ®Î ra cã thÓ chÞu ¶nh hëng bëi x¸c suÊt
s«ng qua ®é tuæi sinh ®Î, kh«ng cã vî hoÆc chång chÕt sím. Thø hai, møc
chÕt trÎ s¬ sinh vµ møc chÕt trÎ em cã ¶nh hëngtíi møc sinh qua c¬ chÕ sinh
häc vµ hµnh vi.
+ Ng©n s¸ch, tµi s¶n, thêi gian cña mét gia ®×nh còng ¶nh hëng ®Õn
møc sinh. V× khi cã con ®ßi hái ph¶i cã c¶ vËt chÊt vµ thêi gian, yªu cÇu chi
phÝ vµ thuËn lîi khi cã con trong gia ®×nh cã thÓ ¶nh hëng ®Õn møc sinh. Mét
trong nh÷ng chi phÝ quan träng nhÊt khi tÝnh chi phÝ cã con lµ chi phÝ c¬ héiu
cña ngêi mÑ
+ §Þa vi theo nhiÒu nhµ nghiªn cøu lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh chñ chèt ¶nh
hëng ®en møc sinh. §Þa vÞ cña phô n÷ cã thÓ ¶nh hëng ®Õn møc sinh th«ng
qua tuæi kÕt h«n, nh÷ng lùa chän sinh con trong h«n nh©n vµ møc sinh tù
nhiªn. Tr×nh ®é häc vÊn, sù tham gia vµo lùc lîng lao ®«ng, kh¶ n¨ng quyÕt
®Þnh trong gia ®×nh vµ t×nh tr¹ng søc khoÎlµ nh÷ng yÕu tè chñ yÕu khi nghiªn
cøu ®Þa vÞ cña phô n÷ vµ møc sinh.
+ Thu nhËp lµ mét biÕn sè ®îc nghiªn cøu trong quan hÖ víi møc
sinh.Thu nhËp cã thÓ ¶nh hëng ®Õn møc sinh b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau.
NÕu coi con c¸I nh lµ cña c¶icho tiªu dïng th× thu nhËp cµng cao th× sè con
moang muèn cµng cao. Song cã nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c víi gi¶ thiÕt nµy lµ thu
nhËp cµng cao th× bè mÑ cµng muèn con cã chÊt lîng (tr×nh ®é häc v©n vµ
søc khoÎ) cµng cao, con kh«ng ph¶i lµ mét vËt chÊt cho tiªu dïng mµ con lµ
kh¶ n¨ng cho s¶n xuÊt, ®ãng gãp cho ng©n s¸ch cña gia ®×nh. Thu nhËp cao
do cã thÓ cã nhiÒu con lµm viÖc. Thø ba, khi gép thu nhËp cña vî ch«ng
trong tæng nguån tµI s¶n gia ®×nh sinh ®Î nu«i d¹y cßn ¶nh hëng ®Õn c«ng
viÖc cña vî th× møc sinh vµ thu nhËp cµng phøc t¹p.
+ Së thÝch còng ¶nh hëng ®Õn møc sinh
- BiÕn x· héi gåm 2 lo¹i biªn sè. Thø nhÊt c¸c biÕn sè t×nh tr¹ng
chÝnh trÞ,chÕ ®é x· héi, chÕ ®é kinh tÕ. Lo¹i biÕn sè thø hai lµ nh÷ng biÕn sè
cã liªn quan ®Õn chÝnh s¸ch vµ ch¬ng tr×nh cã ¶nh hëng trùc tiÕp hoÆc gi¸n
tiÕp ®Õn d©n sè hoÆc mét sèthµnh phÇncña nã. Cã thÓ nãi nh©n tè cña møc
sinh lµ rÊt ®a d¹ng vµ ®îc chia thµnh ba nhãm: biÕn sè trung gian, biÕn sè gia
®×ng vµ biÕn sè hoµn c¶nh x· héi. Trong mçi nhãm cã nhiÒu biÕn sè kh¸c
nhau ¶nh hëng theo nhiÒu híng. ChÝnh v× thÕ mµ ®i s©u vµo nghiªn cøu mét
nh©ntè ®Ó hiÓu râ h¬n vªg sù t¸c ®éng cña nã tíi møc sinh lµ rÊt cÇn thiÕt.
10
II. Mét sè kh¸i niÖm, ph¹m trï liªn quan vµ chØ tiªu
®¸nh gi¸ vÒ tr×nh ®é häc v©n
1.C¸c kh¸i niÖm
* Kh¸i niÖm vÒ gi¸o dôc
Gi¸o dôc cã thÓ ®Þnh nghÜa mét c¸ch kh¸i qu¸t nhÊt lµ tÊt c¶ c¸c dang
häc tËp cña con ngêi. Ë ®©u cã sù ho¹t ®äng vµ giao lu nh»m truyÒn ®¹t vµ
lÜnh héi nh÷ng gi¸ trÞ vµ kinh nghiÖm x· héi th× ë ®ã cã gi¸o dôc. Theo mét
nghÜa hÑp h¬n, gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh ®îc tæ chøc mét c¸ch cã môc ®Ých,
cã kÕ ho¹ch n»hm truyÒn ®¹t vµ lÜnh héi nh÷ng kinh nghiÖm x· héi cña loa×
ngêi. N¬i tæ chøc gi¸o dôc mét c¸ch cã hÖ thèng, cã kÕ ho¹ch chÆt chÏ lµ
nhµ trêng. ë ®©y, viÖc tæ chøc qu¸ tr×nh gi¸o dôc chñ yÕu do nh÷ng ngêi cã
kinh nghiÖm, cã chuyªn m«n ®¶m nhiÖm ®ã lµ nh÷ng thÇy gi¸o, nh÷ng nhµ
gi¸o dôc.
Bªn c¹nh ®ã gi¸o dôc cßn ®îc tiÕn hµnh ë ngoµi nhµ trêng, do c¸c tæ
chøc vµ c¸c c¬ së x· héi kh¸c nhau thùc hiÖn nh c¸c tæ chøc kinh doanh c¸c
t«n gi¸o ®oµn thÓ, c¸c côm d©n c.. . Ngêi ta ph©n chia gi¸o dôc thµnh hai
lo¹i : gi¸o dôc chÝnh quy vµ gi¸o dôc kh«ng chÝnh quy. Gi¸o dôc chÝnh quy
lµ gi¸o dôc theo mét ch¬ng tr×nh ®· ®îc Nhµ Níc chuÈn ho¸, cßn gi¸o dôc
kh«ng chÝnh quy cã ch¬ng tr×nh tuú theo môc ®Ých vµ yªu cÇu cña ngêi häc.
Gi¸o dôc chÝnh quy thêng ®îc tæ chøc trong c¸c nhµ trêng, cßn gi¸o dôc
kh«ng chÝnh quy ®îc tæ chøc ë ngoµi nhµ trêng ..
* Kh¸i niÖm vÒ tr×nh ®é v¨n ho¸
Tr×nh ®é v¨n ho¸ lµ toµn bé nh÷ng hiÓu biÕt vÒ vËt chÊt vµ tinh thÈn
trong qu¨ tr×nh con ngêi, céng ®ång, d©n téc, loµI ngêi sinh sèng vµ ho¹t
®éng. Nh÷ng biÓu hiÖn ®ã bao gåm c¶ kinh nghiÖm, vèn sèng, tri thøc lÉn
c«ng cô lao ®éng, nhµ ë ¨n mÆc råi v¨n ho¸ nghÖ thuËt, kiÕn tróc vµ kü thuËt,
c«ng nghÖ tøc lµ toµn bé sù phong phó vÒ tinh thÇn vµ vËt chÊt cña mçi ng êi
vµ c¶ céng ®ång loµi ngêi
Tr×nh ®é häc vÊn thêng ®îc ®ob»ng sù thµnh ®¹t, sù tÝch luü kiÕn thøc
ë møc ®é nµo ®ã trong x· héi. Song ®o tr×nh ®é häc vÊn dêng nh cha cã chØ
tiªu tæng hîp c©n søng. Th«ng thêng ngêi ta sö dông mét sè chØ tiªu sau:
t×nh tr¹ng ®i häc cña d©n c , tû lÖ biÕt ch÷ , tû lÖ mï ch÷, tû lÖ häc sinh trªn
1000 d©n, c¬ cÊu c¸c lèp häc, c¸c cÊp häc. Tuy nhiªn mçi chØ tiªu ®Òu cã
mét søc ph¶n ¸nh vµ h¹n chÕ riªng cña nã.
11
2. Mét sè chØ tiªu ®¸nh gi¸ vÒ tr×nh ®é häc v©n vµ c¸c yÕu tè ¶nh h-
ëng
§Ó cã mét c¸i nh×n cô thÓ vÒ mét hiÖn tîng nµo ®ã trong tù nhiªn còng
nh trong x· héi th× th«ng th¬ng ngßi ta hay x©y dùng c¸c chØ tiªu ®Ó ph¶n
¸nh tÝnh chÊt ®Æc thï cña nã, c¸c chØ tiªu ®ã cã thÓ ë d¹ng tuyÖt ®èi hoÆc t-
¬ng ®èi, tuú thuéc vµo môc ®Ých vµ c¸ch nh×n cña ngêi nghiªn cøu. Do vËy,
viÖc nghiªn cøu ®· ®a ra c¸c chØ tiªu vÒ tr×nh ®é häc v©n kh«ng n»m ngoµi
nh÷ng c¸ch trªn.Th«ng thêng ®Ó ®¸nh gi¸ vÒ tr×nh ®é häc v©n ng¬i ta thêng
sö dông c¸c chØ tiªu sau:
* Tû lÖ ng¬i biÕt ch÷-tû lÖ ng¬i mï ch÷.
Coi nh÷ng chi tiÕt cña nghiÖp vô thèng kª kh«ng ¶nh hëng ®¸ng kÓ
(nhãm ®iÒu tra riªng , mét tû lÖ nhá kh«ng x¸c ®Þnh) cã thÓ coi chØ tiªu tû lÖ
ng¬i biÕt ch÷-tû lÖ ng¬i mï ch÷ nh mét chØ tiªu “kÐp” ph¶n ¸nh hai bé phËn
cña mét tæng thÓ lu«n lu«n b»ng 100%. NÕu ta biÕt tû lÖ biÕt ch÷ lµ A% th×
tû lÖ mï ch÷ sÏ lµ (100 - A%) vµ ngîc l¹i tuú vµo tõng trêng hîp cô thÓ khi
th× dïng tû lÖ biÕt ch÷ khi th× l¹i dïng tû lÖ mï ch÷ nh»m môc ®Ých diÔn ®¹t
vÊn ®Ò thuËn tiÖn h¬n, s¸ng tá h¬n.
* Sè n¨m ®i häc trung b×nh
®Ó tÝnh ®îc sè n¨m ®i häc trung b×nh ng¬i ta tÝnh nh sau: Sè n¨m ®I
häc trung b×nh = tuæi th«i ®i häc (theo giíi) - tuæi b¾t ®Çu ®Õn trêng (theo
giíi).
Khi tÝnh to¸n vÒ sè n¨m ®i häc trung b×nh cña toµn tØnh th× ng¬i ta
tchia thµnh c¸c khu vùc kh¸c nhau ®Ó tÝnh to¸n thêng th× ng¬i ta hay chia
theo khu vùc n«ng th«n vµ thµnh thÞ, ®ång thêi tÝnh chung cho toµn tØnh. Tõ
®ã so s¸nh gi÷a c¸c møc ®é kh¸c nhau vÒ chØ tiªu ®¸nh gi¸. §Ó tÝnh ®îc sè
n¨m ®i häc trung b×nh ng¬i ta tÝnh tuæi b¾t ®Çu ®i häc cña tõng vïng vµ tuæi
th«i häc cña vïng ®ã, sau ®ã sè n¨m ®i häc trung b×nh b»ng tuæi th«i häc trõ
®i tuæi b¾t ®Çu ®i häc. Tõ ®ã ta sÏ tinh ®îc tr×nh ®é häc v©n cña tõng vïng.
Bªn c¹nh ®ã ®Ó tÝnh ®îc sè n¨m ®i häc trung b×nh ng¬i ta cã thÓ chia thµnh
hai giíi kh¸c nhau ®ã lµ theo nam- n÷.
* Tû suÊt ®I häc (CER)
E
CER = ----*100
12
P
Trong ®ã:
E lµ sè ng¬i ®i häc
P lµ d©n sè trung b×nh
Tû suÊt nµy ph¶n ¸nh sè ng¬i ®i häc trung b×nh trong 1000 d©n
* Tû suÊt ® häc ®Æc thï
Ei
Tû suÊt ®i häc ®Æc thï = ----
Px
Trong ®ã:
Ei sè ngêi ®i häc cÊp I
Px d©n d©n sè tuæi x
Tû suÊt nµy ph¶n ¸nh sè ng¬i ®i häc theo tõng cÊp bËc øng víi tõng dé
tuæi
III. Sù cÇn thiÕt ph¶i n©ng cao tr×nh ®é häc v©n ë ViÖt
nam nãi chung vµ Thanh hãa nãi riªng
1. Mèi quan hÖ gi÷a tr×nh ®é häc v©n vµ møc sinh ë Thanh hãa
Møc sinh cña phô n÷ phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè trong ®ã tr×nh ®é häc
v©n lµ mét trong nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng m¹nh ®Õn møc sinh. Hai yÕu tè nµy
cã quan hÖ tû lÖ nghÞch víi nhau tøc lµ khi tr×nh ®é häc v©n cµng t¨ng th×
møc sinh cµng gi¶m vµ ngù¬c l¹i, v× khi cã tr×nh ®é häc vÊn ng¬i ta sÏ cã
nhËn thøc s©u s¸c h¬n vÒ viÖc sinh ®Î cã kÕ ho¹ch do vËy sÏ lµm gi¶m møc
sinh. Mèi quan hÖ gi÷a tr×nh ®é häc v©n vµ møc sinh thÓ hiÖn ë mét sè khÝa
c¹nh sau:
* Tr×nh ®é häc vÊn t¸c ®éng ®Õn møc sinh
Tr×nh ®é häc vÊn tuy kh«ng trùc tiÕp lµm gi¶m møc sinh, nhng nã cã
¶nh hëng rÊt m¹nh mÏ ®Õn møc sinh, møc ®é ¶nh hëng nµy cã xu híng tû lÖ
nghÞch. Trong hÇu hÕt tÊt c¶ c¸c quèc gia trªn thÕ giíi, nhiÒu sè liÖu nghiªn
cøu vÒ d©n sè cho thÊy r»ng tr×nh ®é häc v©n cµng cao th× møc sinh cµng
gi¶m vµ ngîc l¹i khi tr×nh ®é häc v©n cµng thÊp th× møc sinh cµng t¨ng cao.
Møc ®é ¶nh hëng cña tr×nh ®é häc v©n vµo møc sinh còng phô thuéc
vµo vïng ®Þa lý, ®iÒu kiÖn v¨n ho¸ cña vïng. §Æc biÖt lµ tr×nh ®é häc v©n cña
phô n÷ mang l¹i tiÒm n¨ng cho c¶ lÜnh vùc t¨ng vµ gi¶m sinh, thÓ hiÖn th«ng
qua sù thay ®æi hµnh vi sinh s¶n. Tr×nh ®é häc vÊn lµm tr× ho·n tuæi kÕt h«n,
13
kho¶ng cach sinh gi÷a c¸c phô n÷ cã häc vÊn cao th× dµi h¬n so víi phô n÷
cã häc vÊn thÊp, ®iÒu kiÖn vµ tr×nh ®é nu«I con cã xu híng tèt h¬n ë nh÷ng
ngêi phô n÷ cã tr×nh ®é häc v©n cao h¬n.
Tr×nh ®é häc vÊn cßn liªn quan ®Õn tû lÖ trÎ em bÞ tö vong, v× ®èi víi
nh÷ng phô n÷ cã tr×nh ®é häc v©n caoth× ®îc gi¸o dôc vµ cã kiÕn thøc vÒ søc
khÎo vµ nu«i d¹y con.
Phong tôc tËp qu¸n Ýt t¸c ®éng ®Õn ®èi víi nh÷ng ni cã tr×nh ®é häc
v©n cao. MÆt kh¸c, tr×nh ®é häc v©n kh¸c nhau còng mang l¹i sù thay ®æi
chËm ch¹p trong hµnh vi sinh s¶n tõ viÖc lo¹i bá nh÷ng dù ®Þnh vÒ møc sinh.
§IÒu nµy thêng xÈy v× tr×nh ®é häc v©n lµm thay ®æi ý muèn cã con trong
nhiÒu c¸ch. Nh÷ng ng¬i cã tr×nh ®é häc v©n tù ®iÒu khiÓn ®îc nh÷ng tiÒm
n¨ng cña m×nh vµ Ýt bÞ phô thuéc vµo nh÷ng quan niÖm phong kiÕn vÒ sù
kh¸c nhau gi÷a viÖc sinh con trai hay sinh con g¸i.
Víi nh÷ng lý do nªu trªn ta cã thÓ kh¶ng ®Þnh r»ng ®èi víi nh÷ng ngêi
cã tr×nh ®é häc v©n cao bao giê còng thÝch quy m« gia ®×nh nhá vµ ng¬i phô
n÷ ®îc hiÓu nh chiÕc ch×a kho¸ liªn quan ®Õn viÖc ®iÒu chØnh møc sinh. Gi¸o
dôc d©n sè ®îc coi nh m«i tr¬ng trung gian truyÒn ®i nh÷ng kiÕn thøc hiÖn
®¹i vµ c¸ch sèng míi ®Õn mäi ng¬i d©n, ®Ó më réng thªm sù gÇn gòi víi
nh÷ng tiÕn bé vÒ viÖc sö dông c¸c BPTT, còng nh kiÕn thøc vµ tr¸ch nhiÖm
cña tõng ng¬i d©n víi sù bïng nç d©n sè.
Mèi quan hÖ gi÷a tr×nh ®é häc v©n vµ møc sinh kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ
mèi quan hÖ mét chiÒu mµ ®ã lµ mèi quan hÖ hai chiÒu rÊt râ nÐt tøc lµ cßn
cã sù t¸c ®éng gi÷a møc sinh ®Õn tr×nh ®é häc v©n. Bëi v× tr×nh ®é häc v©n
®¹t ®îc chÝnh lµ kÕt qu¶ cña mét hÖ thèng gi¸o dôc cã quy m«. §Ó ®¹t ®îc
tr×nh ®é häc v©n cµng cao ®ßi hái ph¶I cã mét hÖ thèng gi¸o dôc cao t¬ng
xøng. D©n sè lu«n lµ ®Çu vµo cña gi¸o dôc quan hÖ còng gièng nhquan hÖ
gi÷a nguyªn liÖu vµ s¶n phÈm vËy. Muèn cã s¶n phÈm tèt víi chÊt lîng tèt
vµ khèi lîng lín th× ®ßi hái c«ng nghÖ ph¶I hiÖn ®¹i vµ quy m« ph¶i ®ñ lín
th× míi ®¸p øng ®îc c¸c yªu cÇu ®ã. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y tèc ®é t¨ng
d©n sè cßn kh¸ cao trung b×nh lµ 2% víi quy m« d©n sè 3.519.840 ng-
¬i víi quy m« vµ tû lÖ t¨ng d©n sè cßn cao nh vËy th× trong vßng kho¶ng 6
n¨m sau sè lîng häc sinh bíc vµo líp 1 sÏ lµ 700.000 em ®ã cã thÓ nãi lµ
mét con sè t¬ng ®ãi lín, bªn c¹nh ®ã theo tÝnh to¸n cña côc thèng kª Thanh
hãa th× sè lîng häc sinh tiÓu häc tõ n¨m 1989 ®Õn 1999 t¨ng 196.624 em tøc
lµ t¨ng 51,62% nh vËy trong vßng 10 n¨m ®ßi hái hÖ th«ng gi¸o dôc cña
14
tØnh ph¶i t¨ng gÊp 1,5 lÇn vµ trªn thùc tÕ th× Thanh hãa cha lµm ®îc ®IÒu ®ã.
Nh vËy, møc sinh cao ¶nh hëng sÊu ®ªn gi¸o dôc ë c¸c mÆt sau :
* T¸c ®éng trùc tiÕp: Sè lîng d©n sè, tèc ®é t¨ng d©n sè hµng n¨m, c¬
cÊu d©n sè ph¶n ¸nh nhu cÇu ®i häc cña d©n c. NÕu møc sinh æn ®Þnh tøc lµ
tèc ®é t¨ng d©n sè æn ®Þnh, sè lîng trÎ em ®Õn trêng t¬ng ®íi æn ®Þnh th× viÖc
më réng quy m« gi¸o dôc sÏ t¹o ®IÒu kiÖn thu¹n lîi ®Ó hÇu hÕt trÎ em ®îc
®Õn trêng, lóc ®ã tû lÖ ng¬i ®I häc sÏ cao. Nhng víi tèc ®é t¨ng d©n sè kh¸
nhanh, ®ßi hái ph¶I më r«ng quy m« gi¸o dôc víi mét tèc ®é t¨ng t¬ng øng
míi cã thÓ gi÷ ®îc tû lÖ ng¬i ®i häc nh tríc song vÒ mÆt tuyÖt ®èi sè ngêi cã
t¨ng h¬n lµ mét m©u thuÉn x· héi ®ã lµ mét khã kh¨n rÊt lín cña ngµnh gi¸o
dôc.
Møc sinh t¨ng nhanh kh«ng nh÷ng gãp phÇn lµm t»n sè trÎ em ®Õn
tuæi ®i häc, lµm t¨ng sè häc sinh phæ th«ng vµ còng lµm t¨ng nhu cÇu häc
nghÒ vµ häc ®¹i häc.
Ngoµi ra c¬ cÊu d©n sè còng ¶nh hëng lín ®Õn sù ph¸t triÓn gi¸o dôc.
Mét tØnh cã c¬ cÊu d©n sè trÎ nh tØnh Thanh hãa th× nhu cÇu vÒ häc phæ
th«ng lµ rÊt lín ®ßi hái ph¶i cã sù më réng vÒ trêng líp vµ ®µo t¹o thªm
nhiÒu gi¸o viÖn.
* T¸c ®éng gi¸n tiÕp
Quy m« vµ tèc ®é t¨ng d©n sè ¶nh hëng ®Õn chÊt lîng cña cuéc sèng
trøoc hÕt lµ møc thu nhËp, tõ ®ã muèn n©ng cao tr×nh ®é häc v©n th× ph¶I ®Çu
t cho ngµnh gi¸o dôc tõ quy m« ®Õn chÊt lîng ®µo t¹o.
Trong trêng hîp møc sinh kh¸ cao, tèc ®é t¨ng d©n sè kh¸ cao mµ tèc
®é t¨ng trëng kinh tÕ chËm h¬n tèc ®é t¨ng d©n sè th× møc thu nhËp b×nh
qu©n ®Çu ngêi thÊp nªn kh¶ n¨ng ®Çu t cho gi¸o dôc thÊp, do ®ã lµm cho quy
m« vµ chÊt lîng gi¸o dôc bÞ h¹n chÕ, k×m h·m sù ph¸t triÓn vÒ tr×nh ®é häc
v©n cña ngêi d©n.
2. Sù cÇn thiÕt ph¶i n©ng cao tr×nh ®é häc v©n cña toµn x· héi nãi
chung vµ cña tñnh Thanh hãa nãi riªng
Häc vÊn lµ tµi s¶n quý gi¸ nhÊt cña mçi quèc gia, mçi d©n téc. §Ó
®¸nh gi¸ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña mçi níc th× tr×nh ®é häc v©n lµ mét chØ tiªu
quan träng ®Ó ®¸nh gi¸ vµ ngay tõ ngµn ®êi xa ®Ó chinh phôc ®îc tù nhiªn th×
kh«ng Ýt c¸c nhµ hiÒn triÕt ®· t×m tßi häc hái n©ng cao kh¶ n¨ng hiÓu biÕt cña
m×nh nh»m biÕn søc m¹nh cña tù nhiªn thµnh søc m¹nh cña con ngêi vµ cø
nh vËy ch·i qua mét qu¸ tr×nh lÞch sö l©u dµi ®· h×nh thµnh nªn x· héi v¨n
15
minh cña chóng ta ngµy nay. TruyÒn thèng ®ã lµ sîi chØ ®á xuyªn suèt mäi
tiÕn tr×nh lÞch sö cña nh©n lo¹i. NhËn thøc ®îc tÇm quan träng cña häc vÊn
ngay tõ khi thµnh lËp níc, §¶ng vµ nhµ níc ta ®· coi gi¸o dôc lµ quèc s¸ch
hµng ®Çu cña ®Êt níc. ChÝnh v× vËy mµ viÖc n©ng cao tr×nh ®é häc v©n cña
toÇn x· héi nãi chung vµ phô n÷ nãi riªng kh«ng n»m ngoµi chñ ch¬ng ®ã.
§øng díi t¸c ®éng cña tr×nh ®é häc v©n víi c¸c vÊn ®Ò KHHG§ ta thÊy tr×nh
®é häc v©n vÉn gi÷ vai trß hÕt søc quan träng, ®Æc biÖt lµ tr×nh ®é häc v©n
cña ngêi phô n÷ v× chøc n¨ng sinh ®Î chØ cã ë ngêi phô n÷ v× thÕ n©ng cao
häc vÊn cña phô n÷ còng cã nghÜa lµ n©ng cao sù hiÓu biÕt cña hä vÒ c¸c biÖn
ph¸p KHHG§ bªn c¹nh ®ã phô n÷ cã häc vÊn cao cßn gióp hä kh¶ng ®Þnh vÞ
thÕ cña m×nh so víi nam giíi, nh»m ®Èy lïi nh÷ng quan niÖm phong kiÕnl¹c
hËu vÒ ngêi phô n÷, tõ ®ã gióp ngêi phô n÷ cã thÓ tham gia c¸c ho¹t ®éng x·
héi còng nh c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn kinh tÕ b×nh ®¼ng h¬n so víi nam giíi.
Bªn canh ®ã chóng ta còng nhËn thÊy r»ng viÖc n©ng cao tr×nh ®é häc
v©n kh«ng chØ lµ tr¸ch nhiÖm cña céng ®ång, cña x· héi mµ mçi c¸i nh©n cÇn
cã tr¸ch nhiÖm tu dìng häc tËp ®Ó n¨ng cao tr×nh ®é häc v©n cña m×nh cã
nh vËy th× míi thóc ®Èy ®îc sù ph¸t triÓn cña x· héi.
Thanh hãa lµ tØnh cã tr×nh ®é häc v©n nãi chung cßn thÊp so víi c¶ níc
®Æc biÖt lµ ®èi víi vïng n«ng th«n vµ miÒn nói vµ nhÊt lµ häc vÊn cña phô n÷
cßn thÊp vµ cßn cã sù kh¸c biÖt so víi nam giíi v× thÕ viÖc n©ng cao tr×nh ®é
häc v©n cho ngêi d©n lµ viÖc lµm rÊt cÊp thiÕt trong giai ®o¹n hiÖn nay.
16
Ch¬ng II
§¸nh gi¸ vÒ thùc tr¹ng häc vÊn vµ møc sinh ë
tØnh Thanh hãa
I. Mét sè ®Æc ®iÓm chñ yÕu ¶nh hëng ®Õn møc sinh vµ
tr×nh ®é häc v©n cña tØnh Thanh hãa
1. §Æc ®iÓm vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn
Thanh hãa lµ mét tØnh thuéc phÝa B¾c trung bé, cã diÖn tÝch tù nhiªn
11168,3 km2 chiÕm 3,37% diÖn tÝch toµn quèc. Trong ®ã cã 70% diÖn tÝch lµ
®åi nói, ®ång b»ng chØ chiÕm 30%, cÊu t¹o ®Þa h×nh t¬ng ®èi phøc t¹p nhng
nh×n chung chia thµnh 3 vung ro rÖt, ®Þa h×nh thÊp dÇn tõ t©y sang ®«ng.
Thanh hãa cã phÝa b¾c gi¸p víi S¬n la, Hoµ b×nh, Ninh b×nh phÝa nam
gi¸p víi NghÖ an, phÝa t©y gi¸p víi níc Lµo, phÝa ®«ng gi¸p víi BiÓn ®«ng.
Lµ mét tØnh n»m ë cöa ngâ nèi liÒn miÒn B¾c víi miÒn Trung, miÒn Nam,
Thanh hãa cã vÞ trÝ ®Þa lý thuËn tiÖn vÒ ®êng bé, ®êng s¾t ®êng s«ng, ®êng
biÓn. NgoµI quèc lé 1A ch¹y qua tØnh cßn cã con ®¬ng chiÕn lîc 15A xuyÕn
suèt vïng trung du vµ miÒn nói, ®êng 217 nèi sang níc b¹n Lµo ngoµi ra tØnh
cßn cã s©n bay qu©n sù sao vµng.
Thanh hãa cã hai hÖ th«ng s«ng ngßi chÝnh lµ s«ng chu vµ s«ng M·,
hµng n¨m cung cÊp lîng phï xa lín cho vïng ch©u thæ ven s«ng ®«ng thêi
lµ nguån cung cÊp níc tíi cho toµn bé diÖn tÝch n«ng nghiÖp trong tØnh. Víi
cïng ®Æc ®iÓm lµ hai hÖ thèng s«ng nµy cïng b¾t nguån tõ phÝa t©y vµ ch¶y
ra BiÓn ®«ng ®ã lµ thuËn lîi cho viÖc giao lu ph¸t triÓn kinh tÕ gi÷a miªn
su«I vµ miÒn ngîc.
Thanh hãa cã b·i biÓn dµI 102 km, víi diÖn tÝch l·nh h¶i thuéc khu
®Æc quyÒn kinh tÕ lµ 4,7 v¹n km2, chøa ®ông nguån h¶i s¶n lín.Bê biÓn cã
nhiÒu vïng vÞnh b·i t¾m ®Ñp cã thÓ quy ho¹ch ®îc 18 ngµn ha nu«i trång
thuû s¶n níc mÆn, níc lî vµ ®ã còng lµ mét tiÒm n¨ng lín ®Ó ph¸t triÓn
ngµnh du lÞch. Cã c¶ng biÓn níc s©u theo quy ho¹ch cã kh¶ n¨ng tiÕp nhËn
®îc tµu cã träng t¶i lín. Nh vËy, ta cã thÓ nãi r»ng nh÷ng yÕu tè nµy sÏ cã
t¸c ®éng lín ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ , thu hót ®Çu t níc ngoµi cã ®iÒu kiÖn ph¸t
triÓn kinh tÕ ven biÓn ®Ó h×nh thµnh nªn c¸c ®« thÞ ven biÓn. Bªn c¹nh ®ã
tØnh cßn cã ®iÒu kiÖn x©y dùng c¸c khu c«ng nghiÖp tËp trung nhÊt lµ c¸c
khu c«ng nghiÖp ë phÝa nam, g¨n víi c¶ng biÎn nghi s¬n. Tµi nguyªn kho¸ng
s¶n cña Thanh hãa rÊt ®a d¹ng vµ phong phó, lµ mét tØnh giµu vÒ tµi nguyªn
17
s¶n xuÊt vËt liÖu x©y dùng, nhÊt lµ nguyªn liÖu lµm sîi, gèm, thuû tinh vµ
®Æc biÖt lµ ®¸ v«i ®Ó s¶n xuÊt xi m¨ng. Tµi nguyªn ®¸t cã trªn 10 nhãm chÝnh
víi 28 lo¹i kh¸c nhau, hiÖn t¹i míi sö dông vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®îc
252 ngµn ha b»ng 22,6% diÖn tÝch tù nhiÖn, diÖn tÝch ®Êt ®åi nói trªn 335
ngµn ha chiÕm 30% diÖn tÝch tù nhiªn, kh¶ n¨ng më réng diÖn tÝch ®Ó ph¸t
triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cßn rÊt lín, trong ®ã ®Êt tr«ng ®åi nói träc cÇn ®-
îc phñ xanh trªn 370 ngµn ha, cßn kho¶ng 16,6 ngµn ha mÆt níc ngät vµ níc
lî cha ®îc khai th¸c triÖt ®Ó , diÖn tÝch ®Êt thÝch hîp cho tr«ng løa cho n¨ng
suÊt cao kho¶ng 100 ngµn ha, cã kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò l¬ng thùc. Quü
®Êt n«ng nghiÖp cña Thanh hãa ®ñ ®Ó quy ho¹ch nh÷ng vïng c©y c«ng
nghiÖp cã quy m« lín.
HiÖn nay toµn tØnh cã 24 huyÖn, 2 thÞ x· vµ mét thµnh phè trong ®ã
Thµnh phè Thanh hãa lµ trung t©m kinh tÕ, chÝnh trÞ cña tØnh, thÞ x· BØm s¬n
lµ thÞ x· c«ng nghiÖp s¶n xuÊt xi m¨ng, thÞ x· sÇm s¬n lµ thÞ x· du lÞch víi
b·i biÔn SÇm s¬n rÊt næi tiÕng vµ 24 huþªn cßn l¹i tiÒm lùc chñ yÕu vÉn dùa
vµo n«ng nghiÖp lµ chÝnh.
KhÝ hËu Thanh hãa n»m s©u trong khu vùc néi chÝ tuyÕn h¬i chÕch vÒ
phÝa b¾c thuéc hoµnh lu giã mïa ®«ng nam ¸ , cã c¶ sù x©m nhËp cña khÝ
hËu cùc ®íi vµ nhiÖt ®íi , lîng ma b×nh qu©n h»ng n¨m t¬ng ®èi lín kho¶ng
1200-1300mm , nhiÖt ®é trung b×nh lµ 23o C , sè giê n¾ng trung b×nh h»ng
n¨m kho¶ng 1700 giê . Nh÷ng ®IÒu nµy t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ph¸t triÓn
n«ng - l©m - ng nghiÖp.
2. §Æc ®iÓm vÒ kinh tÕ
Thanh hãa lµ mét tØnh nghÌo so víi c¶ níc víi tèc ®é ph¸t triÓn kinh
tÕ b×nh qu©n (GDP)kho¶ng 6,5% mçi n¨m thÊp h¬n møc trung b×nh cña c¶
níc. Tèc ®é ph¸t triÓn b×nh qu©n vÒ n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp cña Thanh
hãa ®Òu díi møc trung b×nh cña c¶ níc. §iÒu nµy ®· h¹n chÕ sù ph¸t triÓn
cña ngµnh dÞch vô víi c¬ cÊu kinh tÕ mang nÆng tÝnh n«ng nghiÖp
B¶ng 1: C¸c chØ tiªu kinh tÕ c¬ b¶n
18
ChØ tiªu §¬n 1995 1996 1997 1998 1999 2000
vÞ
I.C¬ cÊu ngµnh % 100 100 100 100 100 100
+ N«ng l©m ng nghiÖp % 46 45,98 42 40,5 42,9 40,6
+C«ngnghiÖp- xd % 20,1 20,09 24,1 25,1 22,7 25,8
+DÞch vô % 33,9 33,93 33,9 34,4 34,4 33,6
II. GDP/ngêi USD 212 236,1 250 269 286,4
III. Vèn ®Çu t Tû - - - - 3414
IV. Kim ng¹ch xuÊt Tû - - - - 258778 28388
khÈu
Nguån: Côc thèng kª Thanh hãa - niªm gi¸m th«ng kª
N¨m 1995 trong c¬ cÊu kinh tÕ th× n«ng- l©m- ng nghiÖp chiÕm gÇn
mét nöa (46%). Nhng trong giai ®o¹n 1995-2000 th× c¬ cÊu nµy cã xu híng
gi¶m dÇn vµ trong c¶ thêi kú gi¶m 5,4%.Bªnc¹nh ®ã ngµnh c«ng nghiÖp -x©y
dùng vµ dÞch vô cã xu híng t¨ng lªn ®¸ng kÓ. §iÒu nµy còng phÇn nµo ph¶n
¸nh ®îc r»ng Thanh hãa ®ang ®i lªn cïng víi s ph¸t triÓn cña ®Êt níc. Kim
ng¹ch xuÊt khÈu t¨ng m¹nh trong hai n¨m 1999-2000 lµ 9,7% nhng møc ®é
cña ®Çu t l¹i cha cao chØ chiÕm 2,1%. Nguyªn nh©n chñ yÕu cña t×nh tr¹ng
nµy lµ Thanh hãa cha t¹o ra ®îc sù hÊp dÉn ®Ó thu hót c¸c nhµ ®Çu t ®Æc biÖt
lµ c¸c nhµ ®Çu t níc ngoµi, ®ã lµ do c¬ së h¹ tÇng cßn thiÕu, giao th«ng
kh«ng thuËn tiÖn, chÊt lîng nguån nh©n lùc cha cao...møc thu nhËp cña ngêi
d©n cßn t¬ng ®èi thÊp (GDP/ngêi cña n¨m 2000 lµ 286,4 USD) vµ møc t¨ng
trëng hµng n¨m còng kh«ng cao, trong giai ®o¹n 1995 – 2000 møc t¨ng tr-
ëng hµng n¨m chØ ®¹t 6,5%, lý do lµ do c¬ cÊu n«ng nghiÖp chiÕm tû träng
lín trong GDP mµ gi¸ trÞ cña nã mang l¹i kh«ng cao, s¶n phÈm cña n«ng
nghiÖp chñ yÕu lµ c¸c s¶n phÈm th« nh lóa, ng«, khoai, s¾n...møc thu nhËp
thÊp ngêi d©n sÏ kh«ng cã ®iÒu kiÖn n©ng cao møc sèng, tû lÖ ®ãi nghÌo theo
kÕt qu¶ ®iÒu tra d©n sè n¨m 19999chiÕm 15,8%, tû lÖ trÎ em suy dinh d-
ìnglµ 40,7%. §ã chÝnh lµ mèi quan t©m lín ®èi víi c¸c c¬ quan chøc n¨ng
cña tØnh, cÇn cã nh÷ng chÝnh s¸ch ®Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng trªn nh»m n©ng
cao møc sèng cña ngêi d©n vµ gi¶m tû lÖ hé ®ãi nghÌo trong thêi gian tíi.
VÒ c¬ së vËt chÊt vµ kÕt cÊu h¹ tÇng. Trang bÞ kü thuËt vµ c«ng nghÖ,
hÖ thèng c¬ së vËt chÊt vµ kÕt cÊu h¹ tÇng cßn ®¹t ë møc thÊp, cha ®¸p øng ®-
îc yªu cÇu vÒ kinh tÕ-x· héi cña tØnh.
19
VÒ c«ng nghiÖp cã c¬ së s¶n xuÊt c«ng nghiÖp lín nh: Xi m¨ng BØm
s¬n, §êng Lam s¬n, Xi m¨ng Nghi s¬n, Bia Thanh hãa... ®· ®¹t ®îc tr×nh ®é
kh¸ nªn s¶n xuÊt t¬ng ®èi hiÖu qu¶, sè c×n l¹i chñ yÕu lµ trung b×nh, cò víi
c«ng nghÖ l¹c hËu.
VÒ n«ng nghiÖp mÆc dï ®· ®îc t¨ng c¬ng hÖ thèng ®ª kÌ cèng, song
c¬ së vËt chÊt kü thuËt cßn ë møc thÊp.
VÒ thuû s¶n cã mét hÖ thèng Tµu- ThuyÒn lín ®Ó ®¸nh b¾t thuû s¶n.
Nhng cã 50% lµ c¸c ph¬ng tiªn ®¸nh b¾t th« s¬, thuyÒn chñ yÕu lµ lo¹i cã
c«ng suÊt nhá rÊt Ýt cã tÇu lo¹i lín nªn h¹n chÕ viÖc ®¸nh b¾t xa bê.
VÒ giao th«ng: Toµn tØnh cã 92 km ®êng s¾t, 9363 km ®êng nhùa
trong ®ã cã 308 km ®îc tr·I nhùa. M¹ng løa giao th«ng ®¬ng thuû thuËn lîi
do cã 4 hÖ thèng s«ng víi 6 luång l¹ch däc bê biÓn.
HÒ thèng cÊp níc sinh ho¹t: HÖ thèng cÊp níc sinh ho¹t míi ®îc x©y
dùng ®ång bé ë Thµnh phè Thanh hãa cha ®¸p øng ®îc nhu cÇu cña d©n c. ë
khu vùc n«ng th«n míi chØ cã 6% d©n sè ®îc dïng níc s¹ch.
M¹ng líi ®iÖn: cã ®êng d©y ®iÖn 500 kv ch¹y qua, cã tr¹m thuû ®IÖn,
toµn tØnh cã 105 km ®¬ng dÊy 110 kv. Tuy cã thuËn líi vÒ m¹ng ®iÖn nhng
m¹ng líi ®iÖn h¹ thÒ l¹i kh«ng ®¸p øng ®îc nh cÇu tiªu dïng
3. §Æc ®IÓm vÒ v¨n ho¸ x· héi
*V¨n ho¸: D©n c Thanh hãa cïng rÊt nhiÒu c¸c d©n téc anh em cïng
sunh sèng nh kinh, mêng, tµy, th¸i...trong ®ã d©n téc kinh chiÕm ®a sè,
chiÕm 83,59%, d©n téc Mêng chiÕm 9,48%, d©n téc Th¸i chiÕm 6,083%...
(theo kÕt qu¶ tæng ®iÒu tra d©n sè n¨m 1999)
Tuy vËy, mçi d©n téc ®Òu gi÷ ®îc b¶n s¾c riªng cña m×nh ch¼ng h¹n
nh d©n téc Kinh cã tÕt thanh minh, tÕt mïng 5 th¸ng 5, d©n téc mêng cã th×
tÕt ®Ðn th× tæ chøc kÐo co nÕm cßn, ®u d©y...tÊt c¶ c¸c d©n téc ®ã t¹o nªn bøc
tranh ®a d¹ng, phong phó cho v¨n ho¸ Thanh hãa. Tuy nhiªn, khi tr×nh ®é x·
héi ®· ph¸t triÓn th× ëc¸c d©n téc vÉn cßn tån t¹i nhiÒu hñ tôc, ®Æc biÖt lµ ë
c¸c d©n téc Ýt ngêi ë vïng s©u, vïng xa, tuy kh«ng phæ biÕn nhng nh÷ng hñ
tôc ®ã lµ vËt c¶n lín trªn con ®¬ng ph¸t triÓn v¨n ho¸ ë c¸c d©n téc.
Do dÆc ®iÓm lµ mét tØnh nghÌo l¹i cã ®Þa h×nh phøc t¹p cho nªn ngêi
®an Ýt cã ®IÒu kiÖn tiÕp thu víi c¸c ho¹t ®«ng v¨n ho¸ còng nh c¸c chñ ch¬ng
chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ níc. HiÖn nay trong toµn tØnh chØ míi cã 51%
sè x· cã tr¹m truyÒn thanh, ®ã lµ mét khã kh¨n cho c«ng t¸c tuyªn truyÒn vÒ
d©n sè KHHG§.
20
1. Lý do chän ®Ò tµi
Gi¸o dôc lµ mét lÜnh vùc ho¹t ®éng rÊt quan träng trong cuéc sèng
céng ®ång. Do ®ã, tr×ng ®é ph¸t triÓn gi¸o dôc còng lµ sù thÓ hiÖn chÊt lîng
cuéc sèng céng ®ång. Sù biÕn ®æi d©n sè lu«n lu«n trùc trùc tiÕp t¸c ®éng
qua l¹i ®Õn nÒn gi¸o dôc quèc d©n. Trªn thùc tÕ hiÖn nay cho ThÊy ë ViÖt
Nam nãi chung vµ Thanh Ho¸ nãi riªng d©n sè vÉn ®ang gia t¨ng víi tèc ®é
kh¸ cao, v× thÕ nã t¹o lªn mét søc Ðp lín ®èi víi quy m« vµ tèc ®é ph¸t triÓn
gi¸o dôc. Bªn c¹nh ®ã, sù gia t¨ng d©n sè qu¸ nhanh ®· vµ ®ang g©y khã
kh¨n cho viÖc gi¶i quyÕt c«ng ¨n viÖc lµm cho ngêi lao ®éng, n©ng cao phóc
lîi vµ møc sèng cho ngêi d©n, b¶o vÖ m«I trêng... t¹o nªn sù mÊt c©n ®èi
gi÷a tèc ®é ph¸t triÓn d©n sè víi nhÞp ®é ph¸t triÓn s¶n xuÊt, k×m h·m sù ph¸t
triÓn cña x· héi.
Tríc thùc tr¹ng th× ë Thanh Ho¸ UBDS_KHHG§ vµ c¸c c¬ quan chøc
n¨ng cña tØnh ®· thùc hiÖn nhiÒu biÖn ph¸p nh»m gi¶m møc sinh trong ®ã
®Æc biÖt quan t©m tíi gi¸o dôc. V× gi¸o dôc lµ mét trong nh÷ng nh©n tè t¸c
®«ng m¹nh mÏ ®Õn møc sinh. MÆt kh¸c gi¸o dôc cßn lµ quyÒn c¬ b¶n cña
mäi ngêi kÓ c¶ nam vµ n÷, chÝnh phñ ®· tiÕn hµnh khuyÕn khÝch c¶I c¸ch
gi¸o dôc, ®µo t¹o còng nh c¸c h×nh thøc tuyÓn sinh, tuyÓn dông c¸n bé nh»m
cung cÊp c¬ héi ®µo t¹o cho mäi ngêi. ViÖc n©ng cao tr×nh ®é häc vÊn cho
ngêi d©n kh«ng chØ lµ yÕu tè rÊt cÇn thiÕt mµ cßn lµ c¬ së ®Ó ph¸t triÓn vÒ
mÆt khoa häc, kü thuËt nh»m t¨ng cêng sù hiÓu biÕt vÒ lÜnh vùc kh¸c tõ ®ã
t¸c ®éng ®¸ng kÓ vµo viÖc gi¶m tû lÖ gia t¨ng d©n sè.
Víi ®Æc thï lµ mét tØnh cã quy m« d©n sè ®«ng ®øng thø hai toµn quèc
sau thµnh phè Hå ChÝ Minh trong khi ®ã tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ vµ møc
sèng cña ngêi d©n l¹i t¬ng ®èi thÊp chØ ngang víi møc trung b×nh trong c¶ n-
íc, mÆt kh¸c tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ l¹i tû lÖ nghÞch víi møc sinh v× thÕ cã
thÓ nãi r»ng ë Thanh Ho¸ hiÖn nay cßn t¬ng ®èi cao. Do vËy, viÖc n©ng cao
tr×nh ®é häc vÊn gãp phÇn ph¸t triÓn kinh tÕ, n©ng cao vÞ thÕ cña ngêi phô
n÷, n©ng cao tr×nh ®é d©n trÝ... tõ ®ã t¸c ®«ng tÝch cùc ®Õn viÖc gi¶m møc
sinh, lµ viÖc lµm rÊt cÊp b¸ch cÇn ®îc ®Æt ra trong giai ®o¹n hiÖn nay ë
Thanh Ho¸.
1
Víi nh÷ng lý do trªn, ®Ò tµi em sÏ ®i s©u vµo nghiªn cøu sù ¶nh hëng
cña tr×nh ®é häc vÊn ®Õn møc sinh ë tØnh Thanh Ho¸.
Néi dung cña bµi viÕt nµy gåm bèn ch¬ng.
Ch¬ng I. C¬ së lý luËn nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a tr×nh ®é häc vÊn vµ
møc sinh.
Ch¬ng II. §¸nh gi¸ vÒ thùc trang häc vÊn vµ møc sinh cña tØnh Thanh
Ho¸.
Ch¬ng III. ¶nh hëng cña tr×nh ®é häc vÊn ®Õn møc sinh ë Thanh Ho¸.
Ch¬ng IV. Mét sè gi¶I ph¸p nh»m n©ng cao tr×nh ®é häc vÊn vµ gi¶m
møc sinh ë Thanh Ho¸.
2. Giíi h¹n vµ ph¹m vi nghiªn cøu
* VÒ giíi h¹n nghiªn cøu: V× trong ®Ò tµi nµy, chóng ta nghiªn cøu t¸c
®«ng cña gi¸o dôc ®Õn møc sinh cho nªn chóng ta cã c¸c íc biÕn sau.
- BiÕn ®éc lËp: møc sinh
- BiÕn phô thuéc: gi¸o dôc vµ tr×nh ®é häc vÊn
Ngoµi ra chóng ta cßn dïng mét sè chØ b¸o liªn quan ®Õn ph©n tÝch
s©u h¬n t¸c ®«ng gi÷a gi¸o dôc vµ møc sinh lµ:
+ Tr×nh ®é häc vÊn cña phô n÷ nãi riªng vµ x· héi nãi chung ®èi víi
møc sinh.
+¶nh hëng cña gi¸o dôc víi sö dông c¸c biÖn ph¸p tr¸nh thai.
+Tr×nh ®é häc vÊn cña ngêi vî, ngêi chång t¸c ®«ng ®Õn møc sinh.
* Ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi.
Ph¹m vi nghiªn cøu ë ®©y, chØ nghiªn cøu tÝnh mét chiÒu lµ ¶nh hëng
cña tr×nh ®é häc vÊn ®Õn møc sinh vµ sè liÖu lµ ph¹m vi trong tØnh Thanh
Ho¸
3. §èi tîng nghiªn cøu
§èi tîng lµ nh÷ng ngêi trong ®é tæi sinh ®Î xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a
tr×nh ®é häc vÊn vµ møc sinh. §Æc biÖt ®i s©u nc mèi quan hÖ gi÷a tr×nh ®é
häc vÊn vµ møc sinh cña phô n÷ trong ®é tuæi sinh ®Î
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
2
§Ó cã mét c¸i nh×n tæng qu¸t vÒ t¸c ®«ng cña tr×nh ®é häc vÊn ®èi víi
møc sinh th× viÖc x©y dùng khung ký thuyÕt cña ®Ò tµi lµ rÊt cÇn thiÕt, th«ng
qua ®ã chóng ta sÏ biÕt ®îc sù t¸c ®«ng cña tr×nh ®é häc vÊn ®Õn mét sè yÕu
tè c¬ b¶n nhÊt vµ ë gãc ®é nµo ®ã sÏ cã t¸c ®«ng mét c¸ch trùc tiÕp hay gi¸n
tiÕp ®Õn møc sinh theo chiÒu híng tÝch cùc hay tiªu cùc.
Khung lý thuyÕt cña ®Ò tµi
ViÖc lµm Gi¸o dôc truyÒn thèng
Tr×nh Quy m« gia ®×nh
®é
häc Kh¶ n¨ng ho¹t Møc
vÊn Sè con mong muèn ®éng cña tõng sinh
nhãm ®èi tîng
Tuæi kÕt h«n
Sö dông c¸c BPTT
* Phong ph¸p nghiªn cøu
Th«ng qua khung lý thuyÕt cña ®Ò tµI chóng ta cã thÓ ph©n tÝch sù t¸c
®«ng cña tr×nh ®é häc vÊn ®Õn møc sinh dùa vµo c¸c yÕu tè t¸c ®«ng. XuÊt
ph¸t tõ sè liÖu ®· ®îc m« h×nh ho¸, ta cã thÓ ph©n tÝch mèi quan hÖ t¬ng
quan gi÷a c¸c biÕn víi nhau theo hÖ ®a biÕn hoÆc ®¬n biÕn. Tõ sè liÖu ta cã
thÓ kiÓm chøng xem.
- C¸c biÕn cã liªn quan hay kh«ng?
- Quan hÖ chÆt chÏ hay lâng lÏo?
- Quan hÖ theo chiÒu thuËn hay nghÞch
- Quan hÖ lµ tuyÕn tÝnh hay phi tuyÕn tÝnh
ThiÕt lËp ph¬ng tr×nh biÓu diÔn mèi quan hÖ nh vËy chóng ta ph¶i
dïng ph¬ng ph¸p håi quy vµ viÖc gi¶i ®¸p ®îc Têt c¶ c¸c c©u hái nµy sÏ gióp
chóng ta x¸c ®Þnh ®îc nhiÒu vÊn ®Ò ®Ó øng dông trong ®Ò tµi nghiªn cøu nµy.
Ngoµi ra tõ ph¬ng tr×nh lËp ®îc chóng ta cã thÓ íc lîng dù b¸o c¸c sè liÒu
cÇn thiÕt. Nh trong ®Ò tµi nµy chóng ta cã thÓ xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a tr×nh
3
®é häc vÊn vµ møc sinh vµ sè con mong muèn hoÆc gi÷a møc sinh vµ tû lÖ sö
dông c¸c BPTT.. . tõ ®ã chóng ta cã thÓ rót ra kÕt luËn r»ng chóng ta cã mèi
quan hÖ thuËn hay nghÞch vµ cã mèi quan hÖ chÆt hay láng, tõ ph¬ng tr×nh
håi quy cña c¸c biÕn ta cã thÓ x¸c lËp mèi quan hÖ vµ ®a lªn ®å thÞ biÓu diÔn
xu híng cu¶ chóng.
4
Ch¬ng I
C¬ së lý luËn nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a
tr×nh ®é häc vÊn vµ møc sinh
I. Mét sè kh¸i niÖm, ph¹m trï liªn quan vµ c¸c chØ tiªu
®¸nh gi¸ vÒ møc sinh
1. Mét sè kh¸i niÖm
ViÖc nghiªn cøu møc sinh chiÕm mét vÞ trÝ trung t©m trong nghiªn cøu
d©n sè v× mét lo¹t lý do sau: sinh ®ãng vai trß thay thÕ vµ duy tr× vÒ mÆt sinh
häc cña x· héi loµi ngêi, viÖc t¨ng d©n sè phô thuéc hoµn toµn vµo viÖc sinh
®Î. BÊt kú mét x· héi nµo còng tån t¹i do viÖc thay thÕ thÕ hÖ nµy b»ng thÕ
hÖ kh¸c th«ng qua sinh ®Î. NÕu viÖc thay thÕ sè lîng d©n sè kh«ng phï hîp,
tøc lµ sè chÕt trong c«ng ®ång nµo ®ã liªn tôc nhiÒu h¬n sè sinh, x· héi ®ã sÏ
®¬ng ®Çu víi nguy c¬ diÖt vong. MÆt kh¸c nÕu viÖc gia t¨ng d©n sè qu¸
nhanh còng sÏ t¹o ra hµng lo¹t c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi vµ chÝnh trÞ cho ®Êt
nícph¶i gi¶i quyÕt. Qu¸ tr×nh thay thÕ cña x· héi th«ng qua sinh ®Î lµ qu¸
tr×nh rÊt phøc t¹p. Ngoµi giíi h¹n vÒ mÆt sinh häc, hµng lo¹t c¸c yÕu tè x·
héi, v¨n ho¸, t©m lý còng nh kinh tÕ vµ chÝnh trÞ cã ¶nh hëng quyÕt ®Þnh møc
®é vµ sù kh¸c biÖt møc sinh.
Trong thËp kû 60, ngêi ta nhËn thÊy râ rµng lµ nh©n tè chÝnh trong
viÖc t¨ng d©n sè cña c¸c níc ®ang ph¸t triÓn còng nh c¸c níc ph¸t triÓn lµ
møc sinh. Tû lÖ gia t¨ng d©n sè trong nhiÒu níc hiÖn t¹i phô thuéc vµo møc
sinh vµ møc chÕt h¬n lµ di d©n quèc tÕ. Trong c¸c níc ®ang ph¸t triÓn, møc
®é chÕt ®· gi¶m xuèng ®¸ng kÓ vµ hy väng sÏ gi¶m n÷a trong t¬ng lai, trong
khi ®ã møc sinh l¹i kh«ng gi¶m mét c¸ch t¬ng øng dÉn ®Õn viÖc t¨ng d©n sè
qu¸ nhanh. §ã lµ mèi ®e do¹ ®èi víi ch¬ng tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi.
Møc sinh cßn ®îc quyÕt ®Þnh chñ yÕu bëi cÊu tróc tuæi cña d©n sè.
Kh¶ n¨ng sinh ®Î lµ kh¶ n¨ng sinh lý cña mét ngêi ®µn «ng, mét ngêi
phô n÷ hoÆc mét cÆp vî chång cã thÓ sinh ra ®îc Ýt nhÊt mét con.
Møc sinh lµ biÓu hiÖn thùc tÕ cña kh¶ n¨ng sinh ®Î. Do tÝnh chÊt sinh
häc quy ®Þnh, kh«ng ph¶I ®é tuæi nµo con ngêi còng cã kh¶ n¨ng sinh ®Î mµ
chØ ë mét kho¶ng tuæi nhÊt ®Þnh míi cã kh¶ n¨ng nµy kho¶ng tuæi ®ã gäi lµ
thêi kú cã kh¶ n¨ng sinh s¶n. Ch¼ng h¹n ®èi víi phô n÷ kho¶ng tuæi ®ã b¾t
®Çu khi xuÊt hiÖn kinh nguyÖt vµ kÕt thóc m·n kinh tøc lµ kho¶ng (15-49).
5
Sù kiÖn sinh con sèng lµ sù kiÖn ®øa trÎ t¸ch ra khái c¬ thÓ ngêi mÑ
vµ cã biÓu hiÖn cña sù sèng nh h¬I thë, tim ®Ëp, cuèng rèn rung ®éng hoÆc
cã nh÷ng cö ®éng tù nhiªn cña b¾p thÞt.
§Ó cã mét c¸i nh×n cô thÓ h¬n vÒ møc sinh ®øng trªn c¸c khÝa c¹nh
kh¸c nhau c¶u qu¸ trinh sinh s¶n chóng ta ph¶i tiÕn hµnh ph©n tÝch c¸c nh©n
tè ¶nh hëng ®Õn møc sinh vµ c¸c thíc ®o ®¸nh gi¸ vÒ møc sinh.
2. C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ møc sinh vµ c¸c yÕu tè ¶nh hëng
2.1. C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ møc sinh
Trong d©n sè häc, khi ®¸nh gi¸ t×nh h×nh sinh ®Î, th«ng thêng ngêi ta
sö dông mét sè chØ tiªu sau:
Tû sè trÎ em so víi phô n÷ trong ®é tuæi cã kh¶ n¨ng sinh ®Î
Tû sè trÎ em- phô n÷ (CWR) lµ tû sè gi÷a sè trÎ em díi 5 tuæi vµ sè
phô n÷ trong ®é tuæi sinh ®Î (15-49)
P0-4
CWR=
Pw 15-49
Trong ®ã:
P0-4 sè trÎ em tõ o-4 tuæi
Pw 15-49 sè phô n÷ trong ®é tuæi cã kh¶ n¨ng sinh ®Î
Tû sè trÎ em – phô n÷ ph¶n ¸nh ®îc møc sinh trung b×nh trong thêi
kú 5 n¨m h¹n chÕ mét phÇn sai sè do b¸o c¸o thiÕu vÒ sè sinh trong n¨m ®Çu
§©y lµ chØ tiªu ®¸nh gia møc ®é sinh cña d©n c mµ kh«ng cÇn sè liÖu
chi tiÕt cô thÓ. Nhng ®©y lµ chØ tiªu cã c¸ch ®o lêng rÊt th«, møc ®é chÝnh
x¸c kh«ng cao.
* Tû suÊt sinh th« (CBR)
§©y lµ chØ tiªu ®o møc sinh ®¬n gi¶n vµ thêng ®îc sö dông. C«ng thøc
cña nã ®îc x¸c ®Þnh nh sau:
B
CBR = ----
P
Trong ®ã:
B lµ sè trÎ em sinh ra trong n¨m
P lµ d©n sè trung b×nh trong n¨m
6
Tû suÊt sinh th«lµ sè trÎ em sinh sèng ®îc trªn 1000 d©n sè trtung
b×nh trong n¨m.
§©y lµ chØ tiªu th« vÒ møc sinh, bëi v× mÉu sè bao gåm c¶ thµnh
phÇn d©n sè kh«ng tham gia vµo qu¸ tr×nh sinh s¶n : ®µn «ng trÎ em vµ
nh÷ng ngêi giµ. Méu sè còng bao gåm c¶ nh÷ng thµnh phÇn kh«ng ho¹t
®éng t×nh iôc hoÆc v« sinh.
+ u ®IÓm : §©y lµ chØ tiªu quan träng cña møc sinh nã ®îc dïng trùc
tiÕp ®Ó tÝnh tû lÖ t¨ng d©n sè, tÝnh to¸n nhanh ®¬n gi¶n vµ cÇn rÊt Ýt sè liÖu.
+ Nhîc ®iÓm : kh«ng nh¹y c¶m bëi sù thay ®æi cña møc sinh, nã bÞ
¶nh hëng bëi cÊu tróc theo giíi tuæi cña d©n sè, ph©n boã møc sinh ë c¸c
tuæi trong c¸c kú cã kh¶ n¨ng sinh s¶n, t×nh tr¹ng h«n nh©n.
* Tû suÊt sinh chung (GFR)
Tû suÊt sinh chung lµ tû sè gi÷a sè trÎ em sinh ra sèng ®îc trong
n¨mvíi sè phô n÷ trung b×nh trong ®é tuæi sinh ®Î (15-49) cña n¨m ®ã nh©n
víi 1000.
B
GFR = ----
Pw 15-49
Trong ®ã : B lµ tæng sè trÎ em sinh ra trong n¨m
Pw 15-49 sè phô n÷ trung b×nh tõ 15-49 tuæi trong n¨m.
+ ¦u ®iÓm: ®©y lµ chØ tiªu dÔ tÝnh to¸n , mÉu sè ®· dêng nh lo¹i bá hÕt
nh÷ng ngêi kh«ng liªn quan trùc tiÕp ®Õn hµnh vi sinh s¶n nh: nam giíi, trÎ
em vµ ngêi giµ
+ Nhîc ®iÓm: ChØ tiªu nµy cha thËt sù hoµn h¶o v× tÊt c¶ nh÷ng phô n÷
kh«ng cã chång ®Òu cã mÆt trong mÉu sè, h¬n thÕ n÷a kh«ng tÝnh ®Õn møc
®é kh¸c biÖt vÒ møc ®é sinh ë c¸c ®é tuæi kh¸c nhau.
* Tû suÊt sinh ®Æc trng theo tuæi (ASFRx)
§èi víi phô n÷ tÇn suÊt sinh kh¸c nhau ®¸ng kÓ tõ ®é tuæi nµy sang
®é tuæi kh¸c, nhãm tuæi nµy sang nhãm tuæi kh¸c. Do vËy ®Ó biÓu thÞ møc
sinh s¶n cña phô n÷ theo tõng ®é tuæi, nhãm tuæi kh¸c nhau ngêi ta thêng
dïng chØ tiªu tû suÊt sinh ®Æc trng theo tuæi hoÆc nhãm tuæi “x” nµo ®ã.
ASRFx lµ sè trÎ em sinh ra sèng trªn 1000 ë ®é tuæi x hay nhãm tuæi
x nµo ®ã
7
ChØ tiªu nµy ph¶n ¸nh mèi quan hÖ t¬ng quan gi÷a sè trÎ em sinh ra
trong n¨m cña c¸c bµ mÑ ë c¸c ®é tuæi hay nhãm tuæi kh¸c nhau so víi
tæng sè phô n÷ ë ®é c¸c tuæi ®ã. ASFR x ®ßi hái sè liÖu ph¶i chi tiÕt ph¶i x¸c
®Þnh sè lîng trÎ em sinh ra trong n¨m ë ®é tuæi cña c¸c bµ mÑ
Th«ng th¬ng ngêi tÝnh tû suÊt sinh ®Æc trng cho tõng nhãm tuæi cña
phô n÷. Qua ®ã, ta cã thÓ thÊy ®îc møc ®é sinh ®Î cña phô n÷ qua tõng
nhãm tuæi. Tuæi sinh ®Î cña phô n÷ bÞ chi phèi bëi yÕu tè sinh häc. Qua thùc
tÕ ta thÊy cêng ®é sinh cao nhÊt ë tuæi 25-35 sau ®ã kh¸c nhau sinh s¶n
gi¶m vµ nhiÒu yÕu tè chi phèi.
+ Tû suÊt sinh ®Æc trng theo tuæi ®îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
Bfx
ASFRx = ----
Pwx
Trong ®ã: Bfx sè trÎ em cña phô n÷ ë ®é tuæi x sinh ra sèng ®îc
Pwx sè phô n÷ trung b×nh ë ®é tuæi trong n¨m
+ u ®iÓm:ASFRx lo¹i trõ sù kh¸c biÖt vÒ møc sinh cña tõng nhãm tuæi
vµ mang l¹i nhiÒu th«ng tin vÒ hµnh vi sinh ®Î h¬n bÊt kú mét chØ tiªu ®o l-
êng vÒ møc sinh nµo kh¸c.
+ Nhîc ®iÓm: Khi so s¸nh møc sinh gi÷a hai vïng, hai quèc gia vµ
chØ tiªu nµy t¬ng ®èi phøc t¹p vµ cÇn ph¶i cã nhiÒu chØ sè.
* Tæng tû suÊt sinh (TFR)
§©y lµ thø¬c ®o møc sinh ®îc c¸c nhµ d©n sè häc sö dông réng r·i
nhÊt khi ®· biÕt tû suÊ sinh ®Æc trng theo tuæi hoÆc nhãm tuæi th× viÖc x¸c
®Þnh tæng tû suÊt sinh lµ rÊt ®¬n gi¶n
Tæng tû suÊt sinh ph¶n ¸nh sè trÎ em trung b×nh mµ mét phô n÷ hoÆc
mét thÕ hÖ phô n÷ cã thÓ cã trong suèt cuéc ®êi sinh s¶n cña m×nh.
TFR = n ASFRx\1000
Trong ®ã: n lµ sè ®é dµi kho¶ng tuæi kh¶o s¸t
+ ¦u ®iÓm: TFR cã c¸ch ®o ®¬n gi¶n mµ kh«ng bÞ phô thuéc vµo cÊu
tróc tuæi. MÆc dï, TFR lµ chØ tiªu kh«ng cã thùc trong thùc tÕ nhng qua ®ã ta
cã thÓ thÊy ®îc sè con trung b×nh cña mét n¨m phô n÷.
+ Nhîc ®iÓm: TFR ®ßi hái ph¶i cã sè liÖu vÒ sè trÓm sinh ra theo tuæi
cña c¸c bµ mÑ vµ sè phô n÷ theo nhãm tuæi mµ nh÷ng sè liÖu nµy chØ cã thÓ
8
cã ®îc tõ hÖ th«ng ®¨ng ký hay tæng ®iªï tra d©n sè. H¬n n÷a nã kh«ng cung
cÊp th«ng tin gi÷a c¸c nhãm tuæi.
* Tû lÖ c¸c cÆp vî chång sö dông c¸c biÖn ph¸p tr¸nh thai
§Ó ®¸nh gi¸ møc ®é cña viÖc sö dung c¸c biÖn ph¸p kÕ ho¹ch ho¸ gia
®×nh. Ngêi ta thêng sö dông chØ tiªu c¸c cÆp vî chång sö dông c¸c biÖn ph¸p
tr¸nh thai.
CPR = Ux/ F15-49
Trrong ®ã: Ux nh÷ng cÆp vî chång trong ®é tuæi x (15-49)
F15-49 sè phô n÷ trong ®é tuæi tõ 15-49 cã chång
CPR dïng ®Ó ph¶n ¸nh sè phô n÷ trong ®é tuæi sinh ®Î hiªn ®ang cã
chång ¸p dông c¸c biÖn ph¸p KHHG§. Nã ®îc tÝnh vµo thêi ®iÓm nµo ®ã
cho tÊt c¶ c¸c biÖn ph¸p tr¸nh thai hoÆc chØ tÝnh riªng cho c¸c BPTT hiÖn ®¹i.
Tuy nhiªn chØ tiªu nµy thêng khã ph¶n ¸nh chÝnh x¸c, v× ta chØ cã thÓ thèng
kª ®îc sè ngêi hiÖn ®ang sö dông c¸c BPTT hiÖn ®¹i, cßn ®èi víi c¸c BPTT
truyÒn thèng th× viÖc thèng kª chÝnh x¸c ®îc sè ngêi ¸p dông lµ mét ®iÒu
khã kh¨n. Tuy nhiªn, chØ tiªu nµy vÉn ®îc ¸p dông phæ biÕn.
2.2. C¸c yÕu tè ¶nh hëng ®Õn møc sinh
Møc sinh bÞ ¶nh hëng bëi nhiÒu biÕn sè trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp. Bao
gåm nh÷ng biÕn sè sinh häc, møc chÕt trÎ s¬ sinh, vai trß cña phô n÷, tr×nh
®é häc v©n, thu nhËp vµ nhiÒu biÕn kh¸c. Gi¶i thÝch møc sinh cã thÓ giíi h¹n
ph¹m vi mét ngêi phô n÷ hoÆc ph¹m vi mét tæng thÓ d©n c chÞu ¶nh hëng
cña nhiÒu yÕu tè x· héi vµ kinh tÕ.
Møc sinh lµ biÕn phô thuéc, chÞu ¶nh hëng cña nhiÒu biÕn ®éc lËp
kh¸c. HÖ thèng biÕn sè cã vai trß trung gian gi÷a c¸c biÕn sè hµnh vi vµ møc
sinh bao gåm:
- Nh÷ng biÕn sè trung gian
- Nh÷ng biÕn sècã liªn quan ®Õn ®Æc tÝnh gia ®×nh vµ hoµn c¶nh
gia ®×nh. §©y lµ nhãm biªn sè thø hai
Trong nh÷ng biÕn sè nµy gåm nhiÒu biÕn sè
+ Tuæi lµ mét trong nh÷ng biÕn sè quan träng nhÊt gi¶i thÝch møc
sinh cu¶ c¸i nh©n trong ph¹m vi vi m«. C¬ cÊu tuæi lµ mét trong nh÷ng biÕn
sè quan träng khi gi¶i thÝch møc sinh trong ph¹m vi vÜ m«. Trong c¶ hai
ph¹m vi tuæi liªn quan chÆt chÏ ®Õn c¸c biÕn trung gian: tuæi liªn quan ®Õn
kÕt h«n, ly h«n, go¸, d¹y th×, tÇn suÊt giao hîp, x¸c suÊt thô thai vµ m·n kinh
9
+ Møc chÕt ¶nh hëng ®Õn møc sinh qua mét sè c¬ chÕ. Thø nhÊt ¶nh
hëng ®Õn sè ngêi trong ®é tuæi sinh ®Î qua c¬ cÊu tuæi giíi tÝnh. T¹i ph¹m
vi vi m« sè con mét cÆp vî chång ®Î ra cã thÓ chÞu ¶nh hëng bëi x¸c suÊt
s«ng qua ®é tuæi sinh ®Î, kh«ng cã vî hoÆc chång chÕt sím. Thø hai, møc
chÕt trÎ s¬ sinh vµ møc chÕt trÎ em cã ¶nh hëngtíi møc sinh qua c¬ chÕ sinh
häc vµ hµnh vi.
+ Ng©n s¸ch, tµi s¶n, thêi gian cña mét gia ®×nh còng ¶nh hëng ®Õn
møc sinh. V× khi cã con ®ßi hái ph¶i cã c¶ vËt chÊt vµ thêi gian, yªu cÇu chi
phÝ vµ thuËn lîi khi cã con trong gia ®×nh cã thÓ ¶nh hëng ®Õn møc sinh. Mét
trong nh÷ng chi phÝ quan träng nhÊt khi tÝnh chi phÝ cã con lµ chi phÝ c¬ héiu
cña ngêi mÑ
+ §Þa vi theo nhiÒu nhµ nghiªn cøu lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh chñ chèt ¶nh
hëng ®en møc sinh. §Þa vÞ cña phô n÷ cã thÓ ¶nh hëng ®Õn møc sinh th«ng
qua tuæi kÕt h«n, nh÷ng lùa chän sinh con trong h«n nh©n vµ møc sinh tù
nhiªn. Tr×nh ®é häc vÊn, sù tham gia vµo lùc lîng lao ®«ng, kh¶ n¨ng quyÕt
®Þnh trong gia ®×nh vµ t×nh tr¹ng søc khoÎlµ nh÷ng yÕu tè chñ yÕu khi nghiªn
cøu ®Þa vÞ cña phô n÷ vµ møc sinh.
+ Thu nhËp lµ mét biÕn sè ®îc nghiªn cøu trong quan hÖ víi møc
sinh.Thu nhËp cã thÓ ¶nh hëng ®Õn møc sinh b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau.
NÕu coi con c¸I nh lµ cña c¶icho tiªu dïng th× thu nhËp cµng cao th× sè con
moang muèn cµng cao. Song cã nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c víi gi¶ thiÕt nµy lµ thu
nhËp cµng cao th× bè mÑ cµng muèn con cã chÊt lîng (tr×nh ®é häc v©n vµ
søc khoÎ) cµng cao, con kh«ng ph¶i lµ mét vËt chÊt cho tiªu dïng mµ con lµ
kh¶ n¨ng cho s¶n xuÊt, ®ãng gãp cho ng©n s¸ch cña gia ®×nh. Thu nhËp cao
do cã thÓ cã nhiÒu con lµm viÖc. Thø ba, khi gép thu nhËp cña vî ch«ng
trong tæng nguån tµI s¶n gia ®×nh sinh ®Î nu«i d¹y cßn ¶nh hëng ®Õn c«ng
viÖc cña vî th× møc sinh vµ thu nhËp cµng phøc t¹p.
+ Së thÝch còng ¶nh hëng ®Õn møc sinh
- BiÕn x· héi gåm 2 lo¹i biªn sè. Thø nhÊt c¸c biÕn sè t×nh tr¹ng
chÝnh trÞ,chÕ ®é x· héi, chÕ ®é kinh tÕ. Lo¹i biÕn sè thø hai lµ nh÷ng biÕn sè
cã liªn quan ®Õn chÝnh s¸ch vµ ch¬ng tr×nh cã ¶nh hëng trùc tiÕp hoÆc gi¸n
tiÕp ®Õn d©n sè hoÆc mét sèthµnh phÇncña nã. Cã thÓ nãi nh©n tè cña møc
sinh lµ rÊt ®a d¹ng vµ ®îc chia thµnh ba nhãm: biÕn sè trung gian, biÕn sè gia
®×ng vµ biÕn sè hoµn c¶nh x· héi. Trong mçi nhãm cã nhiÒu biÕn sè kh¸c
nhau ¶nh hëng theo nhiÒu híng. ChÝnh v× thÕ mµ ®i s©u vµo nghiªn cøu mét
nh©ntè ®Ó hiÓu râ h¬n vªg sù t¸c ®éng cña nã tíi møc sinh lµ rÊt cÇn thiÕt.
10
II. Mét sè kh¸i niÖm, ph¹m trï liªn quan vµ chØ tiªu
®¸nh gi¸ vÒ tr×nh ®é häc v©n
1.C¸c kh¸i niÖm
* Kh¸i niÖm vÒ gi¸o dôc
Gi¸o dôc cã thÓ ®Þnh nghÜa mét c¸ch kh¸i qu¸t nhÊt lµ tÊt c¶ c¸c dang
häc tËp cña con ngêi. Ë ®©u cã sù ho¹t ®äng vµ giao lu nh»m truyÒn ®¹t vµ
lÜnh héi nh÷ng gi¸ trÞ vµ kinh nghiÖm x· héi th× ë ®ã cã gi¸o dôc. Theo mét
nghÜa hÑp h¬n, gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh ®îc tæ chøc mét c¸ch cã môc ®Ých,
cã kÕ ho¹ch n»hm truyÒn ®¹t vµ lÜnh héi nh÷ng kinh nghiÖm x· héi cña loa×
ngêi. N¬i tæ chøc gi¸o dôc mét c¸ch cã hÖ thèng, cã kÕ ho¹ch chÆt chÏ lµ
nhµ trêng. ë ®©y, viÖc tæ chøc qu¸ tr×nh gi¸o dôc chñ yÕu do nh÷ng ngêi cã
kinh nghiÖm, cã chuyªn m«n ®¶m nhiÖm ®ã lµ nh÷ng thÇy gi¸o, nh÷ng nhµ
gi¸o dôc.
Bªn c¹nh ®ã gi¸o dôc cßn ®îc tiÕn hµnh ë ngoµi nhµ trêng, do c¸c tæ
chøc vµ c¸c c¬ së x· héi kh¸c nhau thùc hiÖn nh c¸c tæ chøc kinh doanh c¸c
t«n gi¸o ®oµn thÓ, c¸c côm d©n c.. . Ngêi ta ph©n chia gi¸o dôc thµnh hai
lo¹i : gi¸o dôc chÝnh quy vµ gi¸o dôc kh«ng chÝnh quy. Gi¸o dôc chÝnh quy
lµ gi¸o dôc theo mét ch¬ng tr×nh ®· ®îc Nhµ Níc chuÈn ho¸, cßn gi¸o dôc
kh«ng chÝnh quy cã ch¬ng tr×nh tuú theo môc ®Ých vµ yªu cÇu cña ngêi häc.
Gi¸o dôc chÝnh quy thêng ®îc tæ chøc trong c¸c nhµ trêng, cßn gi¸o dôc
kh«ng chÝnh quy ®îc tæ chøc ë ngoµi nhµ trêng ..
* Kh¸i niÖm vÒ tr×nh ®é v¨n ho¸
Tr×nh ®é v¨n ho¸ lµ toµn bé nh÷ng hiÓu biÕt vÒ vËt chÊt vµ tinh thÈn
trong qu¨ tr×nh con ngêi, céng ®ång, d©n téc, loµI ngêi sinh sèng vµ ho¹t
®éng. Nh÷ng biÓu hiÖn ®ã bao gåm c¶ kinh nghiÖm, vèn sèng, tri thøc lÉn
c«ng cô lao ®éng, nhµ ë ¨n mÆc råi v¨n ho¸ nghÖ thuËt, kiÕn tróc vµ kü thuËt,
c«ng nghÖ tøc lµ toµn bé sù phong phó vÒ tinh thÇn vµ vËt chÊt cña mçi ng êi
vµ c¶ céng ®ång loµi ngêi
Tr×nh ®é häc vÊn thêng ®îc ®ob»ng sù thµnh ®¹t, sù tÝch luü kiÕn thøc
ë møc ®é nµo ®ã trong x· héi. Song ®o tr×nh ®é häc vÊn dêng nh cha cã chØ
tiªu tæng hîp c©n søng. Th«ng thêng ngêi ta sö dông mét sè chØ tiªu sau:
t×nh tr¹ng ®i häc cña d©n c , tû lÖ biÕt ch÷ , tû lÖ mï ch÷, tû lÖ häc sinh trªn
1000 d©n, c¬ cÊu c¸c lèp häc, c¸c cÊp häc. Tuy nhiªn mçi chØ tiªu ®Òu cã
mét søc ph¶n ¸nh vµ h¹n chÕ riªng cña nã.
11
2. Mét sè chØ tiªu ®¸nh gi¸ vÒ tr×nh ®é häc v©n vµ c¸c yÕu tè ¶nh h-
ëng
§Ó cã mét c¸i nh×n cô thÓ vÒ mét hiÖn tîng nµo ®ã trong tù nhiªn còng
nh trong x· héi th× th«ng th¬ng ngßi ta hay x©y dùng c¸c chØ tiªu ®Ó ph¶n
¸nh tÝnh chÊt ®Æc thï cña nã, c¸c chØ tiªu ®ã cã thÓ ë d¹ng tuyÖt ®èi hoÆc t-
¬ng ®èi, tuú thuéc vµo môc ®Ých vµ c¸ch nh×n cña ngêi nghiªn cøu. Do vËy,
viÖc nghiªn cøu ®· ®a ra c¸c chØ tiªu vÒ tr×nh ®é häc v©n kh«ng n»m ngoµi
nh÷ng c¸ch trªn.Th«ng thêng ®Ó ®¸nh gi¸ vÒ tr×nh ®é häc v©n ng¬i ta thêng
sö dông c¸c chØ tiªu sau:
* Tû lÖ ng¬i biÕt ch÷-tû lÖ ng¬i mï ch÷.
Coi nh÷ng chi tiÕt cña nghiÖp vô thèng kª kh«ng ¶nh hëng ®¸ng kÓ
(nhãm ®iÒu tra riªng , mét tû lÖ nhá kh«ng x¸c ®Þnh) cã thÓ coi chØ tiªu tû lÖ
ng¬i biÕt ch÷-tû lÖ ng¬i mï ch÷ nh mét chØ tiªu “kÐp” ph¶n ¸nh hai bé phËn
cña mét tæng thÓ lu«n lu«n b»ng 100%. NÕu ta biÕt tû lÖ biÕt ch÷ lµ A% th×
tû lÖ mï ch÷ sÏ lµ (100 - A%) vµ ngîc l¹i tuú vµo tõng trêng hîp cô thÓ khi
th× dïng tû lÖ biÕt ch÷ khi th× l¹i dïng tû lÖ mï ch÷ nh»m môc ®Ých diÔn ®¹t
vÊn ®Ò thuËn tiÖn h¬n, s¸ng tá h¬n.
* Sè n¨m ®i häc trung b×nh
®Ó tÝnh ®îc sè n¨m ®i häc trung b×nh ng¬i ta tÝnh nh sau: Sè n¨m ®I
häc trung b×nh = tuæi th«i ®i häc (theo giíi) - tuæi b¾t ®Çu ®Õn trêng (theo
giíi).
Khi tÝnh to¸n vÒ sè n¨m ®i häc trung b×nh cña toµn tØnh th× ng¬i ta
tchia thµnh c¸c khu vùc kh¸c nhau ®Ó tÝnh to¸n thêng th× ng¬i ta hay chia
theo khu vùc n«ng th«n vµ thµnh thÞ, ®ång thêi tÝnh chung cho toµn tØnh. Tõ
®ã so s¸nh gi÷a c¸c møc ®é kh¸c nhau vÒ chØ tiªu ®¸nh gi¸. §Ó tÝnh ®îc sè
n¨m ®i häc trung b×nh ng¬i ta tÝnh tuæi b¾t ®Çu ®i häc cña tõng vïng vµ tuæi
th«i häc cña vïng ®ã, sau ®ã sè n¨m ®i häc trung b×nh b»ng tuæi th«i häc trõ
®i tuæi b¾t ®Çu ®i häc. Tõ ®ã ta sÏ tinh ®îc tr×nh ®é häc v©n cña tõng vïng.
Bªn c¹nh ®ã ®Ó tÝnh ®îc sè n¨m ®i häc trung b×nh ng¬i ta cã thÓ chia thµnh
hai giíi kh¸c nhau ®ã lµ theo nam- n÷.
* Tû suÊt ®I häc (CER)
E
CER = ----*100
12
P
Trong ®ã:
E lµ sè ng¬i ®i häc
P lµ d©n sè trung b×nh
Tû suÊt nµy ph¶n ¸nh sè ng¬i ®i häc trung b×nh trong 1000 d©n
* Tû suÊt ® häc ®Æc thï
Ei
Tû suÊt ®i häc ®Æc thï = ----
Px
Trong ®ã:
Ei sè ngêi ®i häc cÊp I
Px d©n d©n sè tuæi x
Tû suÊt nµy ph¶n ¸nh sè ng¬i ®i häc theo tõng cÊp bËc øng víi tõng dé
tuæi
III. Sù cÇn thiÕt ph¶i n©ng cao tr×nh ®é häc v©n ë ViÖt
nam nãi chung vµ Thanh hãa nãi riªng
1. Mèi quan hÖ gi÷a tr×nh ®é häc v©n vµ møc sinh ë Thanh hãa
Møc sinh cña phô n÷ phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè trong ®ã tr×nh ®é häc
v©n lµ mét trong nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng m¹nh ®Õn møc sinh. Hai yÕu tè nµy
cã quan hÖ tû lÖ nghÞch víi nhau tøc lµ khi tr×nh ®é häc v©n cµng t¨ng th×
møc sinh cµng gi¶m vµ ngù¬c l¹i, v× khi cã tr×nh ®é häc vÊn ng¬i ta sÏ cã
nhËn thøc s©u s¸c h¬n vÒ viÖc sinh ®Î cã kÕ ho¹ch do vËy sÏ lµm gi¶m møc
sinh. Mèi quan hÖ gi÷a tr×nh ®é häc v©n vµ møc sinh thÓ hiÖn ë mét sè khÝa
c¹nh sau:
* Tr×nh ®é häc vÊn t¸c ®éng ®Õn møc sinh
Tr×nh ®é häc vÊn tuy kh«ng trùc tiÕp lµm gi¶m møc sinh, nhng nã cã
¶nh hëng rÊt m¹nh mÏ ®Õn møc sinh, møc ®é ¶nh hëng nµy cã xu híng tû lÖ
nghÞch. Trong hÇu hÕt tÊt c¶ c¸c quèc gia trªn thÕ giíi, nhiÒu sè liÖu nghiªn
cøu vÒ d©n sè cho thÊy r»ng tr×nh ®é häc v©n cµng cao th× møc sinh cµng
gi¶m vµ ngîc l¹i khi tr×nh ®é häc v©n cµng thÊp th× møc sinh cµng t¨ng cao.
Møc ®é ¶nh hëng cña tr×nh ®é häc v©n vµo møc sinh còng phô thuéc
vµo vïng ®Þa lý, ®iÒu kiÖn v¨n ho¸ cña vïng. §Æc biÖt lµ tr×nh ®é häc v©n cña
phô n÷ mang l¹i tiÒm n¨ng cho c¶ lÜnh vùc t¨ng vµ gi¶m sinh, thÓ hiÖn th«ng
qua sù thay ®æi hµnh vi sinh s¶n. Tr×nh ®é häc vÊn lµm tr× ho·n tuæi kÕt h«n,
13
kho¶ng cach sinh gi÷a c¸c phô n÷ cã häc vÊn cao th× dµi h¬n so víi phô n÷
cã häc vÊn thÊp, ®iÒu kiÖn vµ tr×nh ®é nu«I con cã xu híng tèt h¬n ë nh÷ng
ngêi phô n÷ cã tr×nh ®é häc v©n cao h¬n.
Tr×nh ®é häc vÊn cßn liªn quan ®Õn tû lÖ trÎ em bÞ tö vong, v× ®èi víi
nh÷ng phô n÷ cã tr×nh ®é häc v©n caoth× ®îc gi¸o dôc vµ cã kiÕn thøc vÒ søc
khÎo vµ nu«i d¹y con.
Phong tôc tËp qu¸n Ýt t¸c ®éng ®Õn ®èi víi nh÷ng ni cã tr×nh ®é häc
v©n cao. MÆt kh¸c, tr×nh ®é häc v©n kh¸c nhau còng mang l¹i sù thay ®æi
chËm ch¹p trong hµnh vi sinh s¶n tõ viÖc lo¹i bá nh÷ng dù ®Þnh vÒ møc sinh.
§IÒu nµy thêng xÈy v× tr×nh ®é häc v©n lµm thay ®æi ý muèn cã con trong
nhiÒu c¸ch. Nh÷ng ng¬i cã tr×nh ®é häc v©n tù ®iÒu khiÓn ®îc nh÷ng tiÒm
n¨ng cña m×nh vµ Ýt bÞ phô thuéc vµo nh÷ng quan niÖm phong kiÕn vÒ sù
kh¸c nhau gi÷a viÖc sinh con trai hay sinh con g¸i.
Víi nh÷ng lý do nªu trªn ta cã thÓ kh¶ng ®Þnh r»ng ®èi víi nh÷ng ngêi
cã tr×nh ®é häc v©n cao bao giê còng thÝch quy m« gia ®×nh nhá vµ ng¬i phô
n÷ ®îc hiÓu nh chiÕc ch×a kho¸ liªn quan ®Õn viÖc ®iÒu chØnh møc sinh. Gi¸o
dôc d©n sè ®îc coi nh m«i tr¬ng trung gian truyÒn ®i nh÷ng kiÕn thøc hiÖn
®¹i vµ c¸ch sèng míi ®Õn mäi ng¬i d©n, ®Ó më réng thªm sù gÇn gòi víi
nh÷ng tiÕn bé vÒ viÖc sö dông c¸c BPTT, còng nh kiÕn thøc vµ tr¸ch nhiÖm
cña tõng ng¬i d©n víi sù bïng nç d©n sè.
Mèi quan hÖ gi÷a tr×nh ®é häc v©n vµ møc sinh kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ
mèi quan hÖ mét chiÒu mµ ®ã lµ mèi quan hÖ hai chiÒu rÊt râ nÐt tøc lµ cßn
cã sù t¸c ®éng gi÷a møc sinh ®Õn tr×nh ®é häc v©n. Bëi v× tr×nh ®é häc v©n
®¹t ®îc chÝnh lµ kÕt qu¶ cña mét hÖ thèng gi¸o dôc cã quy m«. §Ó ®¹t ®îc
tr×nh ®é häc v©n cµng cao ®ßi hái ph¶I cã mét hÖ thèng gi¸o dôc cao t¬ng
xøng. D©n sè lu«n lµ ®Çu vµo cña gi¸o dôc quan hÖ còng gièng nhquan hÖ
gi÷a nguyªn liÖu vµ s¶n phÈm vËy. Muèn cã s¶n phÈm tèt víi chÊt lîng tèt
vµ khèi lîng lín th× ®ßi hái c«ng nghÖ ph¶I hiÖn ®¹i vµ quy m« ph¶i ®ñ lín
th× míi ®¸p øng ®îc c¸c yªu cÇu ®ã. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y tèc ®é t¨ng
d©n sè cßn kh¸ cao trung b×nh lµ 2% víi quy m« d©n sè 3.519.840 ng-
¬i víi quy m« vµ tû lÖ t¨ng d©n sè cßn cao nh vËy th× trong vßng kho¶ng 6
n¨m sau sè lîng häc sinh bíc vµo líp 1 sÏ lµ 700.000 em ®ã cã thÓ nãi lµ
mét con sè t¬ng ®ãi lín, bªn c¹nh ®ã theo tÝnh to¸n cña côc thèng kª Thanh
hãa th× sè lîng häc sinh tiÓu häc tõ n¨m 1989 ®Õn 1999 t¨ng 196.624 em tøc
lµ t¨ng 51,62% nh vËy trong vßng 10 n¨m ®ßi hái hÖ th«ng gi¸o dôc cña
14
tØnh ph¶i t¨ng gÊp 1,5 lÇn vµ trªn thùc tÕ th× Thanh hãa cha lµm ®îc ®IÒu ®ã.
Nh vËy, møc sinh cao ¶nh hëng sÊu ®ªn gi¸o dôc ë c¸c mÆt sau :
* T¸c ®éng trùc tiÕp: Sè lîng d©n sè, tèc ®é t¨ng d©n sè hµng n¨m, c¬
cÊu d©n sè ph¶n ¸nh nhu cÇu ®i häc cña d©n c. NÕu møc sinh æn ®Þnh tøc lµ
tèc ®é t¨ng d©n sè æn ®Þnh, sè lîng trÎ em ®Õn trêng t¬ng ®íi æn ®Þnh th× viÖc
më réng quy m« gi¸o dôc sÏ t¹o ®IÒu kiÖn thu¹n lîi ®Ó hÇu hÕt trÎ em ®îc
®Õn trêng, lóc ®ã tû lÖ ng¬i ®I häc sÏ cao. Nhng víi tèc ®é t¨ng d©n sè kh¸
nhanh, ®ßi hái ph¶I më r«ng quy m« gi¸o dôc víi mét tèc ®é t¨ng t¬ng øng
míi cã thÓ gi÷ ®îc tû lÖ ng¬i ®i häc nh tríc song vÒ mÆt tuyÖt ®èi sè ngêi cã
t¨ng h¬n lµ mét m©u thuÉn x· héi ®ã lµ mét khã kh¨n rÊt lín cña ngµnh gi¸o
dôc.
Møc sinh t¨ng nhanh kh«ng nh÷ng gãp phÇn lµm t»n sè trÎ em ®Õn
tuæi ®i häc, lµm t¨ng sè häc sinh phæ th«ng vµ còng lµm t¨ng nhu cÇu häc
nghÒ vµ häc ®¹i häc.
Ngoµi ra c¬ cÊu d©n sè còng ¶nh hëng lín ®Õn sù ph¸t triÓn gi¸o dôc.
Mét tØnh cã c¬ cÊu d©n sè trÎ nh tØnh Thanh hãa th× nhu cÇu vÒ häc phæ
th«ng lµ rÊt lín ®ßi hái ph¶i cã sù më réng vÒ trêng líp vµ ®µo t¹o thªm
nhiÒu gi¸o viÖn.
* T¸c ®éng gi¸n tiÕp
Quy m« vµ tèc ®é t¨ng d©n sè ¶nh hëng ®Õn chÊt lîng cña cuéc sèng
trøoc hÕt lµ møc thu nhËp, tõ ®ã muèn n©ng cao tr×nh ®é häc v©n th× ph¶I ®Çu
t cho ngµnh gi¸o dôc tõ quy m« ®Õn chÊt lîng ®µo t¹o.
Trong trêng hîp møc sinh kh¸ cao, tèc ®é t¨ng d©n sè kh¸ cao mµ tèc
®é t¨ng trëng kinh tÕ chËm h¬n tèc ®é t¨ng d©n sè th× møc thu nhËp b×nh
qu©n ®Çu ngêi thÊp nªn kh¶ n¨ng ®Çu t cho gi¸o dôc thÊp, do ®ã lµm cho quy
m« vµ chÊt lîng gi¸o dôc bÞ h¹n chÕ, k×m h·m sù ph¸t triÓn vÒ tr×nh ®é häc
v©n cña ngêi d©n.
2. Sù cÇn thiÕt ph¶i n©ng cao tr×nh ®é häc v©n cña toµn x· héi nãi
chung vµ cña tñnh Thanh hãa nãi riªng
Häc vÊn lµ tµi s¶n quý gi¸ nhÊt cña mçi quèc gia, mçi d©n téc. §Ó
®¸nh gi¸ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña mçi níc th× tr×nh ®é häc v©n lµ mét chØ tiªu
quan träng ®Ó ®¸nh gi¸ vµ ngay tõ ngµn ®êi xa ®Ó chinh phôc ®îc tù nhiªn th×
kh«ng Ýt c¸c nhµ hiÒn triÕt ®· t×m tßi häc hái n©ng cao kh¶ n¨ng hiÓu biÕt cña
m×nh nh»m biÕn søc m¹nh cña tù nhiªn thµnh søc m¹nh cña con ngêi vµ cø
nh vËy ch·i qua mét qu¸ tr×nh lÞch sö l©u dµi ®· h×nh thµnh nªn x· héi v¨n
15
minh cña chóng ta ngµy nay. TruyÒn thèng ®ã lµ sîi chØ ®á xuyªn suèt mäi
tiÕn tr×nh lÞch sö cña nh©n lo¹i. NhËn thøc ®îc tÇm quan träng cña häc vÊn
ngay tõ khi thµnh lËp níc, §¶ng vµ nhµ níc ta ®· coi gi¸o dôc lµ quèc s¸ch
hµng ®Çu cña ®Êt níc. ChÝnh v× vËy mµ viÖc n©ng cao tr×nh ®é häc v©n cña
toÇn x· héi nãi chung vµ phô n÷ nãi riªng kh«ng n»m ngoµi chñ ch¬ng ®ã.
§øng díi t¸c ®éng cña tr×nh ®é häc v©n víi c¸c vÊn ®Ò KHHG§ ta thÊy tr×nh
®é häc v©n vÉn gi÷ vai trß hÕt søc quan träng, ®Æc biÖt lµ tr×nh ®é häc v©n
cña ngêi phô n÷ v× chøc n¨ng sinh ®Î chØ cã ë ngêi phô n÷ v× thÕ n©ng cao
häc vÊn cña phô n÷ còng cã nghÜa lµ n©ng cao sù hiÓu biÕt cña hä vÒ c¸c biÖn
ph¸p KHHG§ bªn c¹nh ®ã phô n÷ cã häc vÊn cao cßn gióp hä kh¶ng ®Þnh vÞ
thÕ cña m×nh so víi nam giíi, nh»m ®Èy lïi nh÷ng quan niÖm phong kiÕnl¹c
hËu vÒ ngêi phô n÷, tõ ®ã gióp ngêi phô n÷ cã thÓ tham gia c¸c ho¹t ®éng x·
héi còng nh c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn kinh tÕ b×nh ®¼ng h¬n so víi nam giíi.
Bªn canh ®ã chóng ta còng nhËn thÊy r»ng viÖc n©ng cao tr×nh ®é häc
v©n kh«ng chØ lµ tr¸ch nhiÖm cña céng ®ång, cña x· héi mµ mçi c¸i nh©n cÇn
cã tr¸ch nhiÖm tu dìng häc tËp ®Ó n¨ng cao tr×nh ®é häc v©n cña m×nh cã
nh vËy th× míi thóc ®Èy ®îc sù ph¸t triÓn cña x· héi.
Thanh hãa lµ tØnh cã tr×nh ®é häc v©n nãi chung cßn thÊp so víi c¶ níc
®Æc biÖt lµ ®èi víi vïng n«ng th«n vµ miÒn nói vµ nhÊt lµ häc vÊn cña phô n÷
cßn thÊp vµ cßn cã sù kh¸c biÖt so víi nam giíi v× thÕ viÖc n©ng cao tr×nh ®é
häc v©n cho ngêi d©n lµ viÖc lµm rÊt cÊp thiÕt trong giai ®o¹n hiÖn nay.
16
Ch¬ng II
§¸nh gi¸ vÒ thùc tr¹ng häc vÊn vµ møc sinh ë
tØnh Thanh hãa
I. Mét sè ®Æc ®iÓm chñ yÕu ¶nh hëng ®Õn møc sinh vµ
tr×nh ®é häc v©n cña tØnh Thanh hãa
1. §Æc ®iÓm vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn
Thanh hãa lµ mét tØnh thuéc phÝa B¾c trung bé, cã diÖn tÝch tù nhiªn
11168,3 km2 chiÕm 3,37% diÖn tÝch toµn quèc. Trong ®ã cã 70% diÖn tÝch lµ
®åi nói, ®ång b»ng chØ chiÕm 30%, cÊu t¹o ®Þa h×nh t¬ng ®èi phøc t¹p nhng
nh×n chung chia thµnh 3 vung ro rÖt, ®Þa h×nh thÊp dÇn tõ t©y sang ®«ng.
Thanh hãa cã phÝa b¾c gi¸p víi S¬n la, Hoµ b×nh, Ninh b×nh phÝa nam
gi¸p víi NghÖ an, phÝa t©y gi¸p víi níc Lµo, phÝa ®«ng gi¸p víi BiÓn ®«ng.
Lµ mét tØnh n»m ë cöa ngâ nèi liÒn miÒn B¾c víi miÒn Trung, miÒn Nam,
Thanh hãa cã vÞ trÝ ®Þa lý thuËn tiÖn vÒ ®êng bé, ®êng s¾t ®êng s«ng, ®êng
biÓn. NgoµI quèc lé 1A ch¹y qua tØnh cßn cã con ®¬ng chiÕn lîc 15A xuyÕn
suèt vïng trung du vµ miÒn nói, ®êng 217 nèi sang níc b¹n Lµo ngoµi ra tØnh
cßn cã s©n bay qu©n sù sao vµng.
Thanh hãa cã hai hÖ th«ng s«ng ngßi chÝnh lµ s«ng chu vµ s«ng M·,
hµng n¨m cung cÊp lîng phï xa lín cho vïng ch©u thæ ven s«ng ®«ng thêi
lµ nguån cung cÊp níc tíi cho toµn bé diÖn tÝch n«ng nghiÖp trong tØnh. Víi
cïng ®Æc ®iÓm lµ hai hÖ thèng s«ng nµy cïng b¾t nguån tõ phÝa t©y vµ ch¶y
ra BiÓn ®«ng ®ã lµ thuËn lîi cho viÖc giao lu ph¸t triÓn kinh tÕ gi÷a miªn
su«I vµ miÒn ngîc.
Thanh hãa cã b·i biÓn dµI 102 km, víi diÖn tÝch l·nh h¶i thuéc khu
®Æc quyÒn kinh tÕ lµ 4,7 v¹n km2, chøa ®ông nguån h¶i s¶n lín.Bê biÓn cã
nhiÒu vïng vÞnh b·i t¾m ®Ñp cã thÓ quy ho¹ch ®îc 18 ngµn ha nu«i trång
thuû s¶n níc mÆn, níc lî vµ ®ã còng lµ mét tiÒm n¨ng lín ®Ó ph¸t triÓn
ngµnh du lÞch. Cã c¶ng biÓn níc s©u theo quy ho¹ch cã kh¶ n¨ng tiÕp nhËn
®îc tµu cã träng t¶i lín. Nh vËy, ta cã thÓ nãi r»ng nh÷ng yÕu tè nµy sÏ cã
t¸c ®éng lín ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ , thu hót ®Çu t níc ngoµi cã ®iÒu kiÖn ph¸t
triÓn kinh tÕ ven biÓn ®Ó h×nh thµnh nªn c¸c ®« thÞ ven biÓn. Bªn c¹nh ®ã
tØnh cßn cã ®iÒu kiÖn x©y dùng c¸c khu c«ng nghiÖp tËp trung nhÊt lµ c¸c
khu c«ng nghiÖp ë phÝa nam, g¨n víi c¶ng biÎn nghi s¬n. Tµi nguyªn kho¸ng
s¶n cña Thanh hãa rÊt ®a d¹ng vµ phong phó, lµ mét tØnh giµu vÒ tµi nguyªn
17
s¶n xuÊt vËt liÖu x©y dùng, nhÊt lµ nguyªn liÖu lµm sîi, gèm, thuû tinh vµ
®Æc biÖt lµ ®¸ v«i ®Ó s¶n xuÊt xi m¨ng. Tµi nguyªn ®¸t cã trªn 10 nhãm chÝnh
víi 28 lo¹i kh¸c nhau, hiÖn t¹i míi sö dông vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®îc
252 ngµn ha b»ng 22,6% diÖn tÝch tù nhiÖn, diÖn tÝch ®Êt ®åi nói trªn 335
ngµn ha chiÕm 30% diÖn tÝch tù nhiªn, kh¶ n¨ng më réng diÖn tÝch ®Ó ph¸t
triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cßn rÊt lín, trong ®ã ®Êt tr«ng ®åi nói träc cÇn ®-
îc phñ xanh trªn 370 ngµn ha, cßn kho¶ng 16,6 ngµn ha mÆt níc ngät vµ níc
lî cha ®îc khai th¸c triÖt ®Ó , diÖn tÝch ®Êt thÝch hîp cho tr«ng løa cho n¨ng
suÊt cao kho¶ng 100 ngµn ha, cã kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò l¬ng thùc. Quü
®Êt n«ng nghiÖp cña Thanh hãa ®ñ ®Ó quy ho¹ch nh÷ng vïng c©y c«ng
nghiÖp cã quy m« lín.
HiÖn nay toµn tØnh cã 24 huyÖn, 2 thÞ x· vµ mét thµnh phè trong ®ã
Thµnh phè Thanh hãa lµ trung t©m kinh tÕ, chÝnh trÞ cña tØnh, thÞ x· BØm s¬n
lµ thÞ x· c«ng nghiÖp s¶n xuÊt xi m¨ng, thÞ x· sÇm s¬n lµ thÞ x· du lÞch víi
b·i biÔn SÇm s¬n rÊt næi tiÕng vµ 24 huþªn cßn l¹i tiÒm lùc chñ yÕu vÉn dùa
vµo n«ng nghiÖp lµ chÝnh.
KhÝ hËu Thanh hãa n»m s©u trong khu vùc néi chÝ tuyÕn h¬i chÕch vÒ
phÝa b¾c thuéc hoµnh lu giã mïa ®«ng nam ¸ , cã c¶ sù x©m nhËp cña khÝ
hËu cùc ®íi vµ nhiÖt ®íi , lîng ma b×nh qu©n h»ng n¨m t¬ng ®èi lín kho¶ng
1200-1300mm , nhiÖt ®é trung b×nh lµ 23o C , sè giê n¾ng trung b×nh h»ng
n¨m kho¶ng 1700 giê . Nh÷ng ®IÒu nµy t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ph¸t triÓn
n«ng - l©m - ng nghiÖp.
2. §Æc ®iÓm vÒ kinh tÕ
Thanh hãa lµ mét tØnh nghÌo so víi c¶ níc víi tèc ®é ph¸t triÓn kinh
tÕ b×nh qu©n (GDP)kho¶ng 6,5% mçi n¨m thÊp h¬n møc trung b×nh cña c¶
níc. Tèc ®é ph¸t triÓn b×nh qu©n vÒ n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp cña Thanh
hãa ®Òu díi møc trung b×nh cña c¶ níc. §iÒu nµy ®· h¹n chÕ sù ph¸t triÓn
cña ngµnh dÞch vô víi c¬ cÊu kinh tÕ mang nÆng tÝnh n«ng nghiÖp
B¶ng 1: C¸c chØ tiªu kinh tÕ c¬ b¶n
18
ChØ tiªu §¬n 1995 1996 1997 1998 1999 2000
vÞ
I.C¬ cÊu ngµnh % 100 100 100 100 100 100
+ N«ng l©m ng nghiÖp % 46 45,98 42 40,5 42,9 40,6
+C«ngnghiÖp- xd % 20,1 20,09 24,1 25,1 22,7 25,8
+DÞch vô % 33,9 33,93 33,9 34,4 34,4 33,6
II. GDP/ngêi USD 212 236,1 250 269 286,4
III. Vèn ®Çu t Tû - - - - 3414
IV. Kim ng¹ch xuÊt Tû - - - - 258778 28388
khÈu
Nguån: Côc thèng kª Thanh hãa - niªm gi¸m th«ng kª
N¨m 1995 trong c¬ cÊu kinh tÕ th× n«ng- l©m- ng nghiÖp chiÕm gÇn
mét nöa (46%). Nhng trong giai ®o¹n 1995-2000 th× c¬ cÊu nµy cã xu híng
gi¶m dÇn vµ trong c¶ thêi kú gi¶m 5,4%.Bªnc¹nh ®ã ngµnh c«ng nghiÖp -x©y
dùng vµ dÞch vô cã xu híng t¨ng lªn ®¸ng kÓ. §iÒu nµy còng phÇn nµo ph¶n
¸nh ®îc r»ng Thanh hãa ®ang ®i lªn cïng víi s ph¸t triÓn cña ®Êt níc. Kim
ng¹ch xuÊt khÈu t¨ng m¹nh trong hai n¨m 1999-2000 lµ 9,7% nhng møc ®é
cña ®Çu t l¹i cha cao chØ chiÕm 2,1%. Nguyªn nh©n chñ yÕu cña t×nh tr¹ng
nµy lµ Thanh hãa cha t¹o ra ®îc sù hÊp dÉn ®Ó thu hót c¸c nhµ ®Çu t ®Æc biÖt
lµ c¸c nhµ ®Çu t níc ngoµi, ®ã lµ do c¬ së h¹ tÇng cßn thiÕu, giao th«ng
kh«ng thuËn tiÖn, chÊt lîng nguån nh©n lùc cha cao...møc thu nhËp cña ngêi
d©n cßn t¬ng ®èi thÊp (GDP/ngêi cña n¨m 2000 lµ 286,4 USD) vµ møc t¨ng
trëng hµng n¨m còng kh«ng cao, trong giai ®o¹n 1995 – 2000 møc t¨ng tr-
ëng hµng n¨m chØ ®¹t 6,5%, lý do lµ do c¬ cÊu n«ng nghiÖp chiÕm tû träng
lín trong GDP mµ gi¸ trÞ cña nã mang l¹i kh«ng cao, s¶n phÈm cña n«ng
nghiÖp chñ yÕu lµ c¸c s¶n phÈm th« nh lóa, ng«, khoai, s¾n...møc thu nhËp
thÊp ngêi d©n sÏ kh«ng cã ®iÒu kiÖn n©ng cao møc sèng, tû lÖ ®ãi nghÌo theo
kÕt qu¶ ®iÒu tra d©n sè n¨m 19999chiÕm 15,8%, tû lÖ trÎ em suy dinh d-
ìnglµ 40,7%. §ã chÝnh lµ mèi quan t©m lín ®èi víi c¸c c¬ quan chøc n¨ng
cña tØnh, cÇn cã nh÷ng chÝnh s¸ch ®Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng trªn nh»m n©ng
cao møc sèng cña ngêi d©n vµ gi¶m tû lÖ hé ®ãi nghÌo trong thêi gian tíi.
VÒ c¬ së vËt chÊt vµ kÕt cÊu h¹ tÇng. Trang bÞ kü thuËt vµ c«ng nghÖ,
hÖ thèng c¬ së vËt chÊt vµ kÕt cÊu h¹ tÇng cßn ®¹t ë møc thÊp, cha ®¸p øng ®-
îc yªu cÇu vÒ kinh tÕ-x· héi cña tØnh.
19
VÒ c«ng nghiÖp cã c¬ së s¶n xuÊt c«ng nghiÖp lín nh: Xi m¨ng BØm
s¬n, §êng Lam s¬n, Xi m¨ng Nghi s¬n, Bia Thanh hãa... ®· ®¹t ®îc tr×nh ®é
kh¸ nªn s¶n xuÊt t¬ng ®èi hiÖu qu¶, sè c×n l¹i chñ yÕu lµ trung b×nh, cò víi
c«ng nghÖ l¹c hËu.
VÒ n«ng nghiÖp mÆc dï ®· ®îc t¨ng c¬ng hÖ thèng ®ª kÌ cèng, song
c¬ së vËt chÊt kü thuËt cßn ë møc thÊp.
VÒ thuû s¶n cã mét hÖ thèng Tµu- ThuyÒn lín ®Ó ®¸nh b¾t thuû s¶n.
Nhng cã 50% lµ c¸c ph¬ng tiªn ®¸nh b¾t th« s¬, thuyÒn chñ yÕu lµ lo¹i cã
c«ng suÊt nhá rÊt Ýt cã tÇu lo¹i lín nªn h¹n chÕ viÖc ®¸nh b¾t xa bê.
VÒ giao th«ng: Toµn tØnh cã 92 km ®êng s¾t, 9363 km ®êng nhùa
trong ®ã cã 308 km ®îc tr·I nhùa. M¹ng løa giao th«ng ®¬ng thuû thuËn lîi
do cã 4 hÖ thèng s«ng víi 6 luång l¹ch däc bê biÓn.
HÒ thèng cÊp níc sinh ho¹t: HÖ thèng cÊp níc sinh ho¹t míi ®îc x©y
dùng ®ång bé ë Thµnh phè Thanh hãa cha ®¸p øng ®îc nhu cÇu cña d©n c. ë
khu vùc n«ng th«n míi chØ cã 6% d©n sè ®îc dïng níc s¹ch.
M¹ng líi ®iÖn: cã ®êng d©y ®iÖn 500 kv ch¹y qua, cã tr¹m thuû ®IÖn,
toµn tØnh cã 105 km ®¬ng dÊy 110 kv. Tuy cã thuËn líi vÒ m¹ng ®iÖn nhng
m¹ng líi ®iÖn h¹ thÒ l¹i kh«ng ®¸p øng ®îc nh cÇu tiªu dïng
3. §Æc ®IÓm vÒ v¨n ho¸ x· héi
*V¨n ho¸: D©n c Thanh hãa cïng rÊt nhiÒu c¸c d©n téc anh em cïng
sunh sèng nh kinh, mêng, tµy, th¸i...trong ®ã d©n téc kinh chiÕm ®a sè,
chiÕm 83,59%, d©n téc Mêng chiÕm 9,48%, d©n téc Th¸i chiÕm 6,083%...
(theo kÕt qu¶ tæng ®iÒu tra d©n sè n¨m 1999)
Tuy vËy, mçi d©n téc ®Òu gi÷ ®îc b¶n s¾c riªng cña m×nh ch¼ng h¹n
nh d©n téc Kinh cã tÕt thanh minh, tÕt mïng 5 th¸ng 5, d©n téc mêng cã th×
tÕt ®Ðn th× tæ chøc kÐo co nÕm cßn, ®u d©y...tÊt c¶ c¸c d©n téc ®ã t¹o nªn bøc
tranh ®a d¹ng, phong phó cho v¨n ho¸ Thanh hãa. Tuy nhiªn, khi tr×nh ®é x·
héi ®· ph¸t triÓn th× ëc¸c d©n téc vÉn cßn tån t¹i nhiÒu hñ tôc, ®Æc biÖt lµ ë
c¸c d©n téc Ýt ngêi ë vïng s©u, vïng xa, tuy kh«ng phæ biÕn nhng nh÷ng hñ
tôc ®ã lµ vËt c¶n lín trªn con ®¬ng ph¸t triÓn v¨n ho¸ ë c¸c d©n téc.
Do dÆc ®iÓm lµ mét tØnh nghÌo l¹i cã ®Þa h×nh phøc t¹p cho nªn ngêi
®an Ýt cã ®IÒu kiÖn tiÕp thu víi c¸c ho¹t ®«ng v¨n ho¸ còng nh c¸c chñ ch¬ng
chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ níc. HiÖn nay trong toµn tØnh chØ míi cã 51%
sè x· cã tr¹m truyÒn thanh, ®ã lµ mét khã kh¨n cho c«ng t¸c tuyªn truyÒn vÒ
d©n sè KHHG§.
20