Luận văn thạc sĩ vật lý theo dõi quá trình tautome dạng imino-amino của cytosine bằng xung laser siêu ngắn
- 113 trang
- file .pdf
ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
NGUYỄN THỊ HIỀN
THEO DÕI QUÁ TRÌNH TAUTOME
DẠNG IMINO-AMINO CỦA CYTOSINE
BẰNG XUNG LASER SIÊU NGẮN
LUẬN VĂN THẠC SĨ VẬT LÝ
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2011
ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
NGUYỄN THỊ HIỀN
THEO DÕI QUÁ TRÌNH TAUTOME
DẠNG IMINO-AMINO CỦA CYTOSINE
BẰNG XUNG LASER SIÊU NGẮN
Chuyên ngành: Vật lý lý thuyết và vật lý toán
Mã số: 60 44 01
LUẬN VĂN THẠC SĨ VẬT LÝ
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
PGS. TSKH LÊ VĂN HOÀNG
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2011
LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành tốt khóa học và luận văn này, tôi đã nhận được sự động viên,
giúp đỡ từ thầy cô, gia đình và bạn bè. Thông qua luận văn, tôi xin gửi lời cảm ơn chân
thành đến tất cả mọi người.
Tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc nhất đến Thầy hướng dẫn Lê Văn Hoàng. Thầy đã
tận tình hướng dẫn, chỉ bảo và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình
thực hiện luận văn.
Tôi xin cảm ơn tất cả các thầy, cô trong bộ môn Vật lý lý thuyết, Trường Đại
học Khoa học Tự nhiên Thành phố Hồ Chí Minh đã nhiệt tình giảng dạy, truyền thụ
những kiến thức khoa học trong thời gian tôi tham gia học tập tại nhà trường.
Tôi xin cảm ơn các thành viên trong nhóm nghiên cứu ở Khoa Vật lý, Trường
Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã giúp đỡ tôi để luận văn hoàn thành trong
thời gian nhanh nhất.
Xin trân trọng cảm ơn!
Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 06 năm 2011
Học viên cao học
Nguyễn Thị Hiền
MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Mục lục
Danh mục các chữ viết tắt ........................................................................................... i
Danh mục các bảng số liệu .......................................................................................... ii
Danh mục các hình vẽ, đồ thị ...................................................................................... iii
Mở đầu ....................................................................................................................... 1
Chương 1: Cơ sở lý thuyết và phương pháp tính toán. ......................................... 1
1.1 Phát xạ sóng hài bậc cao (HHG) ........................................................................... 8
1.2 Mô hình Leweinstein và chương trình LEWMOL 2.0 để tính HHG .................... 17
1.3 GAUSSIAN và mô phỏng động lực học phân tử với gần đúng Born-
Openheimer ........................................................................................................... 22
Chương 2: Chuyển động hạt nhân hydro và quá trình tautome dạng imino –
amino. ................................................................................................................... 29
2.1 Cấu trúc phân tử của acid deoxyribonucleic (ADN) ............................................. 29
2.2 Quá trình tautome trong các base trong ADN ....................................................... 33
2.3 Động lực học phân tử của quá trình tautome dạng imino-amino trong cytosine .. 37
Chương 3: Phát xạ sóng hài bậc cao của cytosine và dấu vết quá trình
tautome. ................................................................................................................ 45
3.1 Phát xạ sóng hài của cytosine khi tương tác với laser xung siêu ngắn ................. 45
3.2 Sự phụ thuộc của sóng hài bậc cao vào góc định phương ..................................... 51
3.3 Các cực đại của cường độ sóng hài và khả năng theo dõi quá trình tautome ........ 54
Kết luận ....................................................................................................................... 60
Hướng phát triển ........................................................................................................ 61
Tài liệu tham khảo ..................................................................................................... 62
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
ADN: Axit Deoxyribonucleic
AS: Attosecond (10-18s)
FS: Femtosecond (10-15s)
PS: Picosecond (10-12s)
DFT: Phương pháp lý thuyết phiếm hàm mật độ (Density Functional Theory)
HHG: Sóng hài bậc cao (High – order Harmonic Generation)
HOMO: Orbital ngoài cùng của phân tử (Highest Occupied Moleculer Orbital)
IRC: (Intrinsic Reaction Coordinate)
LASER: Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation
Opt: Tối ưu hóa (Optimization)
PES: Mặt thế năng (Potential Energy Surface)
i
DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ LIỆU
Chương 2
Bảng 2.1. Chiều dài liên kết và góc liên kết của phân tử cytosine .......................... 36
Bảng 2.2. Các thông số cấu trúc của các trạng thái của cytosine ............................ 42
Chương 3
Bảng 3.1. Tọa độ của các nguyên tử trong phân tử cytosine ở trạng thái imino ..... 48
ii
DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ
Chương 1
Hình 1.1. Các cơ chế ion hóa ................................................................................... 13
Hình 1.2. Hiện tượng phát xạ sóng hài bậc cao ....................................................... 14
Hình 1.3. Các vùng phổ ánh sáng ............................................................................ 14
Hình 1.4. Dạng đồ thị cường độ sóng hài phụ thuộc tần số (bậc của HHG) ........... 17
Hình 1.5 . Mô hình ba bước bán cổ điển Lewenstein .............................................. 18
Hình 1.6 . Minh họa sự hình thành một lưỡng cực bởi sự chồng chất của hàm
sóng ở trạng thái cơ bản Ψg và một bó sóng phẳng tái va chạm Ψc ........................ 19
Hình 1.7. Sự phân bố năng lượng của các electron khi va chạm lần đầu với ion
trong trường hợp Heli và với cường độ ánh sáng I = 5 × 1014 W cm 2 , bước sóng
λ = 800nm ............................................................................................................. 20
Chương 2
Hình 2.1. Cấu trúc của nucleotide ............................................................................ 30
Hình 2.2. Cấu trúc của deoxyribose ......................................................................... 30
Hình 2.3. Cấu trúc các base trong ADN .................................................................. 30
Hình 2.4. Liên kết giữa các nucleotide trong chuỗi polynucleotide của ADN ........ 31
Hình 2.5. Cấu trúc đối song của ADN liên kết theo nguyên tắc bổ sung ................ 32
Hình 2.6. Cấu trúc không gian của ADN dạng B theo Watson và Crick ................. 33
Hình 2.7. Các dạng hỗ biến của các base trong ADN .............................................. 34
Hình 2.8. Lỗi sao chép ADN do sự biến đổi từ dạng tautomer bền sang dạng
tautomer kém bền: (a) Sự bắt cặp đúng; (b) Sự bắt cặp sai ..................................... 35
Hình 2.9. Cấu trúc phân tử cytosine được tối ưu hóa với phương pháp DFT và
hệ hàm cơ sở 6-31G+(d,p) ....................................................................................... 35
Hình 2.10. PES trong trường hợp đơn giản - phân tử hai nguyên tử ....................... 38
iii
Hình 2.11. PES và các vùng đặc trưng ..................................................................... 39
Hình 2.12. Quá trình tautome của cytosine chuyển từ trạng thái imino sang
trạng thái amino ....................................................................................................... 40
Hình 2.13. Góc cấu trúc và khoảng cách được sử dụng để xét quá trình tautome
của phân tử cytosine ................................................................................................. 41
Hình 2.14. Mặt phẳng thế năng của phân tử cytosine với các trạng thái cân
bằng bền và trạng thái chuyển tiếp ........................................................................... 41
Hình 2.15 . Đường phản ứng hóa học đặc trưng ...................................................... 43
Hình 2.16. Đường phản ứng hóa học của quá trình tautome đối với cytosine ........ 44
Chương 3
Hình 3.1. Mô hình thí nghiệm .................................................................................. 46
Hình 3.2. Hình ảnh HOMO của phân tử cytosine ở ba trạng thái đặc trưng:
imino, chuyển tiếp và amino .................................................................................... 49
Hình 3.3. Cường độ HHG của phân tử cytosine theo các tần số dao động phát
ra ..50
Hình 3.4. Sự phụ thuộc của cường độ HHG theo góc định phương:
(A) HHG song song
(B) HHG vuông góc. ....................................................................................... 52
Hình 3.5. Sự phụ thuộc của HHG vào các góc định phương ứng với các tần số
25, 27, 29 và 31 trong các trường hợp:
(A) HHG song song,
(B) HHG vuông góc. ....................................................................................... 53
Hình 3.6. Góc cấu trúc θH xác định vị trí nguyên tử hydro H10 của phân tử
cytosine
................................................................................................................................... 55
iv
Hình 3.7. Cường độ HHG song song phụ thuộc vào góc định phương và góc
cấu trúc trong quá trình tautome của cytosine ứng với bậc 19, 25, 27, 29 và 31 .... 57
Hình 3.8. Cường độ HHG vuông góc phụ thuộc vào góc định phương và góc
cấu trúc trong quá trình tautome của cytosine ứng với bậc 19, 25, 27, 29 và 31. ... 58
v
LỜI MỞ ĐẦU
Khoa học kỹ thuật phát triển, các nhà nghiên cứu ngày càng có nhu cầu hiểu
biết sâu hơn về cấu trúc của các phân tử. Việc thu nhận thông tin cấu trúc phân tử
có thể thực hiện bằng nhiều phương pháp như: phân tích quang phổ [12], nhiễu xạ
điện tử [10], nhiễu xạ tia X [9]. Tuy nhiên, độ phân giải của các phương pháp này
thường cỡ pico giây (1ps = 10-12 s) trở lên. Trong khi đó, sự dao động của các
nguyên tử diễn ra trong thang thời gian femto giây (1fs = 10-15 s) và điện tử chuyển
động quanh hạt nhân ở mức atto giây (1as = 10-18 s). Như vậy, độ phân giải thời
gian của các phương pháp kể trên lớn hơn rất nhiều lần so với khỏang thời gian
diễn ra sự vận động trong phân tử. Do đó, khi sử dụng các phương pháp này ta chỉ
thu được những thông tin về cấu trúc tĩnh của phân tử như khoảng cách và góc
liên kết giữa các nguyên tử, mà chưa thể thu nhận các thông tin cấu trúc động của
phân tử. Thông tin động của phân tử chính là các thông tin gắn liền với các
chuyển động ở cấp độ nguyên tử, phân tử, chẳng hạn như sự lệch khỏi vị trí cân
bằng của các nguyên tử trong phân tử, hay sự thay đổi cấu trúc như bẻ gãy các liên
kết và hình thành các cấu trúc mới. Do đó, biết được các thông tin cấu trúc động
của các phân tử ở khoảng thời gian femto giây ( 10−15 s) luôn là mong muốn của các
nhà khoa học [19], [26], [27].
Laser xung cực ngắn ra đời đã tạo điều kiện cho các nhà nghiên cứu có thể
đi sâu khám phá cấu trúc động của phân tử, trong đó có thể kể đến kỹ thuật chụp
ảnh phân tử. Khi chùm laser cường độ mạnh tương tác với nguyên tử, phân tử, một
trong các hiệu ứng phi tuyến xảy ra là sự phát xạ sóng hài bậc cao (High-order
harmonic generation – HHG). Cường độ HHG (thang logarit) theo tần số có đặc
điểm là thay đổi rất ít trong một miền giá trị tần số ta gọi là miền phẳng (plateau),
và miền này sẽ kết thúc ở một điểm dừng (cut-off) [29], sau điểm đó cường độ
HHG giảm mạnh về không. Nhằm giải thích cơ chế hình thành và các đặc tính của
HHG, một trong những mô hình được công nhận và sử dụng rộng rãi là mô hình ba
bước Lewenstein [29]. Đây là mô hình bán cổ điển, giải thích sự phát xạ HHG dựa
1
trên sự chuyển động của điện tử trong nguyên tử, phân tử dưới tác dụng điện trường
của laser. Cụ thể, ban đầu điện tử sẽ bị ion hóa theo cơ chế xuyên hầm ra miền tự
do; dưới tác dụng của trường laser mạnh, điện tử được gia tốc trong nửa chu kỳ đầu
của trường laser; khi trường laser đổi chiều, điện tử quay trở lại tương tác với ion
mẹ và phát ra sóng hài thứ cấp, đây chính là HHG. Vì HHG là kết quả của sự va
chạm giữa ion mẹ và điện tử nên HHG phát ra lúc này sẽ mang thông tin cấu trúc
của phân tử mẹ. Đây là nền tảng cho việc thu nhận thông tin cấu trúc phân tử từ
nguồn dữ liệu HHG, được nhiều nhà khoa học quan tâm sử dụng [2], [27], [28],
[34].
Đáng chú ý là công trình [19] của nhóm nghiên cứu Canada vào năm 2004.
Trong công trình này, các tác giả đã sử dụng nguồn dữ liệu sóng hài bậc cao (HHG)
phát ra do tương tác giữa phân tử N2 với nguồn laser cực mạnh và tái tạo thành công
hình ảnh orbital lớp ngoài cùng (HOMO) của phân tử này. Đặc biệt, nguồn laser sử
dụng ở đây có độ dài xung 30 fs, do đó hình ảnh HOMO thu được có thể coi là
thông tin động của phân tử. Tiếp đến là các công trình [33], [35], các tác giả đã
khẳng định được rằng có thể sử dụng nguồn dữ liệu HHG để theo dõi quá trình
đồng phân hóa HCN/HNC và quá trình đồng phân hóa acetylen/vinyliden bằng cách
cho laser có xung cực ngắn (10 fs) và cường độ cực mạnh (~1014W/cm2) tương tác
với các phân tử. Phát triển kết quả này cho các phân tử phức tạp hơn sẽ có ý nghĩa
khoa học và thực tiễn.
Phân tử acid deoxyribonucleic (ADN) được biết đến là phân tử mang thông
tin di truyền mã hóa cho hoạt động sinh trưởng và phát triển của các dạng sinh vật
sống. ADN được tạo thành bởi hai chuỗi xoắn kép liên kết với nhau bởi liên kết
hydro, mỗi sợi đơn là một chuỗi polynucleotide gồm nhiều các nucleotide nối với
nhau bằng liên kết phosphodieste [1]. ADN gồm 3 thành phần cơ bản: bazơ nitơ
(base), đường pentose, nhóm phosphate. Thông tin di truyền chứa trong ADN được
giải mã dưới dạng trình tự sắp xếp của các base. Base trong phân tử ADN gồm
adenine (A) và guanine (G), cytosine (C) và thymine (T).
2
Các nghiên cứu lý thuyết và thực nghiệm [1], [6], [15], [32] đều chỉ ra rằng
mỗi base thường tồn tại dưới hai dạng đồng phân hỗ biến (tautomer): với A và C thì
dạng phổ biến là amino và dạng hiếm gặp là imino; còn đối với G và T dạng phổ
biến là keto, dạng hiếm gặp là enol. Tuy nhiên trong quá trình phát triển của sinh
vật, đôi khi dưới một số điều kiện nào đó, các base sẽ không tồn tại ở dạng tautomer
phổ biến nữa mà chuyển sang dạng tautomer hiếm gặp hơn là enol và imino. Quá
trình này được gọi là sự hỗ biến hóa học (tautome) [1]. Các dạng hiếm gặp dù có
thời gian tồn tại rất ngắn nhưng nếu trong thời gian đó, chúng được huy động vào
quá trình tổng hợp ADN thì đột biến sẽ xảy ra, dẫn đến hậu quả là thông tin di
truyền không được nguyên vẹn cho thế hệ sau. Tuy nhiên cho đến nay, các tính toán
cũng chỉ dừng lại ở việc xác định các thông tin tĩnh về cấu trúc của các base [36],
[42].
Xác định được tầm quan trọng của việc nghiên cứu quá trình tautome, đồng
thời mong muốn được tiếp cận hướng phát triển mới đầy tiềm năng, tôi đã tìm hiểu
về cơ chế phát xạ sóng hài bậc cao và sử dụng chính cơ chế này để thu nhận thông
tin động và theo dõi quá trình tautome của cytosine, một trong bốn base của ADN.
Đó chính là lý do tôi chọn đề tài: “Theo dõi quá trình tautome dạng imino- amino
của cytosine bằng xung laser siêu ngắn”.
Để thực hiện được mục tiêu đó, tôi xác định các nội dung nghiên cứu như
sau:
- Trước tiên, tôi tìm hiểu các kiến thức tổng quan của đề tài, bao gồm:
+ Cơ sở lý thuyết về phân tử ADN, các base và quá trình tautome của các
base, đặc biệt là của cytosine;
+ Lý thuyết về laser và cơ chế phát xạ sóng hài bậc cao khi cho laser xung
siêu ngắn tương tác với phân tử;
+ Phương pháp mô phỏng động lực học phân tử với gần đúng Born-
Openheimer; phương pháp lý thuyết phiếm hàm mật độ DFT.
Đồng thời, vì luận văn được thực hiện chủ yếu bằng phương pháp mô phỏng
nên tôi làm quen và học hỏi cách sử dụng các phần mềm tính toán như Gaussian
3
03W, Gaussview, Origin 8.0 và đặc biệt là ngôn ngữ lập trình Fortran 7.0; Các phần
mềm này được dùng trong việc mô phỏng các trạng thái khác nhau của phân tử cần
nghiên cứu, mô phỏng HHG và vẽ đồ thị minh họa cho kết quả tính toán.
- Tiếp theo, tôi mô phỏng động lực học phân tử của quá trình tautome của cytosine
bằng phương pháp phiếm hàm mật độ (DFT) với phép gần đúng Born-
Oppenheimer, tích hợp trong phần mềm Gaussian [16]. Dựa vào các vị trí cực tiểu
năng lượng của phân tử ứng với cấu hình hình học nhất định chúng tôi xác định các
trạng thái cân bằng tautomer và chuyển tiếp cũng như năng lượng tối thiểu kích hoạt
để xảy ra quá trình chuyển hóa đồng phân này. Mặt thế năng (PES) cũng được vẽ ra
để minh họa các trạng thái tautomer và chuyển tiếp.
- Sau đó, tôi tiến hành tính toán tính toán sóng hài bậc cao (HHG) phát xạ khi laser
hồng ngoại (bước sóng 800nm), độ dài xung cực ngắn (5fs) và cường độ mạnh
(2.1014W/cm2) tương tác với phân tử cytosine dạng khí.
+ Do nguồn dữ liệu HHG trong thực tế còn hạn chế nên tôi thực hiện mô
phỏng HHG thông qua chương trình Lewmol 2.0 được viết bằng ngôn ngữ Fortran
7.0 dựa trên mô hình ba bước Leweinstein. Chương trình tính toán Lewmol được
xây dựng đầu tiên bởi nhóm nghiên cứu vật lý nguyên tử phân tử và quang học tại
Đại học quốc gia Kanas, Mỹ [25], [46], và sau đó được phát triển bởi nhóm nghiên
cứu của Khoa Vật lý trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh dưới sự
hướng dẫn của PGS. TSKH Lê Văn Hoàng [2]. Chương trình tính toán này đã được
kiểm chứng qua các công trình đăng trên các tạp chí Vật lý quốc tế có uy tín [33],
[34]. Ở đây, tôi tiếp thu kỹ thuật mô phỏng này và sử dụng như một công cụ hữu
hiệu để thực hiện luận văn.
+ Trong chương trình Lewmol, laser tương tác chủ yếu với electron lớp
ngoài cùng (tức HOMO) của phân tử. Do đó, thay vì thiết lập quá trình tương tác
giữa laser với phân tử, ta chỉ thiết lập những tính toán đối với HOMO của chúng.
Để có được HOMO tương đối chính xác phục vụ cho việc mô phỏng HHG, tôi dùng
hệ hàm cơ sở 6-31G+(d,p) trong chương trình Gaussian.
4
+ Ngoài ra, các phân tử cytosine cần được định phương để dữ liệu HHG
thu được có tính đồng bộ cao. Kỹ thuật định phương phân tử bằng chùm laser yếu
đã được nhiều nhà khoa học sử dụng nhằm giải quyết bài toán giữ cho các phân tử
hướng theo một phương nhất định khi chúng tương tác với laser [7], [8]. Ở đây, tôi
không đi sâu nghiên cứu cơ chế định phương phân tử cytosine mà giả định như nó
được định phương theo mong muốn. Thiết bị thu dữ liệu HHG được đặt theo cùng
phương truyền của laser vào để đo các HHG có cùng phân cực hoặc vuông góc với
vectơ phân cực của chùm laser vào.
- Tiếp theo, tiến hành phân tích phổ HHG phát ra từ các trạng thái đồng phân và
chuyển tiếp của cytosine theo các góc định phương khác nhau từ 0 đến 1800 theo
phương song song và vuông góc với vectơ phân cực của laser, tôi hy vọng có thể
phân biệt được các trạng thái này.
- Sau cùng, tôi khảo sát HHG đối với các cấu trúc hình học khác nhau của phân tử
cytosine trên đường chuyển hóa đồng phân (thu nhận từ mô phỏng động lực học
phân tử) bằng cách cho laser tương tác liên tục với phân tử trong suốt quá trình
tautome. Từ đó, tôi đưa ra khả năng theo dõi quá trình tautome của cytosine bằng
laser xung cực ngắn.
Trên cơ sở đó, bố cục luận văn được chia thành ba chương:
Chương 1: Cơ sở lý thuyết và phương pháp tính toán.
Chương 2: Chuyển động hạt nhân hydro và quá trình tautome dạng imino –
amino.
Chương 3: Phát xạ sóng hài bậc cao của cytosine và dấu vết quá trình
tautome.
Trong chương 1, tôi đưa ra cơ sở lý thuyết của sự phát xạ sóng hài (HHG).
Vì nguồn HHG phát xạ là công cụ chính để khảo sát và thu nhận thông tin cấu trúc
động của phân tử nên việc tìm hiểu cơ chế phát xạ HHG là cần thiết. Phần đầu của
chương này trình bày về laser; lý thuyết tương tác của laser với nguyên tử, phân tử
5
và quá trình phát xạ HHG. Tiếp đến, tôi đề cập đến mô hình ba bước của nhà khoa
học Lewenstein. Trong phần cuối của chương, tôi giới thiệu về phần mềm Gaussian
và trình bày phương pháp mô phỏng động lực học phân tử với phép gần đúng Born-
Oppenheimer. Phép gần đúng này tách rời chuyển động của hạt nhân với chuyển
động của điện tử, nhằm đơn giản hóa việc giải phương trình Schrodinger cho hệ
phân tử mà ta đang xét.
Trong chương 2, tôi trình bày quá trình tautome dạng imino-amino của
cytosine. Trước hết, tôi đề cập đến cấu trúc phân tử của ADN và quá trình tautome
của các base. Bản chất của quá trình tautome chính là sự dịch chuyển của nguyên tử
hydro từ vị trí cân bằng này sang vị trí cân bằng khác. Đây là một trong các nguyên
nhân dẫn đến đột biến trong quá trình sao chép và tái bản ADN. Tiếp theo, tôi tiến
hành mô phỏng quá trình tautome của cytosine khi phân tử này chuyển từ trạng thái
imino sang trạng thái amino. Sau đó, tôi khảo sát năng lượng của phân tử tương ứng
với các cấu trúc hình học khác nhau trong suốt quá trình tautome. Từ đó, tôi thu
được mặt phẳng thế năng và đường phản ứng hóa học của phân tử cũng như năng
lượng kích hoạt để xảy ra quá trình chuyển hóa đồng phân này.
Nội dung chính của chương 3 là khảo sát quá trình tương tác giữa phân tử
cytosine với laser xung cực ngắn bằng phương pháp mô phỏng thông qua chương
trình Lewmol 2.0. Trong chương này, trình tự các bước mô phỏng HHG và kết quả
tính toán để thu nhận các thông tin cấu trúc phân tử cần thiết cho quá trình phát xạ
HHG được trình bày cụ thể. Phân tích dữ liệu HHG có được, tôi rút ra những thông
tin có ý nghĩa và cần quan tâm, đó là khả năng phân biệt các trạng thái cân bằng
tautomer và trạng thái chuyển tiếp của phân tử; và khả năng tìm kiếm dấu vết động
lực học phân tử của quá trình tautome dạng imino – amino của cytosine.
Trong phần kết luận, tôi tóm tắt lại các kết quả thu được của luận văn. Vì bài
toán tương tác giữa laser với phân tử là một bài toán lớn, việc thu nhận thông tin
cấu trúc phân tử trong các quá trình có sự phát xạ sóng hài bậc cao là vấn đề được
quan tâm nhiều nên tôi cũng đưa ra hướng phát triển của luận văn để tiếp tục nghiên
cứu.
6
Phần danh mục tài liệu tham khảo liệt kê 46 tài liệu tham khảo, bao gồm 2 tài
liệu tiếng Việt và 44 tài liệu tiếng Anh, mà tôi đã tìm hiểu và nghiên cứu trong quá
trình thực hiện luận văn.
7
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP TÍNH TOÁN
Trong chương này, tôi trình bày lý thuyết của sự phát xạ sóng hài bậc cao (HHG)
trên cơ sở về laser và quá trình tương tác giữa trường laser với nguyên tử, phân tử.
Để mô phỏng HHG phát ra, tôi áp dụng mô hình ba bước Lewenstein thông qua
chương trình tính toán Lewmol 2.0. Đồng thời, chương này cũng đề cập đến
phương pháp mô phỏng động lực học phân tử (MD) và phép gần đúng Born-
Openheimer được sử dụng trong phần mềm Gaussian. Đây là phần tổng quan, khi
viết tôi sử dụng các tài liệu tham khảo sau [2], [3], [7], [8], [14], [25], [29], [46].
1.1 Phát xạ sóng hài bậc cao (HHG)
Sơ lược về laser
Laser được viết tắt từ cụm từ Light Amplification by Stimulated Emission of
Radiation trong tiếng Anh, nghĩa là "Máy khuếch đại ánh sáng bằng phát xạ kích
thích". Laser là nguồn ánh sáng nhân tạo, thu được nhờ sự khuếch đại ánh sáng
bằng bức xạ phát ra khi kích thích cao độ các phần tử của một môi trường vật chất
tương ứng.
Trong bài báo Zur Quantentheorie der Strahlung công bố năm 1917 [3] khi
nghiên cứu quá trình tương tác giữa ánh sáng và vật chất, Albert Einstein đã cho
rằng không những các hạt phát xạ một cách ngẫu nhiên mà còn có thể phát xạ
do tác động của yế u t ố bên ngoài. Ông đề cập đến giả thuyết: nếu chiếu
những nguyên tử bằng một làn sóng điện từ, có thể sẽ xảy ra một bức xạ “được
kích hoạt” và trở thành một chùm tia hoàn toàn đơn sắc, ở đó tất cả photon phát ra
có cùng một bước sóng. Phát kiến của ông là cơ sở cho sự ra đời của laser. Tuy
nhiên, con đường dẫn đến sự ra đời của thiết bị này là cả quá trình nghiên cứu của
nhiều nhà khoa học trên thế giới.
Tại Đại học Colombia, Charles Hard Townes nghiên cứu về khả năng sử
dụng bức xạ cưỡng bức cho phổ học phân tử. Do trình độ kỹ thuật chưa cho phép
8
chế tạo một thiết bị đủ nhỏ để phát ra sóng ngắn, Townes nảy ra ý tưởng sử
dụng ngay chính các phân tử để phát ra tần số như mong muốn. Năm 1953,
Townes cùng các đồng nghiệp công bố một thiết bị gọi là MASER
(Microwave Amplification by Stimulated Emission of Radiation), nghĩa là sự
khuếch đại sóng vô tuyến do bức xạ cưỡng bức. Sau khi chế tạo MASER,
Townes lại nhận thấy rằng vùng sóng ánh sáng hồng ngoại và khả kiến có thể
giúp cho việc nghiên cứu phổ học hiệu quả hơn là vùng sóng vô tuyến do
MASER phát ra. Ông hợp tác với Arthur Leonard Schawlow, một nhà nghiên cứu
của phòng thí nghiệm Bell, cùng suy nghĩ về khả năng mở rộng nguyên lý của
MASER từ vùng sóng vô tuyến ra vùng các bước sóng ngắn hơn. N ăm 1958,
hai ông viết bài báo “Các MASER quang học và hồng ngoại” khẳng định rằng
nguyên lý của MASER có thể được mở rộng cho những vùng khác của quang
phổ, và gọi thiết bị đó là LASER, dù cho họ vẫn chưa chế tạo được một laser thực
sự. Chính những đóng góp tiên phong nói trên, hai nhà vật lý Townes và
Schawlow đã được xem là cha đẻ của LASER.
Năm 1960, laser thực nghiệm đầu tiên, là laser từ thể rắn hồng ngọc, đã
được tạo bởi Theodore Harold Maiman làm việc tại phòng thí nghiệm Hughes ở
Malibu, bang California. Như vậy, giả thuyết mà Einstein đã nêu ra năm 1917
đã được chứng minh.
Tia laser có đặc điểm sau:
+ Tính định hướng: tia laser phát ra hầu như là chùm tia song song. Do đó,
tia laser có khả năng chiếu xa hàng nghìn km mà không bị phân tán. Chính nhờ đặc
tính này mà laser có tác dụng định hướng rất tốt và thường được dùng trong các
dụng cụ định vị.
+ Tính đơn sắc: các photon phát ra mang cùng một năng lượng hν nên ánh
sáng rất đơn sắc. Chùm sáng chỉ có một màu (hay một bước sóng) duy nhất. Do vậy
chùm laser không bị tán xạ khi đi qua mặt phân cách của hai môi trường có chiết
suất khác nhau. Đây là tính chất đặc biệt nhất mà không nguồn sáng nào có được.
9
+ Tính kết hợp: các photon phát ra trong trường hợp laser đều đồng pha nên
ánh sáng laser là chùm sáng kết hợp. Chính vì vậy laser có thể gây ra những tác
dụng rất mạnh (tổng hợp dao động đồng pha).
+ Có khả năng phát xung cực ngắn: cỡ mili giây, nano giây, pico giây ... cho
phép tập trung năng lượng tia laser cực lớn trong thời gian cực ngắn.
Với những đặc tính trên, khác hẳn với các chùm sáng thông thường, tia laser
có những công dụng rất hữu ích và được áp dụng trong rất nhiều lĩnh vực khoa học
kỹ thuật và đời sống, đặc biệt hiện nay là ngành khoa học nghiên cứu về thế giới vi
mô.
Tương tác giữa trường laser với nguyên tử và phân tử
Tương tác phi tuyến của nguyên tử, phân tử đối với trường laser thể hiện ở
sự phụ thuộc phi tuyến của độ phân cực cảm ứng của môi trường vào điện trường
hoặc từ trường của nguồn bức xạ kích thích. Độ phân cực này được xác định theo
biểu thức:
ur
ur ∑ i
p
Np
ur
ur
P= i
= i
= npi , (1.1)
V V
với p i là moment lưỡng cực nguyên tử, n là mật độ nguyên tử.
Cơ chế tương tác giữa laser với nguyên tử, phân tử phụ thuộc vào cường độ
của laser. Ta xét hai trường hợp cụ thể sau đây:
Trường hợp trường laser yếu so với trường Coulomb
Khi đó, trường laser chỉ có tác dụng làm nhiễu loạn trường Coulomb trong
nguyên tử, và các electron sẽ không chuyển từ trạng thái này sang trạng thái khác
mà chỉ dao động quanh vị trí ban đầu của nó. Các mức năng lượng trong nguyên tử
chỉ bị dịch chuyển nhẹ với độ dịch chuyển tỉ lệ với bình phương biên độ điện trường
laser ( E a2 ) gọi là sự dịch chuyển Stark. Xác suất để nguyên tử vẫn tồn tại ở trạng
thái cơ bản là lớn và sự giãn nở của hàm sóng của trạng thái này vẫn duy trì ở cấp
10
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
NGUYỄN THỊ HIỀN
THEO DÕI QUÁ TRÌNH TAUTOME
DẠNG IMINO-AMINO CỦA CYTOSINE
BẰNG XUNG LASER SIÊU NGẮN
LUẬN VĂN THẠC SĨ VẬT LÝ
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2011
ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
NGUYỄN THỊ HIỀN
THEO DÕI QUÁ TRÌNH TAUTOME
DẠNG IMINO-AMINO CỦA CYTOSINE
BẰNG XUNG LASER SIÊU NGẮN
Chuyên ngành: Vật lý lý thuyết và vật lý toán
Mã số: 60 44 01
LUẬN VĂN THẠC SĨ VẬT LÝ
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
PGS. TSKH LÊ VĂN HOÀNG
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2011
LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành tốt khóa học và luận văn này, tôi đã nhận được sự động viên,
giúp đỡ từ thầy cô, gia đình và bạn bè. Thông qua luận văn, tôi xin gửi lời cảm ơn chân
thành đến tất cả mọi người.
Tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc nhất đến Thầy hướng dẫn Lê Văn Hoàng. Thầy đã
tận tình hướng dẫn, chỉ bảo và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình
thực hiện luận văn.
Tôi xin cảm ơn tất cả các thầy, cô trong bộ môn Vật lý lý thuyết, Trường Đại
học Khoa học Tự nhiên Thành phố Hồ Chí Minh đã nhiệt tình giảng dạy, truyền thụ
những kiến thức khoa học trong thời gian tôi tham gia học tập tại nhà trường.
Tôi xin cảm ơn các thành viên trong nhóm nghiên cứu ở Khoa Vật lý, Trường
Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã giúp đỡ tôi để luận văn hoàn thành trong
thời gian nhanh nhất.
Xin trân trọng cảm ơn!
Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 06 năm 2011
Học viên cao học
Nguyễn Thị Hiền
MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Mục lục
Danh mục các chữ viết tắt ........................................................................................... i
Danh mục các bảng số liệu .......................................................................................... ii
Danh mục các hình vẽ, đồ thị ...................................................................................... iii
Mở đầu ....................................................................................................................... 1
Chương 1: Cơ sở lý thuyết và phương pháp tính toán. ......................................... 1
1.1 Phát xạ sóng hài bậc cao (HHG) ........................................................................... 8
1.2 Mô hình Leweinstein và chương trình LEWMOL 2.0 để tính HHG .................... 17
1.3 GAUSSIAN và mô phỏng động lực học phân tử với gần đúng Born-
Openheimer ........................................................................................................... 22
Chương 2: Chuyển động hạt nhân hydro và quá trình tautome dạng imino –
amino. ................................................................................................................... 29
2.1 Cấu trúc phân tử của acid deoxyribonucleic (ADN) ............................................. 29
2.2 Quá trình tautome trong các base trong ADN ....................................................... 33
2.3 Động lực học phân tử của quá trình tautome dạng imino-amino trong cytosine .. 37
Chương 3: Phát xạ sóng hài bậc cao của cytosine và dấu vết quá trình
tautome. ................................................................................................................ 45
3.1 Phát xạ sóng hài của cytosine khi tương tác với laser xung siêu ngắn ................. 45
3.2 Sự phụ thuộc của sóng hài bậc cao vào góc định phương ..................................... 51
3.3 Các cực đại của cường độ sóng hài và khả năng theo dõi quá trình tautome ........ 54
Kết luận ....................................................................................................................... 60
Hướng phát triển ........................................................................................................ 61
Tài liệu tham khảo ..................................................................................................... 62
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
ADN: Axit Deoxyribonucleic
AS: Attosecond (10-18s)
FS: Femtosecond (10-15s)
PS: Picosecond (10-12s)
DFT: Phương pháp lý thuyết phiếm hàm mật độ (Density Functional Theory)
HHG: Sóng hài bậc cao (High – order Harmonic Generation)
HOMO: Orbital ngoài cùng của phân tử (Highest Occupied Moleculer Orbital)
IRC: (Intrinsic Reaction Coordinate)
LASER: Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation
Opt: Tối ưu hóa (Optimization)
PES: Mặt thế năng (Potential Energy Surface)
i
DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ LIỆU
Chương 2
Bảng 2.1. Chiều dài liên kết và góc liên kết của phân tử cytosine .......................... 36
Bảng 2.2. Các thông số cấu trúc của các trạng thái của cytosine ............................ 42
Chương 3
Bảng 3.1. Tọa độ của các nguyên tử trong phân tử cytosine ở trạng thái imino ..... 48
ii
DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ
Chương 1
Hình 1.1. Các cơ chế ion hóa ................................................................................... 13
Hình 1.2. Hiện tượng phát xạ sóng hài bậc cao ....................................................... 14
Hình 1.3. Các vùng phổ ánh sáng ............................................................................ 14
Hình 1.4. Dạng đồ thị cường độ sóng hài phụ thuộc tần số (bậc của HHG) ........... 17
Hình 1.5 . Mô hình ba bước bán cổ điển Lewenstein .............................................. 18
Hình 1.6 . Minh họa sự hình thành một lưỡng cực bởi sự chồng chất của hàm
sóng ở trạng thái cơ bản Ψg và một bó sóng phẳng tái va chạm Ψc ........................ 19
Hình 1.7. Sự phân bố năng lượng của các electron khi va chạm lần đầu với ion
trong trường hợp Heli và với cường độ ánh sáng I = 5 × 1014 W cm 2 , bước sóng
λ = 800nm ............................................................................................................. 20
Chương 2
Hình 2.1. Cấu trúc của nucleotide ............................................................................ 30
Hình 2.2. Cấu trúc của deoxyribose ......................................................................... 30
Hình 2.3. Cấu trúc các base trong ADN .................................................................. 30
Hình 2.4. Liên kết giữa các nucleotide trong chuỗi polynucleotide của ADN ........ 31
Hình 2.5. Cấu trúc đối song của ADN liên kết theo nguyên tắc bổ sung ................ 32
Hình 2.6. Cấu trúc không gian của ADN dạng B theo Watson và Crick ................. 33
Hình 2.7. Các dạng hỗ biến của các base trong ADN .............................................. 34
Hình 2.8. Lỗi sao chép ADN do sự biến đổi từ dạng tautomer bền sang dạng
tautomer kém bền: (a) Sự bắt cặp đúng; (b) Sự bắt cặp sai ..................................... 35
Hình 2.9. Cấu trúc phân tử cytosine được tối ưu hóa với phương pháp DFT và
hệ hàm cơ sở 6-31G+(d,p) ....................................................................................... 35
Hình 2.10. PES trong trường hợp đơn giản - phân tử hai nguyên tử ....................... 38
iii
Hình 2.11. PES và các vùng đặc trưng ..................................................................... 39
Hình 2.12. Quá trình tautome của cytosine chuyển từ trạng thái imino sang
trạng thái amino ....................................................................................................... 40
Hình 2.13. Góc cấu trúc và khoảng cách được sử dụng để xét quá trình tautome
của phân tử cytosine ................................................................................................. 41
Hình 2.14. Mặt phẳng thế năng của phân tử cytosine với các trạng thái cân
bằng bền và trạng thái chuyển tiếp ........................................................................... 41
Hình 2.15 . Đường phản ứng hóa học đặc trưng ...................................................... 43
Hình 2.16. Đường phản ứng hóa học của quá trình tautome đối với cytosine ........ 44
Chương 3
Hình 3.1. Mô hình thí nghiệm .................................................................................. 46
Hình 3.2. Hình ảnh HOMO của phân tử cytosine ở ba trạng thái đặc trưng:
imino, chuyển tiếp và amino .................................................................................... 49
Hình 3.3. Cường độ HHG của phân tử cytosine theo các tần số dao động phát
ra ..50
Hình 3.4. Sự phụ thuộc của cường độ HHG theo góc định phương:
(A) HHG song song
(B) HHG vuông góc. ....................................................................................... 52
Hình 3.5. Sự phụ thuộc của HHG vào các góc định phương ứng với các tần số
25, 27, 29 và 31 trong các trường hợp:
(A) HHG song song,
(B) HHG vuông góc. ....................................................................................... 53
Hình 3.6. Góc cấu trúc θH xác định vị trí nguyên tử hydro H10 của phân tử
cytosine
................................................................................................................................... 55
iv
Hình 3.7. Cường độ HHG song song phụ thuộc vào góc định phương và góc
cấu trúc trong quá trình tautome của cytosine ứng với bậc 19, 25, 27, 29 và 31 .... 57
Hình 3.8. Cường độ HHG vuông góc phụ thuộc vào góc định phương và góc
cấu trúc trong quá trình tautome của cytosine ứng với bậc 19, 25, 27, 29 và 31. ... 58
v
LỜI MỞ ĐẦU
Khoa học kỹ thuật phát triển, các nhà nghiên cứu ngày càng có nhu cầu hiểu
biết sâu hơn về cấu trúc của các phân tử. Việc thu nhận thông tin cấu trúc phân tử
có thể thực hiện bằng nhiều phương pháp như: phân tích quang phổ [12], nhiễu xạ
điện tử [10], nhiễu xạ tia X [9]. Tuy nhiên, độ phân giải của các phương pháp này
thường cỡ pico giây (1ps = 10-12 s) trở lên. Trong khi đó, sự dao động của các
nguyên tử diễn ra trong thang thời gian femto giây (1fs = 10-15 s) và điện tử chuyển
động quanh hạt nhân ở mức atto giây (1as = 10-18 s). Như vậy, độ phân giải thời
gian của các phương pháp kể trên lớn hơn rất nhiều lần so với khỏang thời gian
diễn ra sự vận động trong phân tử. Do đó, khi sử dụng các phương pháp này ta chỉ
thu được những thông tin về cấu trúc tĩnh của phân tử như khoảng cách và góc
liên kết giữa các nguyên tử, mà chưa thể thu nhận các thông tin cấu trúc động của
phân tử. Thông tin động của phân tử chính là các thông tin gắn liền với các
chuyển động ở cấp độ nguyên tử, phân tử, chẳng hạn như sự lệch khỏi vị trí cân
bằng của các nguyên tử trong phân tử, hay sự thay đổi cấu trúc như bẻ gãy các liên
kết và hình thành các cấu trúc mới. Do đó, biết được các thông tin cấu trúc động
của các phân tử ở khoảng thời gian femto giây ( 10−15 s) luôn là mong muốn của các
nhà khoa học [19], [26], [27].
Laser xung cực ngắn ra đời đã tạo điều kiện cho các nhà nghiên cứu có thể
đi sâu khám phá cấu trúc động của phân tử, trong đó có thể kể đến kỹ thuật chụp
ảnh phân tử. Khi chùm laser cường độ mạnh tương tác với nguyên tử, phân tử, một
trong các hiệu ứng phi tuyến xảy ra là sự phát xạ sóng hài bậc cao (High-order
harmonic generation – HHG). Cường độ HHG (thang logarit) theo tần số có đặc
điểm là thay đổi rất ít trong một miền giá trị tần số ta gọi là miền phẳng (plateau),
và miền này sẽ kết thúc ở một điểm dừng (cut-off) [29], sau điểm đó cường độ
HHG giảm mạnh về không. Nhằm giải thích cơ chế hình thành và các đặc tính của
HHG, một trong những mô hình được công nhận và sử dụng rộng rãi là mô hình ba
bước Lewenstein [29]. Đây là mô hình bán cổ điển, giải thích sự phát xạ HHG dựa
1
trên sự chuyển động của điện tử trong nguyên tử, phân tử dưới tác dụng điện trường
của laser. Cụ thể, ban đầu điện tử sẽ bị ion hóa theo cơ chế xuyên hầm ra miền tự
do; dưới tác dụng của trường laser mạnh, điện tử được gia tốc trong nửa chu kỳ đầu
của trường laser; khi trường laser đổi chiều, điện tử quay trở lại tương tác với ion
mẹ và phát ra sóng hài thứ cấp, đây chính là HHG. Vì HHG là kết quả của sự va
chạm giữa ion mẹ và điện tử nên HHG phát ra lúc này sẽ mang thông tin cấu trúc
của phân tử mẹ. Đây là nền tảng cho việc thu nhận thông tin cấu trúc phân tử từ
nguồn dữ liệu HHG, được nhiều nhà khoa học quan tâm sử dụng [2], [27], [28],
[34].
Đáng chú ý là công trình [19] của nhóm nghiên cứu Canada vào năm 2004.
Trong công trình này, các tác giả đã sử dụng nguồn dữ liệu sóng hài bậc cao (HHG)
phát ra do tương tác giữa phân tử N2 với nguồn laser cực mạnh và tái tạo thành công
hình ảnh orbital lớp ngoài cùng (HOMO) của phân tử này. Đặc biệt, nguồn laser sử
dụng ở đây có độ dài xung 30 fs, do đó hình ảnh HOMO thu được có thể coi là
thông tin động của phân tử. Tiếp đến là các công trình [33], [35], các tác giả đã
khẳng định được rằng có thể sử dụng nguồn dữ liệu HHG để theo dõi quá trình
đồng phân hóa HCN/HNC và quá trình đồng phân hóa acetylen/vinyliden bằng cách
cho laser có xung cực ngắn (10 fs) và cường độ cực mạnh (~1014W/cm2) tương tác
với các phân tử. Phát triển kết quả này cho các phân tử phức tạp hơn sẽ có ý nghĩa
khoa học và thực tiễn.
Phân tử acid deoxyribonucleic (ADN) được biết đến là phân tử mang thông
tin di truyền mã hóa cho hoạt động sinh trưởng và phát triển của các dạng sinh vật
sống. ADN được tạo thành bởi hai chuỗi xoắn kép liên kết với nhau bởi liên kết
hydro, mỗi sợi đơn là một chuỗi polynucleotide gồm nhiều các nucleotide nối với
nhau bằng liên kết phosphodieste [1]. ADN gồm 3 thành phần cơ bản: bazơ nitơ
(base), đường pentose, nhóm phosphate. Thông tin di truyền chứa trong ADN được
giải mã dưới dạng trình tự sắp xếp của các base. Base trong phân tử ADN gồm
adenine (A) và guanine (G), cytosine (C) và thymine (T).
2
Các nghiên cứu lý thuyết và thực nghiệm [1], [6], [15], [32] đều chỉ ra rằng
mỗi base thường tồn tại dưới hai dạng đồng phân hỗ biến (tautomer): với A và C thì
dạng phổ biến là amino và dạng hiếm gặp là imino; còn đối với G và T dạng phổ
biến là keto, dạng hiếm gặp là enol. Tuy nhiên trong quá trình phát triển của sinh
vật, đôi khi dưới một số điều kiện nào đó, các base sẽ không tồn tại ở dạng tautomer
phổ biến nữa mà chuyển sang dạng tautomer hiếm gặp hơn là enol và imino. Quá
trình này được gọi là sự hỗ biến hóa học (tautome) [1]. Các dạng hiếm gặp dù có
thời gian tồn tại rất ngắn nhưng nếu trong thời gian đó, chúng được huy động vào
quá trình tổng hợp ADN thì đột biến sẽ xảy ra, dẫn đến hậu quả là thông tin di
truyền không được nguyên vẹn cho thế hệ sau. Tuy nhiên cho đến nay, các tính toán
cũng chỉ dừng lại ở việc xác định các thông tin tĩnh về cấu trúc của các base [36],
[42].
Xác định được tầm quan trọng của việc nghiên cứu quá trình tautome, đồng
thời mong muốn được tiếp cận hướng phát triển mới đầy tiềm năng, tôi đã tìm hiểu
về cơ chế phát xạ sóng hài bậc cao và sử dụng chính cơ chế này để thu nhận thông
tin động và theo dõi quá trình tautome của cytosine, một trong bốn base của ADN.
Đó chính là lý do tôi chọn đề tài: “Theo dõi quá trình tautome dạng imino- amino
của cytosine bằng xung laser siêu ngắn”.
Để thực hiện được mục tiêu đó, tôi xác định các nội dung nghiên cứu như
sau:
- Trước tiên, tôi tìm hiểu các kiến thức tổng quan của đề tài, bao gồm:
+ Cơ sở lý thuyết về phân tử ADN, các base và quá trình tautome của các
base, đặc biệt là của cytosine;
+ Lý thuyết về laser và cơ chế phát xạ sóng hài bậc cao khi cho laser xung
siêu ngắn tương tác với phân tử;
+ Phương pháp mô phỏng động lực học phân tử với gần đúng Born-
Openheimer; phương pháp lý thuyết phiếm hàm mật độ DFT.
Đồng thời, vì luận văn được thực hiện chủ yếu bằng phương pháp mô phỏng
nên tôi làm quen và học hỏi cách sử dụng các phần mềm tính toán như Gaussian
3
03W, Gaussview, Origin 8.0 và đặc biệt là ngôn ngữ lập trình Fortran 7.0; Các phần
mềm này được dùng trong việc mô phỏng các trạng thái khác nhau của phân tử cần
nghiên cứu, mô phỏng HHG và vẽ đồ thị minh họa cho kết quả tính toán.
- Tiếp theo, tôi mô phỏng động lực học phân tử của quá trình tautome của cytosine
bằng phương pháp phiếm hàm mật độ (DFT) với phép gần đúng Born-
Oppenheimer, tích hợp trong phần mềm Gaussian [16]. Dựa vào các vị trí cực tiểu
năng lượng của phân tử ứng với cấu hình hình học nhất định chúng tôi xác định các
trạng thái cân bằng tautomer và chuyển tiếp cũng như năng lượng tối thiểu kích hoạt
để xảy ra quá trình chuyển hóa đồng phân này. Mặt thế năng (PES) cũng được vẽ ra
để minh họa các trạng thái tautomer và chuyển tiếp.
- Sau đó, tôi tiến hành tính toán tính toán sóng hài bậc cao (HHG) phát xạ khi laser
hồng ngoại (bước sóng 800nm), độ dài xung cực ngắn (5fs) và cường độ mạnh
(2.1014W/cm2) tương tác với phân tử cytosine dạng khí.
+ Do nguồn dữ liệu HHG trong thực tế còn hạn chế nên tôi thực hiện mô
phỏng HHG thông qua chương trình Lewmol 2.0 được viết bằng ngôn ngữ Fortran
7.0 dựa trên mô hình ba bước Leweinstein. Chương trình tính toán Lewmol được
xây dựng đầu tiên bởi nhóm nghiên cứu vật lý nguyên tử phân tử và quang học tại
Đại học quốc gia Kanas, Mỹ [25], [46], và sau đó được phát triển bởi nhóm nghiên
cứu của Khoa Vật lý trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh dưới sự
hướng dẫn của PGS. TSKH Lê Văn Hoàng [2]. Chương trình tính toán này đã được
kiểm chứng qua các công trình đăng trên các tạp chí Vật lý quốc tế có uy tín [33],
[34]. Ở đây, tôi tiếp thu kỹ thuật mô phỏng này và sử dụng như một công cụ hữu
hiệu để thực hiện luận văn.
+ Trong chương trình Lewmol, laser tương tác chủ yếu với electron lớp
ngoài cùng (tức HOMO) của phân tử. Do đó, thay vì thiết lập quá trình tương tác
giữa laser với phân tử, ta chỉ thiết lập những tính toán đối với HOMO của chúng.
Để có được HOMO tương đối chính xác phục vụ cho việc mô phỏng HHG, tôi dùng
hệ hàm cơ sở 6-31G+(d,p) trong chương trình Gaussian.
4
+ Ngoài ra, các phân tử cytosine cần được định phương để dữ liệu HHG
thu được có tính đồng bộ cao. Kỹ thuật định phương phân tử bằng chùm laser yếu
đã được nhiều nhà khoa học sử dụng nhằm giải quyết bài toán giữ cho các phân tử
hướng theo một phương nhất định khi chúng tương tác với laser [7], [8]. Ở đây, tôi
không đi sâu nghiên cứu cơ chế định phương phân tử cytosine mà giả định như nó
được định phương theo mong muốn. Thiết bị thu dữ liệu HHG được đặt theo cùng
phương truyền của laser vào để đo các HHG có cùng phân cực hoặc vuông góc với
vectơ phân cực của chùm laser vào.
- Tiếp theo, tiến hành phân tích phổ HHG phát ra từ các trạng thái đồng phân và
chuyển tiếp của cytosine theo các góc định phương khác nhau từ 0 đến 1800 theo
phương song song và vuông góc với vectơ phân cực của laser, tôi hy vọng có thể
phân biệt được các trạng thái này.
- Sau cùng, tôi khảo sát HHG đối với các cấu trúc hình học khác nhau của phân tử
cytosine trên đường chuyển hóa đồng phân (thu nhận từ mô phỏng động lực học
phân tử) bằng cách cho laser tương tác liên tục với phân tử trong suốt quá trình
tautome. Từ đó, tôi đưa ra khả năng theo dõi quá trình tautome của cytosine bằng
laser xung cực ngắn.
Trên cơ sở đó, bố cục luận văn được chia thành ba chương:
Chương 1: Cơ sở lý thuyết và phương pháp tính toán.
Chương 2: Chuyển động hạt nhân hydro và quá trình tautome dạng imino –
amino.
Chương 3: Phát xạ sóng hài bậc cao của cytosine và dấu vết quá trình
tautome.
Trong chương 1, tôi đưa ra cơ sở lý thuyết của sự phát xạ sóng hài (HHG).
Vì nguồn HHG phát xạ là công cụ chính để khảo sát và thu nhận thông tin cấu trúc
động của phân tử nên việc tìm hiểu cơ chế phát xạ HHG là cần thiết. Phần đầu của
chương này trình bày về laser; lý thuyết tương tác của laser với nguyên tử, phân tử
5
và quá trình phát xạ HHG. Tiếp đến, tôi đề cập đến mô hình ba bước của nhà khoa
học Lewenstein. Trong phần cuối của chương, tôi giới thiệu về phần mềm Gaussian
và trình bày phương pháp mô phỏng động lực học phân tử với phép gần đúng Born-
Oppenheimer. Phép gần đúng này tách rời chuyển động của hạt nhân với chuyển
động của điện tử, nhằm đơn giản hóa việc giải phương trình Schrodinger cho hệ
phân tử mà ta đang xét.
Trong chương 2, tôi trình bày quá trình tautome dạng imino-amino của
cytosine. Trước hết, tôi đề cập đến cấu trúc phân tử của ADN và quá trình tautome
của các base. Bản chất của quá trình tautome chính là sự dịch chuyển của nguyên tử
hydro từ vị trí cân bằng này sang vị trí cân bằng khác. Đây là một trong các nguyên
nhân dẫn đến đột biến trong quá trình sao chép và tái bản ADN. Tiếp theo, tôi tiến
hành mô phỏng quá trình tautome của cytosine khi phân tử này chuyển từ trạng thái
imino sang trạng thái amino. Sau đó, tôi khảo sát năng lượng của phân tử tương ứng
với các cấu trúc hình học khác nhau trong suốt quá trình tautome. Từ đó, tôi thu
được mặt phẳng thế năng và đường phản ứng hóa học của phân tử cũng như năng
lượng kích hoạt để xảy ra quá trình chuyển hóa đồng phân này.
Nội dung chính của chương 3 là khảo sát quá trình tương tác giữa phân tử
cytosine với laser xung cực ngắn bằng phương pháp mô phỏng thông qua chương
trình Lewmol 2.0. Trong chương này, trình tự các bước mô phỏng HHG và kết quả
tính toán để thu nhận các thông tin cấu trúc phân tử cần thiết cho quá trình phát xạ
HHG được trình bày cụ thể. Phân tích dữ liệu HHG có được, tôi rút ra những thông
tin có ý nghĩa và cần quan tâm, đó là khả năng phân biệt các trạng thái cân bằng
tautomer và trạng thái chuyển tiếp của phân tử; và khả năng tìm kiếm dấu vết động
lực học phân tử của quá trình tautome dạng imino – amino của cytosine.
Trong phần kết luận, tôi tóm tắt lại các kết quả thu được của luận văn. Vì bài
toán tương tác giữa laser với phân tử là một bài toán lớn, việc thu nhận thông tin
cấu trúc phân tử trong các quá trình có sự phát xạ sóng hài bậc cao là vấn đề được
quan tâm nhiều nên tôi cũng đưa ra hướng phát triển của luận văn để tiếp tục nghiên
cứu.
6
Phần danh mục tài liệu tham khảo liệt kê 46 tài liệu tham khảo, bao gồm 2 tài
liệu tiếng Việt và 44 tài liệu tiếng Anh, mà tôi đã tìm hiểu và nghiên cứu trong quá
trình thực hiện luận văn.
7
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP TÍNH TOÁN
Trong chương này, tôi trình bày lý thuyết của sự phát xạ sóng hài bậc cao (HHG)
trên cơ sở về laser và quá trình tương tác giữa trường laser với nguyên tử, phân tử.
Để mô phỏng HHG phát ra, tôi áp dụng mô hình ba bước Lewenstein thông qua
chương trình tính toán Lewmol 2.0. Đồng thời, chương này cũng đề cập đến
phương pháp mô phỏng động lực học phân tử (MD) và phép gần đúng Born-
Openheimer được sử dụng trong phần mềm Gaussian. Đây là phần tổng quan, khi
viết tôi sử dụng các tài liệu tham khảo sau [2], [3], [7], [8], [14], [25], [29], [46].
1.1 Phát xạ sóng hài bậc cao (HHG)
Sơ lược về laser
Laser được viết tắt từ cụm từ Light Amplification by Stimulated Emission of
Radiation trong tiếng Anh, nghĩa là "Máy khuếch đại ánh sáng bằng phát xạ kích
thích". Laser là nguồn ánh sáng nhân tạo, thu được nhờ sự khuếch đại ánh sáng
bằng bức xạ phát ra khi kích thích cao độ các phần tử của một môi trường vật chất
tương ứng.
Trong bài báo Zur Quantentheorie der Strahlung công bố năm 1917 [3] khi
nghiên cứu quá trình tương tác giữa ánh sáng và vật chất, Albert Einstein đã cho
rằng không những các hạt phát xạ một cách ngẫu nhiên mà còn có thể phát xạ
do tác động của yế u t ố bên ngoài. Ông đề cập đến giả thuyết: nếu chiếu
những nguyên tử bằng một làn sóng điện từ, có thể sẽ xảy ra một bức xạ “được
kích hoạt” và trở thành một chùm tia hoàn toàn đơn sắc, ở đó tất cả photon phát ra
có cùng một bước sóng. Phát kiến của ông là cơ sở cho sự ra đời của laser. Tuy
nhiên, con đường dẫn đến sự ra đời của thiết bị này là cả quá trình nghiên cứu của
nhiều nhà khoa học trên thế giới.
Tại Đại học Colombia, Charles Hard Townes nghiên cứu về khả năng sử
dụng bức xạ cưỡng bức cho phổ học phân tử. Do trình độ kỹ thuật chưa cho phép
8
chế tạo một thiết bị đủ nhỏ để phát ra sóng ngắn, Townes nảy ra ý tưởng sử
dụng ngay chính các phân tử để phát ra tần số như mong muốn. Năm 1953,
Townes cùng các đồng nghiệp công bố một thiết bị gọi là MASER
(Microwave Amplification by Stimulated Emission of Radiation), nghĩa là sự
khuếch đại sóng vô tuyến do bức xạ cưỡng bức. Sau khi chế tạo MASER,
Townes lại nhận thấy rằng vùng sóng ánh sáng hồng ngoại và khả kiến có thể
giúp cho việc nghiên cứu phổ học hiệu quả hơn là vùng sóng vô tuyến do
MASER phát ra. Ông hợp tác với Arthur Leonard Schawlow, một nhà nghiên cứu
của phòng thí nghiệm Bell, cùng suy nghĩ về khả năng mở rộng nguyên lý của
MASER từ vùng sóng vô tuyến ra vùng các bước sóng ngắn hơn. N ăm 1958,
hai ông viết bài báo “Các MASER quang học và hồng ngoại” khẳng định rằng
nguyên lý của MASER có thể được mở rộng cho những vùng khác của quang
phổ, và gọi thiết bị đó là LASER, dù cho họ vẫn chưa chế tạo được một laser thực
sự. Chính những đóng góp tiên phong nói trên, hai nhà vật lý Townes và
Schawlow đã được xem là cha đẻ của LASER.
Năm 1960, laser thực nghiệm đầu tiên, là laser từ thể rắn hồng ngọc, đã
được tạo bởi Theodore Harold Maiman làm việc tại phòng thí nghiệm Hughes ở
Malibu, bang California. Như vậy, giả thuyết mà Einstein đã nêu ra năm 1917
đã được chứng minh.
Tia laser có đặc điểm sau:
+ Tính định hướng: tia laser phát ra hầu như là chùm tia song song. Do đó,
tia laser có khả năng chiếu xa hàng nghìn km mà không bị phân tán. Chính nhờ đặc
tính này mà laser có tác dụng định hướng rất tốt và thường được dùng trong các
dụng cụ định vị.
+ Tính đơn sắc: các photon phát ra mang cùng một năng lượng hν nên ánh
sáng rất đơn sắc. Chùm sáng chỉ có một màu (hay một bước sóng) duy nhất. Do vậy
chùm laser không bị tán xạ khi đi qua mặt phân cách của hai môi trường có chiết
suất khác nhau. Đây là tính chất đặc biệt nhất mà không nguồn sáng nào có được.
9
+ Tính kết hợp: các photon phát ra trong trường hợp laser đều đồng pha nên
ánh sáng laser là chùm sáng kết hợp. Chính vì vậy laser có thể gây ra những tác
dụng rất mạnh (tổng hợp dao động đồng pha).
+ Có khả năng phát xung cực ngắn: cỡ mili giây, nano giây, pico giây ... cho
phép tập trung năng lượng tia laser cực lớn trong thời gian cực ngắn.
Với những đặc tính trên, khác hẳn với các chùm sáng thông thường, tia laser
có những công dụng rất hữu ích và được áp dụng trong rất nhiều lĩnh vực khoa học
kỹ thuật và đời sống, đặc biệt hiện nay là ngành khoa học nghiên cứu về thế giới vi
mô.
Tương tác giữa trường laser với nguyên tử và phân tử
Tương tác phi tuyến của nguyên tử, phân tử đối với trường laser thể hiện ở
sự phụ thuộc phi tuyến của độ phân cực cảm ứng của môi trường vào điện trường
hoặc từ trường của nguồn bức xạ kích thích. Độ phân cực này được xác định theo
biểu thức:
ur
ur ∑ i
p
Np
ur
ur
P= i
= i
= npi , (1.1)
V V
với p i là moment lưỡng cực nguyên tử, n là mật độ nguyên tử.
Cơ chế tương tác giữa laser với nguyên tử, phân tử phụ thuộc vào cường độ
của laser. Ta xét hai trường hợp cụ thể sau đây:
Trường hợp trường laser yếu so với trường Coulomb
Khi đó, trường laser chỉ có tác dụng làm nhiễu loạn trường Coulomb trong
nguyên tử, và các electron sẽ không chuyển từ trạng thái này sang trạng thái khác
mà chỉ dao động quanh vị trí ban đầu của nó. Các mức năng lượng trong nguyên tử
chỉ bị dịch chuyển nhẹ với độ dịch chuyển tỉ lệ với bình phương biên độ điện trường
laser ( E a2 ) gọi là sự dịch chuyển Stark. Xác suất để nguyên tử vẫn tồn tại ở trạng
thái cơ bản là lớn và sự giãn nở của hàm sóng của trạng thái này vẫn duy trì ở cấp
10