Luận văn thạc sĩ nghiên cứu tác dụng an thần của viên nén ích khí an thần – hvy trên thực nghiệm
- 112 trang
- file .pdf
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ
HỌC VIỆN Y DƯỢC HỌC CỔ TRUYỀN VIỆT NAM
NGUYỄN ĐỨC NHÂN
NGHI£N CøU T¸C DôNG AN THÇN CñA VI£N NÐN
“ ÝCH KHÝ AN THÇN – Hvy” trªn thùc nghiÖm
LUẬN VĂN THẠC SỸ Y HỌC
HÀ NỘI – 2022
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ
HỌC VIỆN Y DƯỢC HỌC CỔ TRUYỀN VIỆT NAM
NGUYỄN ĐỨC NHÂN
NGHI£N CøU T¸C DôNG AN THÇN CñA VI£N NÐN
“ ÝCH KHÝ AN THÇN – Hvy” trªn thùc nghiÖm
Chuyên ngành Y học cổ truyền
Mã số: 872 0115
LUẬN VĂN THẠC SỸ Y HỌC
Người hướng dẫn khoa học:
PGS. TS. Phạm Quốc Bình
HÀ NỘI – 2022
LỜI CẢM ƠN
Với tình cảm chân thành và lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin bày tỏ lòng biết
ơn tới:
Đảng ủy, Ban Giám Đốc, Phòng Đào tạo Sau đại học, các phòng ban và
Bộ môn Học viện Y Dược học cổ truyền Việt Nam đã giúp đỡ, tạo mọi điều
kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận văn.
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới PGS.TS Phạm Quốc Bình –
Chủ tịch Hội đồng trường – Học viện Y Dược học cổ truyền Việt Nam đã tận
tình giúp đỡ, hướng dẫn và động viên tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên
cứu.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám Đốc, Bộ môn Dược lý – Trường
Đại học Y Hà Nội đã quan tâm, tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong việc nghiên
cứu thu thập, hoàn thiện số liệu để hoàn thành đề tài.
Tôi xin được gửi lời cảm ơn đến các thầy, các cô trong Hội đồng thông
qua đề cương luận văn đã cho tôi nhiều ý kiến quý báu trong quá trình hoàn
thiện luận văn này.
Tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, đồng nghiệp đã động viên giúp đỡ
về tinh thần và vật chất để tôi yên tâm nghiên cứu và hoàn thành đề tài này.
Xin chân thành cảm ơn!
Tác giả
Nguyễn Đức Nhân
LỜI CAM ĐOAN
Luận văn này là công trình nghiên cứu của tôi, được sự hướng dẫn khoa
học của Thầy PGS.TS. Phạm Quốc Bình. Các số liệu, những kết luận nghiên
cứu được trình bày trong luận văn này hoàn toàn trung thực.
Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này.
Hà Nội, ngày......tháng.......năm........
Người viết cam đoan
Nguyễn Đức Nhân
CÁC CHỮ VIẾT TẮT
MNMT Mất ngủ mãn tính
REM Rapid Eye Movement
RLGN Rối loạn giấc ngủ
SCTL Sang chấn tâm lý
YHCT Y học cổ truyền
YHHĐ Y học hiện đại
MỤC LỤC
ĐẶT VẤN ĐỀ…………………………………………………………….….1
Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................. 3
1.1. Tổng quan về giấc ngủ ........................................................................... 3
1.1.1. Khái niệm......................................................................................... 3
1.1.2. Cơ chế điều hòa thức ngủ ................................................................ 3
1.2. Rối loạn giấc ngủ .................................................................................... 7
1.3. Mất ngủ không thực tổn ......................................................................... 9
1.3.1. Khái niệm......................................................................................... 9
1.3.2. Chẩn đoán mất ngủ không thực tổn ............................................... 10
1.3.3. Điều trị mất ngủ ............................................................................. 12
1.4. Một số nghiên cứu về điều trị mất ngủ không thực tổn trên thực nghiệm
tại Việt Nam và trên thế giới ....................................................................... 15
1.4.1. Trên thế giới................................................................................... 15
1.4.2. Tại Việt Nam ................................................................................. 17
1.5. Tổng quan về Ích khí an thần – HVY .................................................. 18
1.5.1. Nguồn gốc xuất sứ: ........................................................................ 18
1.5.2. Các vị thuốc trong bài .................................................................... 19
1.6. Các nghiên cứu về Ích khí an thần – HVY .......................................... 24
Chương 2 CHẤT LIỆU, ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN
CỨU……………. ........................................................................................... 26
2.1. Chất liệu nghiên cứu............................................................................. 26
2.1.1. Thuốc nghiên cứu .......................................................................... 26
2.1.2. Thuốc đối chứng (chứng dương) ................................................... 27
2.2. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................... 27
2.3. Máy móc và hóa chất sử dụng trong nghiên cứu ................................. 27
2.4. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 27
2.4.1. Thiết kế nghiên cứu ....................................................................... 27
2.4.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................... 28
2.5. Địa điểm, thời gian nghiên cứu ............................................................ 32
2.6. Phương pháp xử lý số liệu .................................................................... 32
Chương 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ......................................................... 33
3.1. Tác dụng của viên nén Ích khí an thần – HVY trên mô hình dấu cộng
nâng cao ....................................................................................................... 33
3.2. Tác dụng kéo dài thời gian ngủ của viên nén “Ích khí an thần – HVY”
đối với Theopental trên thực nghiệm .......................................................... 38
3.2.1. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY lên sức bám của chuột .... 38
3.2.2. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY trên mô hình hoạt động ký
.................................................................................................................. 39
3.2.3. Tác dụng chống co giật của Ích khí an thần – HVY ..................... 41
Chương 4 BÀN LUẬN .................................................................................. 43
4.1. Bàn luận về tác dụng của viên nén Ích khí an thần – HVY trên mô hình
dấu cộng nâng cao ....................................................................................... 44
4.2. Bàn luận về tác dụng dụng kéo dài thời gian ngủ của viên nén “Ích khí
an thần – HVY” đối với Theopental trên thực nghiệm ............................... 46
4.2.1. Tác dụng của viên nén Ích khí an thần – HVY đến thời gian bám của
chuột trên trục quay Rotarod ................................................................... 46
4.2.2. Tác dụng của viên nén Ích khí an thần – HVY đến hoạt động di
chuyển theo chiều ngang, theo chiều dọc của chuột trên mô hình hoạt động
ký. ............................................................................................................ 48
4.2.3. Tác dụng chống co giật của Ích khí an thần – HVY ..................... 49
4.3. Phân tích tác dụng của viên nén Ích khí an thần – HVY theo Y học hiện
đại và Y học cổ truyền ................................................................................. 51
4.3.1. Theo Y học hiện đại....................................................................... 51
4.3.2. Theo Y học cổ truyền .................................................................... 52
KẾT LUẬN…………………………………………………………………54
KIẾN NGHỊ………………………………………………………………...55
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Phụ lục
DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1. Thành phần bài thuốc...................................................................... 18
Bảng 2.1. Thành phần viên nén Ích khí an thần – HVY ................................. 26
Bảng 3.1. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến số lần chuột vào nhánh
đóng ................................................................................................................. 33
Bảng 3.2. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến thời gian chuột vào nhánh
đóng ................................................................................................................. 34
Bảng 3.3. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến số lần chuột vào nhánh
mở .................................................................................................................... 35
Bảng 3.4. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến thời gian chuột vào nhánh
mở .................................................................................................................... 36
Bảng 3.5. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến tỷ lệ né tránh nhánh mở
của chuột ......................................................................................................... 37
Bảng 3.6. Ảnh hưởng của Ích khí an thần - HVY đến thời gian bám của chuột
......................................................................................................................... 38
Bảng 3.7. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến hoạt động di chuyển theo
chiều dọc của chuột ......................................................................................... 39
Bảng 3.8. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến hoạt động di chuyển theo
chiều ngang của chuột ..................................................................................... 40
Bảng 3.9. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến thời gian khởi phát cơn
co giật sau khi tiêm nikethamid ...................................................................... 41
Bảng 3.10. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến thời gian chuột chết sau
khi tiêm nikethamid......................................................................................... 42
DANH MỤC ẢNH
Ảnh 1.1. Đinh lăng .......................................................................................... 19
Ảnh 1.2. Lạc tiên ............................................................................................. 20
Ảnh 1.3. Bình vôi ............................................................................................ 21
Ảnh 1.4. Ba kích.............................................................................................. 22
Ảnh 1.5. Vông nem ......................................................................................... 23
Ảnh 2.1. Viên nén Ích khí an thần – HVY...................................................... 26
DANH MỤC SƠ ĐỒ
Sơ đồ 2.1. Nghiên cứu tác dụng an thần trên mô hình dấu cộng nâng cao..... 29
Sơ đồ 2.2. Nghiên cứu thời gian bám của chuột trên trục quay Rotarod........ 30
Sơ đồ 2.3. Nghiên cứu tác dụng an thần trên mô hình hoạt động ký .............. 31
Sơ đồ 2.4. Nghiên cứu tác dụng an thần trên mô hình gây co giật bằng
Nikethamid ...................................................................................................... 32
1
ĐẶT VẤN ĐỀ
Ngủ là một phần tất yếu vô cùng quan trọng của cuộc sống. Giấc ngủ là
một hoạt động có hiệu quả để đảm bảo sự sống của cơ thể và phục hồi sức khỏe
sau một ngày thức để làm việc [1]. Giấc ngủ còn góp phần giúp cơ thể bài tiết
ra hormone tăng trưởng giúp cho trẻ em phát triển và lớn lên. Với người trưởng
thành ngủ là hình thức tái tạo lại sức lao động [1],[2].
Mất ngủ không thực tổn (mất ngủ mạn tính) là tình trạng không thỏa mãn
về số lượng và hoặc chất lượng giấc ngủ. Các rối loạn thường gặp ở người bệnh
mất ngủ là khó vào giấc ngủ, khi tỉnh giấc khó ngủ lại, giấc ngủ không sâu, tỉnh
giấc nhiều lần trong khi ngủ [2],[3]. Mất ngủ làm ảnh hưởng đến hoạt động của
con người: trí nhớ giảm sút, giảm sự tập trung, giảm sự tỉnh táo, hiệu quả làm
việc thấp, giảm khả năng học tập gây ra sự mệt mỏi chán ăn, giảm thân nhiệt
có thể dẫn đến rối loạn hành vi, ảo giác và hoang tưởng, nặng có thể dẫn đến
tai nạn hoặc tử vong [4[4],[5].
Theo một số tác giả rối loạn giấc ngủ là một sản phẩm không thể tránh
khỏi của nền văn minh và là một căn bệnh mang tính toàn cầu [6]. Những
nghiên cứu dịch tễ học gần đây cho thấy tỷ lệ mất ngủ trong cộng đồng dao
động từ 20-30% và tỷ lệ này tăng hơn ở người cao tuổi, mất ngủ tăng lên theo
thời gian vì những căng thẳng trong cuộc sống ngày càng gia tăng: Ở Mỹ số
người mất ngủ chiếm khoảng 27% dân số, Pháp có 31%, Italia có 35%, Anh
34%, Đan mạch 31%, Bỉ 27%, Đức 23%...[7],[8]
Hiện nay thuốc để chữa mất ngủ chủ yếu là nhóm diazepam, phần đa là
điều trị triệu chứng. Tuy nhiên nhiều khi chưa mang lại được hiệu quả toàn
diện. Bên cạnh đó các thuốc này thường gây quen thuốc và dẫn tới tình trạng
phụ thuộc thuốc khi dùng lâu dài [9].
Y học cổ truyền có những vị thuốc và bài thuốc quý điều trị mất ngủ có
hiệu quả, đưa bệnh nhân đến giấc ngủ tự nhiên, ít tác dụng không mong muốn
2
và không gây tình trạng quen thuốc. Những ưu điểm này có thể giúp khắc phục
những bất cập mà YHHĐ đang gặp phải trong điều trị mất ngủ bằng các loại
thuốc hóa dược hiện nay. Do vậy hướng tìm kiếm và nghiên cứu điều trị mất
ngủ bằng thuốc y học cổ truyền hiện đang được các nhà khoa học quan tâm.
Bài thuốc “Ích khí an thần – HVY” được xây dựng dựa vào lý luận y học
cổ truyền Việt Nam và kinh nghiệm lâm sàng để điều trị mất ngủ đem lại hiệu
quả cao, nhưng thuốc muốn được ứng dụng rộng rãi lâm sàng bắt buộc phải có
những kết quả chính xác trên động vật thực nghiệm [10]. Xuất phát từ thực tiễn
đó, chúng tôi tiến hành đề tài “Nghiên cứu tác dụng an thần của viên nén
Ích khí an thần – HVY trên thực nghiệm” với 2 mục tiêu:
1. Đánh giá tác dụng an thần của viên nén “Ích khí an thần – HVY” trên
mô hình dấu cộng nâng cao.
2. Đánh giá tác dụng kéo dài thời gian ngủ của viên nén “Ích khí an thần
– HVY” đối với Theopental trên thực nghiệm.
3
Chương 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Tổng quan về giấc ngủ
1.1.1. Khái niệm
Giấc ngủ là trạng thái sinh lý bình thường của con người. Giấc ngủ - đó
là trạng thái chung, kéo dài của cơ thể, được gây ra do sự tổ chức lại hoạt động
của phức hợp các yếu tố nội sinh và ngoại sinh đặc trưng cho những dao động
ngày - đêm và đảm bảo sự phục hồi chức năng hoạt động của não bộ trong trạng
thái thức tỉnh. Giấc ngủ là điều hoà, lặp đi lặp lại, trung bình mỗi người cần đến
220.000 giờ (khoảng 25 năm) để ngủ trong suốt cuộc đời [1],[2].
Giấc ngủ bị ảnh hưởng bởi nhịp sinh học. Trong 24 giờ, người lớn ngủ 1
lần, đôi khi 2 lần. Trẻ sơ sinh chưa có nhịp thức - ngủ, nhịp này sẽ xuất hiện và
phát triển trong 2 năm đầu của đời sống. Ở phụ nữ, nhịp ngủ thay đổi trong chu
kỳ kinh nguyệt [11],[12].
1.1.2. Cơ chế điều hòa thức ngủ
1.1.2.1. Khái niệm chung về cơ chế điều hòa thức ngủ
Cho đến nay vẫn chưa có sự thống nhất trong việc giải thích cơ chế thức
ngủ. Cơ chế giấc mộng cũng như cơ chế về sự luân phiên có tính chu kỳ của
giấc ngủ. Trước đây người ta tin rằng có một trung khu thần kinh để chỉ huy
giấc ngủ. Nhưng thực ra có kích thích vào bất cứ vùng nào của não cũng gây
trạng thái thức đặc biệt là vùng có liên quan đến tổ chức. Ở thân não các vùng
có liên quan trực tiếp với chức năng thức – ngủ là:
- Vỏ não cảm giác vận động ở trước và sau rãnh Rolando.
- Vỏ não thuỳ trán.
- Cingulo.
- Vùng hải mã và cấu trúc gian não.
4
Ở trạng thái thức, các hoạt động thần kinh tăng, trương lực cơ tăng,
ngược lại ở trạng thái ngủ các hoạt động thần kinh rất hạn chế và trương lực cơ
giảm.
Người ta nhận thấy có một số cơ chế FeedBack (Retroalimentation), từ
ngoại vi vào trung tâm. Khi các tế bào thần kinh phát xung động làm cho các
bộ phận trong cơ thể hoạt động thì chính sự hoạt động đó lại phát tín hiệu ngược
lại duy trì trạng thái thức khi một trong những mắt xích của chu kỳ hoạt động
– cơ thể ấy bị mệt mỏi cần nghỉ ngơi thì chu kỳ sẽ chuyển qua pha nghỉ – trạng
thái ngủ. Khi một bộ phận nào đó của cơ thể hoặc hệ thần kinh bị tổn thương
tăng tính kích thích, tăng trương lực cơ sẽ phá vỡ chu kỳ thức ngủ và gây RLGN
[1],[2], [13].
Thuyết Pavlop cho rằng giấc ngủ là trạng thái ức chế lan tỏa khắp hai
bán cầu và lan xuống cả vùng dưới vỏ
Trung tâm ngủ tích cực ở gian não
Trung tâm gây ngủ ở trong đồi thị.
Giấc ngủ là trạng thái bình thường của hoạt động vỏ não. Còn trạng thái
thức được duy trì bởi sự hoạt đông tích cực của cấu tạo lưới ở thân não. Cấu
tạo lưới vừa có ảnh hưởng ức chế đối với vỏ não, nghĩa là nó đóng vai trò hoạt
động dẫn truyền thần kinh, cũng như duy trì thức tỉnh. Hoạt hóa từ cấu tạo lưới
lên vỏ não là kiểu hoạt hóa không đặc hiệu trong đó có sự tham gia của vùng
dưới đồi, đồi thị [1],[2],[13].
Người ta còn thấy tham gia vào chu kỳ thức ngủ có các biến đổi hoá học
đặc biệt là chuyển hoá của Serotonine.
Hoạt động của Serotonine (5HT) ở mức tối thiểu trong giấc ngủ sâu
nhưng đạt tối đa lúc thức . Gần 25 -30 phút để đến giấc ngủ sâu (giấc ngủ chậm
SLP) và 60 phút tới giấc ngủ nhanh (SP). Đó là hoạt động của các chất dẫn
truyền thần kinh. Các chất chủ vận (Antagorite) của Serotonine gây nên mất
5
ngủ Serotonine và các chất liên kết 5HT hoạt động ở nhiều điểm. Hiện nay
người ta phân biệt các Recepter 5HT (Cơ quan tiếp nhận) thành
5HT1,5HT2,5HT3,5HT4 và các Serotonine 5HT1 lại chia thành 5HT1A,
5HT1B-C-D, có thể có tới 5HT1E,F.
Mỗi một Recepter đã được phân định chức năng của nó.
Các chất chủ vận của %5HT1A được phân định là đặc trưng cho lo âu
và trầm cảm. Còn 5HT2 thì có nhiều liên quan tới giấc ngủ sâu.
Người ta còn biết chất Melatonine tiết ra từ tuyến yên là một Indolamine
được tổng hợp từ Serotonine có liên quan mật thiết với giấc ngủ.
Khi cơ thể giảm khả năng tiết Melatonine sẽ gây mất ngủ [1],[2],[13].
1.1.2.2. Giải phẫu thần kinh của điều hòa giấc ngủ
Những nghiên cứu trên động vật cho thấy cấu trúc lưới của thân não,
vùng dưới đồi, và nền não trước đóng một vai trò trong tạo ra giấc ngủ. Trong
khi đó cấu trúc lưới của thân não, não giữa, vùng dưới đồi, tuyến yên, và nền
não trước đóng vai trò trong tạo ra sự thức hay vùng thức trong điện não đồ.
Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng phía trước vùng dưới đồi có một trung
tâm ngủ, trong khi đó phía sau vùng dưới đồi có chứa trung tâm thức. Những
giả thuyết mới cho thấy khu vực chứa trung tâm thức - ngủ nằm dọc theo lõi
trục từ thân não đến nền não trước. Giải phẫu thần kinh có vị trí riêng biệt liên
quan đến chu kỳ vận nhanh nhãn cầu. Những vị trí đặc biệt trên cầu não có sự
liên quan về sinh lý thần kinh với trạng thái vận nhanh nhãn cầu và trạng thái
không vận nhanh nhãn cầu [1],[2],[13].
1.1.2.3. Sinh hóa thần kinh của điều hóa giấc ngủ
Những nghiên cứu thực nghiệm từ trước cho thấy nhân rãnh xoắn của
thân não sản xuất ra serotonin như là một chất dẫn truyền thần kinh đầu tiên tạo
ra giấc ngủ. Catecholamine được xem như chất có tác dụng gây thức. Chất dẫn
truyền thần kinh Cholinergic được biết như là một chất tạo ra giấc ngủ trong
6
pha nhanh. Ảnh hưởng gây thức của caffein bao gồm adenosine, hiệu quả của
chất gây ngủ của benzodiazepine và barbiturate được xem như một chất có tác
dụng với tuyến nội tiết của phức hợp receptor GABA-A. Có nhiều chất hóa học
tham gia hoạt hóa trong giấc ngủ đã được xác định. Những chất này bao gồm
Prostaglandin D2, chất gây ngủ delta sản sinh ra peptide, mu ramyl dipeptide,
interleukin 1, acid amin béo cơ bản, melatonin, và tác dụng của thuốc an thần
thường làm hạn chế giấc ngủ pha chậm. Có nhiều giả thuyết " những yếu tố gây
ngủ " bao gồm interleukin-1 và prostaglandin - D2, là những chất miễn dịch
hữu hiệu , điều này gợi ý một mối liên hệ giữa chức năng miễn dịch và những
tình trạng thức - ngủ. Người ta nhận thấy có một cơ chế feed - back, từ ngoại
vi vào trung tâm. Khi các tế bào thần kinh phát xung động làm cho các bộ phận
trong cơ thể hoạt động, thì chính sự hoạt động đó lại phát tín hiệu ngược lại duy
trì trạng thái thức khi một trong những mắt xích của chu kỳ hoạt động thần kinh
- cơ chế ấy bị mệt mỏi cần nghỉ ngơi thì chu kỳ sẽ chuyển qua pha nghỉ - trạng
thái ngủ. Khi một bộ phận nào đó của cơ thể hoặc hệ thần kinh bị tổn thương
tăng tính kích thích , tăng trương lực cơ sẽ phá vỡ chu kỳ thức ngủ có các biến
đổi hóa học đặc biệt là chuyển hóa của serotonin [1],[2],[13].
Hoạt động của serotonin (5HT ) ở mức tối thiểu trong giấc ngủ sâu như
đạt tối đa lúc thức. Cần 25 - 30 phút để đến giấc ngủ sâu ( giấc ngủ pha chậm )
và 60 phút tới giấc ngủ pha nhanh. Hoạt động của hệ thống serotoninergique
giảm ở những người mất ngủ. Sự giải phóng nhiều serotonin trong lúc thức làm
thuận cho việc tổng hợp các chất gây ngủ nội sinh [1],[2] [13].
Acetylcholin cũng liên quan đến giấc ngủ, đặc biệt là trong pha nhanh
của giấc ngủ.
7
1.2. Rối loạn giấc ngủ
1.2.1.1. Khái niệm
Rối loạn giấc ngủ (RLGN) là để chỉ những rối loạn về số lượng, chất
lượng, về tính chu kỳ của giấc ngủ và các rối loạn nhịp thức ngủ. Nghĩa là
những rối loạn liên quan đến diễn biến của giấc ngủ: trước khi ngủ, trong khi
ngủ và khi tỉnh dậy. Hậu quả của những rối loạn này làm cho chủ thể có cảm
giác không thỏa mãn về giấc ngủ (mệt mỏi, lo lắng, đau khổ, ... ) và có ảnh
hưởng đến hoạt động lúc thức [2],[14],[15].
1.2.1.2. Nguyên nhân, cơ chế bệnh sinh của rối loạn giấc ngủ
* Nguyên nhân:
- Mất ngủ là một triệu chứng phổ biến của các rối loạn tâm thần khác:
như các rối loạn cảm xúc, tâm căn, thực tổn và ăn uống, nghiện độc chất và tâm
thần phân liệt hoặc của rồi loạn giấc ngủ khác như ác mộng [8],[14].
- Do tâm lý: Mất ngủ thường xuyên xảy ra sau một sang chấn tâm lý hoặc
xảy ra sau một loạt những sự kiện bất lợi trong cuộc sống. Sang chấn tâm lý
như yếu tố gây khởi phát trạng thái mất ngủ. Triệu chứng mất ngủ xảy ra đột
ngột ngay sau khi có sang chấn. Sang chấn tâm lý (SCTL) cũng đóng vai trò
trong việc duy trì mất ngủ mạn tính (MNMT). Thường thì trạng thái mất ngủ
tăng lên vào thời điểm có SCTL. Tuy nhiên nhiều trường hợp sang chấn mất đi
nhưng mất ngủ vẫn tiếp tục thức giấc vào ban đêm. Vai trò của các sự kiện bất
lợi trong cuộc sống như: thay đổi chỗ ngủ, thay đổi môi trường sống, thay đổi
múi giờ (đối với những người đi máy bay) cũng gây ra hoặc làm tăng mất ngủ
[8],[14],[15].
Có một số trường hợp bị MNMT ngay từ khi còn nhỏ.
- Yếu tố gia đình, vai trò của nhân cách: chưa có tài liệu nào khẳng định
cụ thể.
- Các nguyên nhân thông thường:
8
+ Đi máy bay
+ Thay đổi công việc.
+ Rối loạn nhịp thức ngủ.
+ Buồn rầu.
+ Suy nhược thần kinh hoặc suy nhược cơ thể sau khi bị ốm.
+ Lo lắng.
+ Lo âu hay căng thẳng (stress).
+ Quá vui mừng hay kích động.
+ Phòng ngủ, ánh sáng, hay giường ngủ không đáp ứng được giấc ngủ.
+ Nicontine, alcohol, caffein, thức ăn hay chất kích thích sử dụng vào giờ
đi ngủ.
+ Cường tuyến giáp.
+ Sử dụng thuốc mới
+ Tuổi tác, phụ nữ tiền mãn kinh.
+ Cai rượu, cai thuốc lá hoặc thuốc phiện
+ Dừng đột ngột các thuốc an thần.
+ Đang sử dụng các thuốc như là: hormon điều trị tuyến giáp amphetamine,
cocaine, caffein, ephedrine, phenylpropanolamine. Dẫn xuất của
theophyllin…
+ Rối loạn giấc ngủ bởi những bệnh lý khác bao gồm: phì đại tuyến tiền
liệt, viêm bàng quang, đau khớp, béo phì, cổ trướng to: khí quản bị tắc
khi nằm ngủ.
+ Hội chứng rung giật chân [4],[8],[16]
* Cơ chế bệnh sinh
- Giả thuyết thứ nhất:
9
Mức độ hoạt động của hệ thống thần kinh trung ương tăng lên một cách
bất thường dẫn đến sự tăng lên toàn bộ, dai dẳng của mức độ thức trong cân
bằng thức - ngủ. Hậu quả là:
+ Ban ngày tăng thức tỉnh thường xuyên, sự cảnh tỉnh xấu.
+ Ban đêm: Giai đoạn 1 của giấc ngủ bị rút ngắn, giảm giai đoạn 2, đôi
khi cả hai giai đoạn 4 làm thức giấc tăng lên, chia cắt giấc ngủ ra [12],[13],[14].
- Giả thuyết thứ hai:
Rối loạn các chức năng của nhân vùng dưới đồi nơi mà nó kiểm tra giấc
ngủ, làm giảm nhu cầu với giấc ngủ và cũng dẫn đến hậu quả: thức giấc tăng
lên, chia cắt giấc ngủ ra [12],[13],[14]
1.3. Mất ngủ không thực tổn
1.3.1. Khái niệm
Mất ngủ không thực tổn hay còn gọi là mất ngủ mạn tính, nguyên phát:
là trạng thái không thỏa mãn về số lượng và chất lượng giấc ngủ, tồn tại trong
một thời gian dài, được đặc trưng bằng các đặc điểm sau:
- Khó đi vào giấc ngủ, là những than phiền thường gặp nhất, có ở hầu hết
các bệnh nhân.
- Khó duy trì giấc ngủ và thức dậy sớm; Giấc ngủ của bệnh nhân bị chia
cắt ra, trong đêm thức giấc nhiều lần và rất khó ngủ lại, hoặc không phục hồi
sức khoẻ sau ngủ dậy, chất lượng giấc ngủ kém [1],[12].
- Mất ngủ thường gặp trong các rối loạn cảm xúc (trầm cảm, hưng cảm),
rối loạn lo âu, phân liệt cảm xúc, các liên quan đến stress đời sống, gặp nhiều
hơn ở phụ nữ, ở người lớn tuổi, tâm lý bị rối loạn và những người bị bất lợi về
mặt kinh tế xã hội. Khi đi ngủ bệnh nhân có cảm giác căng thẳng, lo âu, buồn
phiền hoặc trầm cảm.
10
- Mất ngủ nhiều lần, dẫn đến mối lo sợ mất ngủ tăng lên và bận tâm lo
lắng quá mức về hậu quả ban đêm và ban ngày của nó, tạo thành một vòng luẩn
quẩn có khuynh hướng kéo dài.
- Số lượng và/hoặc chất lượng giấc ngủ không thỏa mãn gây ra đau khổ
lớn hoặc gây trở ngại hoạt động xã hội và nghề nghiệp. Hậu quả ban ngày: cảm
giác mệt mỏi, thiếu hụt giấc ngủ [1],[12].
1.3.2. Chẩn đoán mất ngủ không thực tổn
1.3.2.1. Chẩn đoán mất ngủ không thực tổn theo tiêu chuẩn của ICD10
- Phàn nàn cả về khó đi vào giấc ngủ hay khó duy trì giấc ngủ, hay chất
lượng giấc ngủ kém.
- Rối loạn giấc ngủ đã xảy ra ít nhất là ba lần trong một tuần trong ít nhất
là một tháng.
- Rối loạn giấc ngủ gây nên sự mệt mỏi rõ rệt trên cơ thể hoặc gây khó
khăn trong hoạt động chức năng lúc ban ngày.
- Không có nguyên nhân tồn thương thực thể, như là tổn thương hệ thần
kinh hoặc những bệnh lý khác, rối loạn hành vi, hoặc do dùng thuốc [17].
* Lâm sàng
a) Các triệu chứng về giấc ngủ
- Thời lượng giấc ngủ giảm:
Tất cả các bệnh nhân đều giảm số lượng thời gian giấc ngủ, chỉ ngủ được
3 – 4 giờ/24 giờ, thậm chí có bệnh nhân thức trắng đêm.
Theo Schneider – Helmert (1987): trung bình giảm 74 phút so với người
bình thường. Lilfenberg và Cs (1988) thấy giảm hơn 1 giờ so với người bình
thường.
- Khó đi vào giấc ngủ:
HỌC VIỆN Y DƯỢC HỌC CỔ TRUYỀN VIỆT NAM
NGUYỄN ĐỨC NHÂN
NGHI£N CøU T¸C DôNG AN THÇN CñA VI£N NÐN
“ ÝCH KHÝ AN THÇN – Hvy” trªn thùc nghiÖm
LUẬN VĂN THẠC SỸ Y HỌC
HÀ NỘI – 2022
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ
HỌC VIỆN Y DƯỢC HỌC CỔ TRUYỀN VIỆT NAM
NGUYỄN ĐỨC NHÂN
NGHI£N CøU T¸C DôNG AN THÇN CñA VI£N NÐN
“ ÝCH KHÝ AN THÇN – Hvy” trªn thùc nghiÖm
Chuyên ngành Y học cổ truyền
Mã số: 872 0115
LUẬN VĂN THẠC SỸ Y HỌC
Người hướng dẫn khoa học:
PGS. TS. Phạm Quốc Bình
HÀ NỘI – 2022
LỜI CẢM ƠN
Với tình cảm chân thành và lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin bày tỏ lòng biết
ơn tới:
Đảng ủy, Ban Giám Đốc, Phòng Đào tạo Sau đại học, các phòng ban và
Bộ môn Học viện Y Dược học cổ truyền Việt Nam đã giúp đỡ, tạo mọi điều
kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận văn.
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới PGS.TS Phạm Quốc Bình –
Chủ tịch Hội đồng trường – Học viện Y Dược học cổ truyền Việt Nam đã tận
tình giúp đỡ, hướng dẫn và động viên tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên
cứu.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám Đốc, Bộ môn Dược lý – Trường
Đại học Y Hà Nội đã quan tâm, tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong việc nghiên
cứu thu thập, hoàn thiện số liệu để hoàn thành đề tài.
Tôi xin được gửi lời cảm ơn đến các thầy, các cô trong Hội đồng thông
qua đề cương luận văn đã cho tôi nhiều ý kiến quý báu trong quá trình hoàn
thiện luận văn này.
Tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, đồng nghiệp đã động viên giúp đỡ
về tinh thần và vật chất để tôi yên tâm nghiên cứu và hoàn thành đề tài này.
Xin chân thành cảm ơn!
Tác giả
Nguyễn Đức Nhân
LỜI CAM ĐOAN
Luận văn này là công trình nghiên cứu của tôi, được sự hướng dẫn khoa
học của Thầy PGS.TS. Phạm Quốc Bình. Các số liệu, những kết luận nghiên
cứu được trình bày trong luận văn này hoàn toàn trung thực.
Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này.
Hà Nội, ngày......tháng.......năm........
Người viết cam đoan
Nguyễn Đức Nhân
CÁC CHỮ VIẾT TẮT
MNMT Mất ngủ mãn tính
REM Rapid Eye Movement
RLGN Rối loạn giấc ngủ
SCTL Sang chấn tâm lý
YHCT Y học cổ truyền
YHHĐ Y học hiện đại
MỤC LỤC
ĐẶT VẤN ĐỀ…………………………………………………………….….1
Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................. 3
1.1. Tổng quan về giấc ngủ ........................................................................... 3
1.1.1. Khái niệm......................................................................................... 3
1.1.2. Cơ chế điều hòa thức ngủ ................................................................ 3
1.2. Rối loạn giấc ngủ .................................................................................... 7
1.3. Mất ngủ không thực tổn ......................................................................... 9
1.3.1. Khái niệm......................................................................................... 9
1.3.2. Chẩn đoán mất ngủ không thực tổn ............................................... 10
1.3.3. Điều trị mất ngủ ............................................................................. 12
1.4. Một số nghiên cứu về điều trị mất ngủ không thực tổn trên thực nghiệm
tại Việt Nam và trên thế giới ....................................................................... 15
1.4.1. Trên thế giới................................................................................... 15
1.4.2. Tại Việt Nam ................................................................................. 17
1.5. Tổng quan về Ích khí an thần – HVY .................................................. 18
1.5.1. Nguồn gốc xuất sứ: ........................................................................ 18
1.5.2. Các vị thuốc trong bài .................................................................... 19
1.6. Các nghiên cứu về Ích khí an thần – HVY .......................................... 24
Chương 2 CHẤT LIỆU, ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN
CỨU……………. ........................................................................................... 26
2.1. Chất liệu nghiên cứu............................................................................. 26
2.1.1. Thuốc nghiên cứu .......................................................................... 26
2.1.2. Thuốc đối chứng (chứng dương) ................................................... 27
2.2. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................... 27
2.3. Máy móc và hóa chất sử dụng trong nghiên cứu ................................. 27
2.4. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 27
2.4.1. Thiết kế nghiên cứu ....................................................................... 27
2.4.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................... 28
2.5. Địa điểm, thời gian nghiên cứu ............................................................ 32
2.6. Phương pháp xử lý số liệu .................................................................... 32
Chương 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ......................................................... 33
3.1. Tác dụng của viên nén Ích khí an thần – HVY trên mô hình dấu cộng
nâng cao ....................................................................................................... 33
3.2. Tác dụng kéo dài thời gian ngủ của viên nén “Ích khí an thần – HVY”
đối với Theopental trên thực nghiệm .......................................................... 38
3.2.1. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY lên sức bám của chuột .... 38
3.2.2. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY trên mô hình hoạt động ký
.................................................................................................................. 39
3.2.3. Tác dụng chống co giật của Ích khí an thần – HVY ..................... 41
Chương 4 BÀN LUẬN .................................................................................. 43
4.1. Bàn luận về tác dụng của viên nén Ích khí an thần – HVY trên mô hình
dấu cộng nâng cao ....................................................................................... 44
4.2. Bàn luận về tác dụng dụng kéo dài thời gian ngủ của viên nén “Ích khí
an thần – HVY” đối với Theopental trên thực nghiệm ............................... 46
4.2.1. Tác dụng của viên nén Ích khí an thần – HVY đến thời gian bám của
chuột trên trục quay Rotarod ................................................................... 46
4.2.2. Tác dụng của viên nén Ích khí an thần – HVY đến hoạt động di
chuyển theo chiều ngang, theo chiều dọc của chuột trên mô hình hoạt động
ký. ............................................................................................................ 48
4.2.3. Tác dụng chống co giật của Ích khí an thần – HVY ..................... 49
4.3. Phân tích tác dụng của viên nén Ích khí an thần – HVY theo Y học hiện
đại và Y học cổ truyền ................................................................................. 51
4.3.1. Theo Y học hiện đại....................................................................... 51
4.3.2. Theo Y học cổ truyền .................................................................... 52
KẾT LUẬN…………………………………………………………………54
KIẾN NGHỊ………………………………………………………………...55
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Phụ lục
DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1. Thành phần bài thuốc...................................................................... 18
Bảng 2.1. Thành phần viên nén Ích khí an thần – HVY ................................. 26
Bảng 3.1. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến số lần chuột vào nhánh
đóng ................................................................................................................. 33
Bảng 3.2. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến thời gian chuột vào nhánh
đóng ................................................................................................................. 34
Bảng 3.3. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến số lần chuột vào nhánh
mở .................................................................................................................... 35
Bảng 3.4. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến thời gian chuột vào nhánh
mở .................................................................................................................... 36
Bảng 3.5. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến tỷ lệ né tránh nhánh mở
của chuột ......................................................................................................... 37
Bảng 3.6. Ảnh hưởng của Ích khí an thần - HVY đến thời gian bám của chuột
......................................................................................................................... 38
Bảng 3.7. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến hoạt động di chuyển theo
chiều dọc của chuột ......................................................................................... 39
Bảng 3.8. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến hoạt động di chuyển theo
chiều ngang của chuột ..................................................................................... 40
Bảng 3.9. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến thời gian khởi phát cơn
co giật sau khi tiêm nikethamid ...................................................................... 41
Bảng 3.10. Ảnh hưởng của Ích khí an thần – HVY đến thời gian chuột chết sau
khi tiêm nikethamid......................................................................................... 42
DANH MỤC ẢNH
Ảnh 1.1. Đinh lăng .......................................................................................... 19
Ảnh 1.2. Lạc tiên ............................................................................................. 20
Ảnh 1.3. Bình vôi ............................................................................................ 21
Ảnh 1.4. Ba kích.............................................................................................. 22
Ảnh 1.5. Vông nem ......................................................................................... 23
Ảnh 2.1. Viên nén Ích khí an thần – HVY...................................................... 26
DANH MỤC SƠ ĐỒ
Sơ đồ 2.1. Nghiên cứu tác dụng an thần trên mô hình dấu cộng nâng cao..... 29
Sơ đồ 2.2. Nghiên cứu thời gian bám của chuột trên trục quay Rotarod........ 30
Sơ đồ 2.3. Nghiên cứu tác dụng an thần trên mô hình hoạt động ký .............. 31
Sơ đồ 2.4. Nghiên cứu tác dụng an thần trên mô hình gây co giật bằng
Nikethamid ...................................................................................................... 32
1
ĐẶT VẤN ĐỀ
Ngủ là một phần tất yếu vô cùng quan trọng của cuộc sống. Giấc ngủ là
một hoạt động có hiệu quả để đảm bảo sự sống của cơ thể và phục hồi sức khỏe
sau một ngày thức để làm việc [1]. Giấc ngủ còn góp phần giúp cơ thể bài tiết
ra hormone tăng trưởng giúp cho trẻ em phát triển và lớn lên. Với người trưởng
thành ngủ là hình thức tái tạo lại sức lao động [1],[2].
Mất ngủ không thực tổn (mất ngủ mạn tính) là tình trạng không thỏa mãn
về số lượng và hoặc chất lượng giấc ngủ. Các rối loạn thường gặp ở người bệnh
mất ngủ là khó vào giấc ngủ, khi tỉnh giấc khó ngủ lại, giấc ngủ không sâu, tỉnh
giấc nhiều lần trong khi ngủ [2],[3]. Mất ngủ làm ảnh hưởng đến hoạt động của
con người: trí nhớ giảm sút, giảm sự tập trung, giảm sự tỉnh táo, hiệu quả làm
việc thấp, giảm khả năng học tập gây ra sự mệt mỏi chán ăn, giảm thân nhiệt
có thể dẫn đến rối loạn hành vi, ảo giác và hoang tưởng, nặng có thể dẫn đến
tai nạn hoặc tử vong [4[4],[5].
Theo một số tác giả rối loạn giấc ngủ là một sản phẩm không thể tránh
khỏi của nền văn minh và là một căn bệnh mang tính toàn cầu [6]. Những
nghiên cứu dịch tễ học gần đây cho thấy tỷ lệ mất ngủ trong cộng đồng dao
động từ 20-30% và tỷ lệ này tăng hơn ở người cao tuổi, mất ngủ tăng lên theo
thời gian vì những căng thẳng trong cuộc sống ngày càng gia tăng: Ở Mỹ số
người mất ngủ chiếm khoảng 27% dân số, Pháp có 31%, Italia có 35%, Anh
34%, Đan mạch 31%, Bỉ 27%, Đức 23%...[7],[8]
Hiện nay thuốc để chữa mất ngủ chủ yếu là nhóm diazepam, phần đa là
điều trị triệu chứng. Tuy nhiên nhiều khi chưa mang lại được hiệu quả toàn
diện. Bên cạnh đó các thuốc này thường gây quen thuốc và dẫn tới tình trạng
phụ thuộc thuốc khi dùng lâu dài [9].
Y học cổ truyền có những vị thuốc và bài thuốc quý điều trị mất ngủ có
hiệu quả, đưa bệnh nhân đến giấc ngủ tự nhiên, ít tác dụng không mong muốn
2
và không gây tình trạng quen thuốc. Những ưu điểm này có thể giúp khắc phục
những bất cập mà YHHĐ đang gặp phải trong điều trị mất ngủ bằng các loại
thuốc hóa dược hiện nay. Do vậy hướng tìm kiếm và nghiên cứu điều trị mất
ngủ bằng thuốc y học cổ truyền hiện đang được các nhà khoa học quan tâm.
Bài thuốc “Ích khí an thần – HVY” được xây dựng dựa vào lý luận y học
cổ truyền Việt Nam và kinh nghiệm lâm sàng để điều trị mất ngủ đem lại hiệu
quả cao, nhưng thuốc muốn được ứng dụng rộng rãi lâm sàng bắt buộc phải có
những kết quả chính xác trên động vật thực nghiệm [10]. Xuất phát từ thực tiễn
đó, chúng tôi tiến hành đề tài “Nghiên cứu tác dụng an thần của viên nén
Ích khí an thần – HVY trên thực nghiệm” với 2 mục tiêu:
1. Đánh giá tác dụng an thần của viên nén “Ích khí an thần – HVY” trên
mô hình dấu cộng nâng cao.
2. Đánh giá tác dụng kéo dài thời gian ngủ của viên nén “Ích khí an thần
– HVY” đối với Theopental trên thực nghiệm.
3
Chương 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Tổng quan về giấc ngủ
1.1.1. Khái niệm
Giấc ngủ là trạng thái sinh lý bình thường của con người. Giấc ngủ - đó
là trạng thái chung, kéo dài của cơ thể, được gây ra do sự tổ chức lại hoạt động
của phức hợp các yếu tố nội sinh và ngoại sinh đặc trưng cho những dao động
ngày - đêm và đảm bảo sự phục hồi chức năng hoạt động của não bộ trong trạng
thái thức tỉnh. Giấc ngủ là điều hoà, lặp đi lặp lại, trung bình mỗi người cần đến
220.000 giờ (khoảng 25 năm) để ngủ trong suốt cuộc đời [1],[2].
Giấc ngủ bị ảnh hưởng bởi nhịp sinh học. Trong 24 giờ, người lớn ngủ 1
lần, đôi khi 2 lần. Trẻ sơ sinh chưa có nhịp thức - ngủ, nhịp này sẽ xuất hiện và
phát triển trong 2 năm đầu của đời sống. Ở phụ nữ, nhịp ngủ thay đổi trong chu
kỳ kinh nguyệt [11],[12].
1.1.2. Cơ chế điều hòa thức ngủ
1.1.2.1. Khái niệm chung về cơ chế điều hòa thức ngủ
Cho đến nay vẫn chưa có sự thống nhất trong việc giải thích cơ chế thức
ngủ. Cơ chế giấc mộng cũng như cơ chế về sự luân phiên có tính chu kỳ của
giấc ngủ. Trước đây người ta tin rằng có một trung khu thần kinh để chỉ huy
giấc ngủ. Nhưng thực ra có kích thích vào bất cứ vùng nào của não cũng gây
trạng thái thức đặc biệt là vùng có liên quan đến tổ chức. Ở thân não các vùng
có liên quan trực tiếp với chức năng thức – ngủ là:
- Vỏ não cảm giác vận động ở trước và sau rãnh Rolando.
- Vỏ não thuỳ trán.
- Cingulo.
- Vùng hải mã và cấu trúc gian não.
4
Ở trạng thái thức, các hoạt động thần kinh tăng, trương lực cơ tăng,
ngược lại ở trạng thái ngủ các hoạt động thần kinh rất hạn chế và trương lực cơ
giảm.
Người ta nhận thấy có một số cơ chế FeedBack (Retroalimentation), từ
ngoại vi vào trung tâm. Khi các tế bào thần kinh phát xung động làm cho các
bộ phận trong cơ thể hoạt động thì chính sự hoạt động đó lại phát tín hiệu ngược
lại duy trì trạng thái thức khi một trong những mắt xích của chu kỳ hoạt động
– cơ thể ấy bị mệt mỏi cần nghỉ ngơi thì chu kỳ sẽ chuyển qua pha nghỉ – trạng
thái ngủ. Khi một bộ phận nào đó của cơ thể hoặc hệ thần kinh bị tổn thương
tăng tính kích thích, tăng trương lực cơ sẽ phá vỡ chu kỳ thức ngủ và gây RLGN
[1],[2], [13].
Thuyết Pavlop cho rằng giấc ngủ là trạng thái ức chế lan tỏa khắp hai
bán cầu và lan xuống cả vùng dưới vỏ
Trung tâm ngủ tích cực ở gian não
Trung tâm gây ngủ ở trong đồi thị.
Giấc ngủ là trạng thái bình thường của hoạt động vỏ não. Còn trạng thái
thức được duy trì bởi sự hoạt đông tích cực của cấu tạo lưới ở thân não. Cấu
tạo lưới vừa có ảnh hưởng ức chế đối với vỏ não, nghĩa là nó đóng vai trò hoạt
động dẫn truyền thần kinh, cũng như duy trì thức tỉnh. Hoạt hóa từ cấu tạo lưới
lên vỏ não là kiểu hoạt hóa không đặc hiệu trong đó có sự tham gia của vùng
dưới đồi, đồi thị [1],[2],[13].
Người ta còn thấy tham gia vào chu kỳ thức ngủ có các biến đổi hoá học
đặc biệt là chuyển hoá của Serotonine.
Hoạt động của Serotonine (5HT) ở mức tối thiểu trong giấc ngủ sâu
nhưng đạt tối đa lúc thức . Gần 25 -30 phút để đến giấc ngủ sâu (giấc ngủ chậm
SLP) và 60 phút tới giấc ngủ nhanh (SP). Đó là hoạt động của các chất dẫn
truyền thần kinh. Các chất chủ vận (Antagorite) của Serotonine gây nên mất
5
ngủ Serotonine và các chất liên kết 5HT hoạt động ở nhiều điểm. Hiện nay
người ta phân biệt các Recepter 5HT (Cơ quan tiếp nhận) thành
5HT1,5HT2,5HT3,5HT4 và các Serotonine 5HT1 lại chia thành 5HT1A,
5HT1B-C-D, có thể có tới 5HT1E,F.
Mỗi một Recepter đã được phân định chức năng của nó.
Các chất chủ vận của %5HT1A được phân định là đặc trưng cho lo âu
và trầm cảm. Còn 5HT2 thì có nhiều liên quan tới giấc ngủ sâu.
Người ta còn biết chất Melatonine tiết ra từ tuyến yên là một Indolamine
được tổng hợp từ Serotonine có liên quan mật thiết với giấc ngủ.
Khi cơ thể giảm khả năng tiết Melatonine sẽ gây mất ngủ [1],[2],[13].
1.1.2.2. Giải phẫu thần kinh của điều hòa giấc ngủ
Những nghiên cứu trên động vật cho thấy cấu trúc lưới của thân não,
vùng dưới đồi, và nền não trước đóng một vai trò trong tạo ra giấc ngủ. Trong
khi đó cấu trúc lưới của thân não, não giữa, vùng dưới đồi, tuyến yên, và nền
não trước đóng vai trò trong tạo ra sự thức hay vùng thức trong điện não đồ.
Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng phía trước vùng dưới đồi có một trung
tâm ngủ, trong khi đó phía sau vùng dưới đồi có chứa trung tâm thức. Những
giả thuyết mới cho thấy khu vực chứa trung tâm thức - ngủ nằm dọc theo lõi
trục từ thân não đến nền não trước. Giải phẫu thần kinh có vị trí riêng biệt liên
quan đến chu kỳ vận nhanh nhãn cầu. Những vị trí đặc biệt trên cầu não có sự
liên quan về sinh lý thần kinh với trạng thái vận nhanh nhãn cầu và trạng thái
không vận nhanh nhãn cầu [1],[2],[13].
1.1.2.3. Sinh hóa thần kinh của điều hóa giấc ngủ
Những nghiên cứu thực nghiệm từ trước cho thấy nhân rãnh xoắn của
thân não sản xuất ra serotonin như là một chất dẫn truyền thần kinh đầu tiên tạo
ra giấc ngủ. Catecholamine được xem như chất có tác dụng gây thức. Chất dẫn
truyền thần kinh Cholinergic được biết như là một chất tạo ra giấc ngủ trong
6
pha nhanh. Ảnh hưởng gây thức của caffein bao gồm adenosine, hiệu quả của
chất gây ngủ của benzodiazepine và barbiturate được xem như một chất có tác
dụng với tuyến nội tiết của phức hợp receptor GABA-A. Có nhiều chất hóa học
tham gia hoạt hóa trong giấc ngủ đã được xác định. Những chất này bao gồm
Prostaglandin D2, chất gây ngủ delta sản sinh ra peptide, mu ramyl dipeptide,
interleukin 1, acid amin béo cơ bản, melatonin, và tác dụng của thuốc an thần
thường làm hạn chế giấc ngủ pha chậm. Có nhiều giả thuyết " những yếu tố gây
ngủ " bao gồm interleukin-1 và prostaglandin - D2, là những chất miễn dịch
hữu hiệu , điều này gợi ý một mối liên hệ giữa chức năng miễn dịch và những
tình trạng thức - ngủ. Người ta nhận thấy có một cơ chế feed - back, từ ngoại
vi vào trung tâm. Khi các tế bào thần kinh phát xung động làm cho các bộ phận
trong cơ thể hoạt động, thì chính sự hoạt động đó lại phát tín hiệu ngược lại duy
trì trạng thái thức khi một trong những mắt xích của chu kỳ hoạt động thần kinh
- cơ chế ấy bị mệt mỏi cần nghỉ ngơi thì chu kỳ sẽ chuyển qua pha nghỉ - trạng
thái ngủ. Khi một bộ phận nào đó của cơ thể hoặc hệ thần kinh bị tổn thương
tăng tính kích thích , tăng trương lực cơ sẽ phá vỡ chu kỳ thức ngủ có các biến
đổi hóa học đặc biệt là chuyển hóa của serotonin [1],[2],[13].
Hoạt động của serotonin (5HT ) ở mức tối thiểu trong giấc ngủ sâu như
đạt tối đa lúc thức. Cần 25 - 30 phút để đến giấc ngủ sâu ( giấc ngủ pha chậm )
và 60 phút tới giấc ngủ pha nhanh. Hoạt động của hệ thống serotoninergique
giảm ở những người mất ngủ. Sự giải phóng nhiều serotonin trong lúc thức làm
thuận cho việc tổng hợp các chất gây ngủ nội sinh [1],[2] [13].
Acetylcholin cũng liên quan đến giấc ngủ, đặc biệt là trong pha nhanh
của giấc ngủ.
7
1.2. Rối loạn giấc ngủ
1.2.1.1. Khái niệm
Rối loạn giấc ngủ (RLGN) là để chỉ những rối loạn về số lượng, chất
lượng, về tính chu kỳ của giấc ngủ và các rối loạn nhịp thức ngủ. Nghĩa là
những rối loạn liên quan đến diễn biến của giấc ngủ: trước khi ngủ, trong khi
ngủ và khi tỉnh dậy. Hậu quả của những rối loạn này làm cho chủ thể có cảm
giác không thỏa mãn về giấc ngủ (mệt mỏi, lo lắng, đau khổ, ... ) và có ảnh
hưởng đến hoạt động lúc thức [2],[14],[15].
1.2.1.2. Nguyên nhân, cơ chế bệnh sinh của rối loạn giấc ngủ
* Nguyên nhân:
- Mất ngủ là một triệu chứng phổ biến của các rối loạn tâm thần khác:
như các rối loạn cảm xúc, tâm căn, thực tổn và ăn uống, nghiện độc chất và tâm
thần phân liệt hoặc của rồi loạn giấc ngủ khác như ác mộng [8],[14].
- Do tâm lý: Mất ngủ thường xuyên xảy ra sau một sang chấn tâm lý hoặc
xảy ra sau một loạt những sự kiện bất lợi trong cuộc sống. Sang chấn tâm lý
như yếu tố gây khởi phát trạng thái mất ngủ. Triệu chứng mất ngủ xảy ra đột
ngột ngay sau khi có sang chấn. Sang chấn tâm lý (SCTL) cũng đóng vai trò
trong việc duy trì mất ngủ mạn tính (MNMT). Thường thì trạng thái mất ngủ
tăng lên vào thời điểm có SCTL. Tuy nhiên nhiều trường hợp sang chấn mất đi
nhưng mất ngủ vẫn tiếp tục thức giấc vào ban đêm. Vai trò của các sự kiện bất
lợi trong cuộc sống như: thay đổi chỗ ngủ, thay đổi môi trường sống, thay đổi
múi giờ (đối với những người đi máy bay) cũng gây ra hoặc làm tăng mất ngủ
[8],[14],[15].
Có một số trường hợp bị MNMT ngay từ khi còn nhỏ.
- Yếu tố gia đình, vai trò của nhân cách: chưa có tài liệu nào khẳng định
cụ thể.
- Các nguyên nhân thông thường:
8
+ Đi máy bay
+ Thay đổi công việc.
+ Rối loạn nhịp thức ngủ.
+ Buồn rầu.
+ Suy nhược thần kinh hoặc suy nhược cơ thể sau khi bị ốm.
+ Lo lắng.
+ Lo âu hay căng thẳng (stress).
+ Quá vui mừng hay kích động.
+ Phòng ngủ, ánh sáng, hay giường ngủ không đáp ứng được giấc ngủ.
+ Nicontine, alcohol, caffein, thức ăn hay chất kích thích sử dụng vào giờ
đi ngủ.
+ Cường tuyến giáp.
+ Sử dụng thuốc mới
+ Tuổi tác, phụ nữ tiền mãn kinh.
+ Cai rượu, cai thuốc lá hoặc thuốc phiện
+ Dừng đột ngột các thuốc an thần.
+ Đang sử dụng các thuốc như là: hormon điều trị tuyến giáp amphetamine,
cocaine, caffein, ephedrine, phenylpropanolamine. Dẫn xuất của
theophyllin…
+ Rối loạn giấc ngủ bởi những bệnh lý khác bao gồm: phì đại tuyến tiền
liệt, viêm bàng quang, đau khớp, béo phì, cổ trướng to: khí quản bị tắc
khi nằm ngủ.
+ Hội chứng rung giật chân [4],[8],[16]
* Cơ chế bệnh sinh
- Giả thuyết thứ nhất:
9
Mức độ hoạt động của hệ thống thần kinh trung ương tăng lên một cách
bất thường dẫn đến sự tăng lên toàn bộ, dai dẳng của mức độ thức trong cân
bằng thức - ngủ. Hậu quả là:
+ Ban ngày tăng thức tỉnh thường xuyên, sự cảnh tỉnh xấu.
+ Ban đêm: Giai đoạn 1 của giấc ngủ bị rút ngắn, giảm giai đoạn 2, đôi
khi cả hai giai đoạn 4 làm thức giấc tăng lên, chia cắt giấc ngủ ra [12],[13],[14].
- Giả thuyết thứ hai:
Rối loạn các chức năng của nhân vùng dưới đồi nơi mà nó kiểm tra giấc
ngủ, làm giảm nhu cầu với giấc ngủ và cũng dẫn đến hậu quả: thức giấc tăng
lên, chia cắt giấc ngủ ra [12],[13],[14]
1.3. Mất ngủ không thực tổn
1.3.1. Khái niệm
Mất ngủ không thực tổn hay còn gọi là mất ngủ mạn tính, nguyên phát:
là trạng thái không thỏa mãn về số lượng và chất lượng giấc ngủ, tồn tại trong
một thời gian dài, được đặc trưng bằng các đặc điểm sau:
- Khó đi vào giấc ngủ, là những than phiền thường gặp nhất, có ở hầu hết
các bệnh nhân.
- Khó duy trì giấc ngủ và thức dậy sớm; Giấc ngủ của bệnh nhân bị chia
cắt ra, trong đêm thức giấc nhiều lần và rất khó ngủ lại, hoặc không phục hồi
sức khoẻ sau ngủ dậy, chất lượng giấc ngủ kém [1],[12].
- Mất ngủ thường gặp trong các rối loạn cảm xúc (trầm cảm, hưng cảm),
rối loạn lo âu, phân liệt cảm xúc, các liên quan đến stress đời sống, gặp nhiều
hơn ở phụ nữ, ở người lớn tuổi, tâm lý bị rối loạn và những người bị bất lợi về
mặt kinh tế xã hội. Khi đi ngủ bệnh nhân có cảm giác căng thẳng, lo âu, buồn
phiền hoặc trầm cảm.
10
- Mất ngủ nhiều lần, dẫn đến mối lo sợ mất ngủ tăng lên và bận tâm lo
lắng quá mức về hậu quả ban đêm và ban ngày của nó, tạo thành một vòng luẩn
quẩn có khuynh hướng kéo dài.
- Số lượng và/hoặc chất lượng giấc ngủ không thỏa mãn gây ra đau khổ
lớn hoặc gây trở ngại hoạt động xã hội và nghề nghiệp. Hậu quả ban ngày: cảm
giác mệt mỏi, thiếu hụt giấc ngủ [1],[12].
1.3.2. Chẩn đoán mất ngủ không thực tổn
1.3.2.1. Chẩn đoán mất ngủ không thực tổn theo tiêu chuẩn của ICD10
- Phàn nàn cả về khó đi vào giấc ngủ hay khó duy trì giấc ngủ, hay chất
lượng giấc ngủ kém.
- Rối loạn giấc ngủ đã xảy ra ít nhất là ba lần trong một tuần trong ít nhất
là một tháng.
- Rối loạn giấc ngủ gây nên sự mệt mỏi rõ rệt trên cơ thể hoặc gây khó
khăn trong hoạt động chức năng lúc ban ngày.
- Không có nguyên nhân tồn thương thực thể, như là tổn thương hệ thần
kinh hoặc những bệnh lý khác, rối loạn hành vi, hoặc do dùng thuốc [17].
* Lâm sàng
a) Các triệu chứng về giấc ngủ
- Thời lượng giấc ngủ giảm:
Tất cả các bệnh nhân đều giảm số lượng thời gian giấc ngủ, chỉ ngủ được
3 – 4 giờ/24 giờ, thậm chí có bệnh nhân thức trắng đêm.
Theo Schneider – Helmert (1987): trung bình giảm 74 phút so với người
bình thường. Lilfenberg và Cs (1988) thấy giảm hơn 1 giờ so với người bình
thường.
- Khó đi vào giấc ngủ: