Luận văn những vấn đề liên quan đến quản lý tổng hợp tài nguyên rừng ở một số khu bảo tồn thiên nhiên vùng lâm sinh
- 31 trang
- file .pdf
1
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT
VIỆN KHOA HỌC LÂM NGHIỆP VIỆT NAM NAM
-------------------------------
CAO THN LÝ
NGHIÊN CỨU VỀ BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC:
NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN QUẢN LÝ TỔNG
HỢP TÀI NGUYÊN RỪNG Ở MỘT SỐ KHU BẢO TỒN
THIÊN NHIÊN VÙNG TÂY NGUYÊN
Chuyên ngành: Kỹ thuật lâm sinh
Mã số: 62 62 60 01
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NÔNG NGHIỆP
HÀ NỘI - 2008
2
MỞ ĐẦU
Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu
Quản lý tổng hợp tài nguyên rừng (TNR) ở các khu bảo tồn (KBT) là
cách tiếp cận để quản lý bền vững tài nguyên thiên nhiên (TNTN) hài hòa
với phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội trong các hệ thống sinh thái – nhân
văn, nhằm hướng đến mục tiêu quản lý tốt các giá trị của thiên nhiên phục
vụ cho phát triển bền vững. Thực tế đang đối mặt với mâu thuẫn giữa nhu
cầu sử dụng tài nguyên với quản lý bảo tồn “nghiêm ngặt”, do vậy cần có
những giải pháp mang tính chiến lược để đáp ứng được định hướng này.
Với đặc thù về các hệ sinh thái – nhân văn của Tây Nguyên, quản lý bảo
tồn trong hệ thống các KBT ở đây cũng gặp nhiều thách thức do yếu tố kinh
tế, xã hội mang lại. Thực tế cho thấy việc kết hợp bảo tồn với phát triển, hay
quản lý bảo tồn tổng hợp TNR là nhu cầu bức thiết.
Cơ sở để quản lý bảo tồn tổng hợp bao gồm chính sách, quy hoạch và
quản lý bảo tồn; phương pháp tiếp cận phù hợp trong hoạt động quản lý,
giám sát đánh giá phục vụ bảo tồn đa dạng sinh học (ĐDSH). Thực tế còn
thiếu vắng cơ sở khoa học cho các vấn đề nêu trên. Với nhu cầu đó, luận án
được thực hiện nhằm góp phần cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn, đề
xuất giải pháp quản lý bảo tồn tổng hợp TNR cho các KBT ở Tây Nguyên.
Những điểm mới của luận án
− Đề xuất hệ thống các giải pháp định hướng quản lý tổng hợp TNR ở
một số vườn quốc gia (VQG) tại Tây Nguyên, nhằm giải quyết hài hòa hai
mục tiêu: Sinh kế của cư dân vùng đệm và quản lý tài nguyên bảo tồn.
− Đưa ra được hai giải pháp cụ thể phục vụ quản lý TNR bảo tồn bền
vững trong từng điều kiện cụ thể ở mỗi VQG: Định hướng giảm nghèo trên
cơ sở phát triển sản xuất nông nghiệp và tạo cơ hội sinh kế từ lâm nghiệp
dựa vào quản lý bảo tồn; đánh giá áp lực sử dụng tài nguyên và xác định quy
mô diện tích cho tổ chức quản lý rừng bảo tồn dựa vào cộng đồng.
− Xây dựng được một hệ thống phương pháp tiếp cận kết hợp kỹ thuật
với xã hội để nghiên cứu và giám sát trong quản lý bảo tồn TNR.
Luận án gồm 141 trang, 45 bảng, 17 hình ảnh, sơ đồ; 23 phụ lục gồm
các mẫu biểu điều tra, phỏng vấn, biến số mã hóa, cơ sở dữ liệu phục vụ
phân tích hồi quy đa biến, số liệu xử lý trung gian, kết quả phân tích hồi quy,
danh mục động thực vật sử dụng trong luận án, hình ảnh minh họa cho các
hoạt động nghiên cứu hiện trường; đã tham khảo 89 tài liệu tiếng Việt và 18
tài liệu, website tiếng Anh.
3
Chương 1: TỔNG QUAN
1.1 Ngoài nước
Kết quả tổng quan các vấn đề từ lý luận, thực tiễn và nghiên cứu liên
quan đến bảo tồn ĐDSH trên thế giới về các nội dung: i) Bảo tồn ĐDSH; ii)
Chiến lược toàn cầu và thực trạng bảo tồn ĐDSH; iii) Phương pháp tiếp cận
trong nghiên cứu bảo tồn; iv) Quy hoạch bảo tồn, cho thấy:
− Các khái niệm, quan điểm về bảo tồn ĐDSH đã rõ ràng và sáng tỏ.
− Các mối quan hệ giữa bảo tồn ĐDSH và phát triển đã được đề cập và
phân tích, phản ảnh nhu cầu ngày càng tăng về bảo tồn ĐDSH phục vụ phát
triển.
− Tiếp cận bảo tồn ĐDSH được chú trọng toàn diện, có chú ý đến khía
cạnh xã hội nhân văn nhằm gắn kết bảo tồn và phát triển bền vững.
− Cách tiếp cận trong quy hoạch, nghiên cứu hướng đến bảo tồn tổng
hợp, không chỉ về phương pháp hàn lâm, mà còn quan tâm sâu sắc đến mối
quan hệ giữa bảo tồn với xã hội.
1.2. Trong nước
Đã tổng hợp, phân tích từ thực tế và những nghiên cứu liên quan đến
các nội dung: i) Định hướng và thực trạng bảo tồn ĐDSH; ii) Tiếp cận
nghiên cứu bảo tồn ĐDSH; iii) Tiếp cận trong quy hoạch bảo tồn và quản lý
TNR; iv) Tình hình quản lý TNR ở các KBT vùng Tây Nguyên, cho thấy:
− Bảo tồn ĐDSH đã được định hướng toàn diện; tuy nhiên cần quan tâm
đến bảo tồn dựa vào cộng đồng, nghiên cứu kiến thức bản địa và phương
thức quản lý TNR truyền thống; tiếp cận có sự tham gia trong hoạt động bảo
tồn.
− Nghiên cứu phát triển chính sách hỗ trợ quản lý bảo tồn tổng hợp, luật
tục địa phương, cơ chế quản lý bảo tồn linh hoạt, chia sẻ lợi ích trong bảo
tồn.
− Quy hoạch bảo tồn cần được xây dựng dựa vào cả yếu tố tự nhiên lẫn
xã hội; thử nghiệm bảo tồn theo cảnh quan, lưu vực; quản lý rừng đa chức
năng, đa mục tiêu.
− Tiếp cận bảo tồn tổng hợp cần được tiếp tục phát triển và ứng dụng có
chọn lọc vào điều kiện Việt Nam. Ứng dụng phương pháp thống kê xác suất,
công nghệ mới trong nghiên cứu quản lý bảo tồn tổng hợp.
− Quản lý bảo tồn bền vững TNR ở Tây Nguyên, cần chú trọng các
hướng nghiên cứu: i) Cải thiện sinh kế các cộng đồng bản địa, sử dụng kiến
thức và văn hóa truyền thống trong quản lý bảo tồn, quy hoạch bảo tồn dựa
4
vào cộng đồng; ii) Phát triển phương pháp tiếp cận có sự tham gia trong
nghiên cứu bảo tồn gắn với phát triển KT – XH vùng đệm; iii) Xây dựng
phương pháp thNm định ĐDSH phục vụ điều tra, quy hoạch các KBT; iv)
N ghiên cứu sưu tập, xây dựng cơ sở dữ liệu về ĐDSH và bản đồ không gian
quản lý bảo tồn; phát triển công nghệ thông tin và sinh học trong bảo tồn và
ứng dụng trong sản xuất.
Chương 2: ĐỐI TƯỢNG, ĐẶC ĐIỂM KHU VỰC NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu:
Đối tượng tiếp cận nghiên cứu được xác định như sau:
Nhóm tài nguyên rừng nghiên cứu: Gồm thực vật thân gỗ (TVTG), lâm
sản ngoài gỗ (LSN G) và động vật rừng (ĐVR) ở các VQG, hiện cộng đồng
vẫn còn tác động. Đối với LSN G, chú trọng đến các loại sản phNm từ thực
vật, nhưng không phải là gỗ, nấm, củi; Đối với ĐVR, tập trung nhóm thú
lớn.
Nhóm nhân tố nghiên cứu tác động, ảnh hưởng đến quản lý các nhóm
TNR: Kinh tế, xã hội, văn hóa, chính sách và sinh thái, TN TN ,...
Nhóm cộng đồng tác động đến tài nguyên rừng bảo tồn: Các cộng đồng
dân tộc bản địa, sống ở khu vực vùng đệm các VQG.
Không gian nghiên cứu:
N ghiên cứu ở 3 VQG và vùng đệm đại diện cho các hệ sinh thái – nhân
văn khác nhau ở Tây N guyên, gồm:
− VQG Chư Mom Rây, tỉnh Kon Tum (Bắc Tây N guyên): Kiểu rừng lá
rộng thường xanh; dân tộc thiểu số H’Lăng và Jrai.
− VQG Yok Đôn, tỉnh Đăk Lăk (Trung tâm Tây N guyên): Kiểu rừng khô
thưa, cây lá rộng rụng lá (khộp); dân tộc thiểu số M’N ông, Ê Đê.
− VQG Chư Yang Sin, tỉnh Đăk Lăk (N am Tây N guyên): Kiểu rừng
thường xanh trên núi cao; dân tộc thiểu số M’N ông, Ê Đê.
Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 9 năm 2003 đến tháng 9 năm 2007.
2.2. Đặc điểm khu vực nghiên cứu
2.2.1. Khu vực nghiên cứu: Gồm 9 thôn buôn vùng đệm của 3 VQG, đó là
các làng Khuk Loong, xã Rờ Kơi; Ba Gôk xã Sa Sơn; Kà Đừ, thị trấn Sa
Thầy thuộc huyện Sa Thầy, tỉnh Kon Tum. Các buôn Drăng Phôk, Trí B, xã
Krông N a; Drếch, xã Ea Huar thuộc huyện Buôn Đôn; Hằng N ăm, xã Yang
5
Mao; Đăk Tuôr, xã Cư Pui; Ja, xã Hòa Sơn, huyện Krông Bông, tỉnh Đăk
Lăk.
2.2.2. Điều kiện tự nhiên khu vực nghiên cứu
Khí hậu thủy văn: Các VQG nghiên cứu đều nằm trong vùng khí hậu
Tây N guyên, nhiệt đới gió mùa cận xích đạo; trong năm có 2 mùa mưa, nắng
rõ rệt. N hiệt độ trung bình/năm biến động từ 22 – 25,50C; độ Nm trung
bình/năm từ 78 – 84%; lượng mưa trung bình/năm từ 1.500 – 2000mm. Hệ
sông suối chính là đầu nguồn của các sông lớn thuộc lưu vực của các sông
lớn như Sê San, Mê Kông.
Địa hình, đất đai:
VQG Chư Mom Rây, địa hình với 3 dạng chính: Địa hình núi trung bình
và núi thấp, đồi, thung lũng; thổ nhưỡng gồm 4 loại đất Feralit. VQG Yok
Đôn nằm trên địa hình tương đối bằng phẳng, độ cao trung bình 200m so với
mặt nước biển; thổ nhưỡng có 4 loại đất feralit. VQG Chư Yang Sin, đặc thù
địa hình núi cao với những kiểu chính: N úi cao, núi cao trung bình, núi thấp;
thổ nhưỡng với 5 loại đất: Mùn alit và feralit.
Thảm thực vật và các đặc trưng về đa dạng sinh học
VQG Chư Mom Rây: Rừng thường xanh; đa dạng với 1.278 loài thực
vật; là vùng sống tốt của Hổ và các loài thú lớn như Voi, Bò tót, Bò
rừng,...VQG Yok Đon: Có tầm quan trọng quốc tế trong bảo tồn hệ sinh thái
rừng khộp với những loài thú lớn, công; thực vật đã ghi nhận 854 loài. VQG
Chư Yang Sin: Rừng thường xanh núi cao; với 948 loài thực vật, nhiều loài
gỗ quý hiếm; vùng chim đặc hữu; có ý nghĩa về bảo tồn Linh trưởng.
2.2.3. Điều kiện kinh tế xã hội, văn hóa khu vực nghiên cứu
Đây là nơi cư trú lâu đời của các cộng đồng dân tộc bản địa ở Tây
N guyên, người Kinh và các dân tộc thiểu số khác chỉ đến đây trong vài thập
kỷ qua. Các buôn dân bản địa với hệ thống canh tác nương rẫy xen với canh
tác hoa màu và thu hái các loại sản phNm rừng. Canh tác cây công nghiệp
vẫn theo hướng tự phát, chưa theo quy hoạch, bị tác động bởi giá cả thị
trường, chưa phát huy kiến thức bản địa để phát triển bền vững; kinh tế
chậm phát triển. Hiện đã được quan tâm về cơ sở hạ tầng, xóa đói, giảm
nghèo; nhưng điều kiện giao lưu hàng hóa, văn hóa, giáo dục, y tế vẫn còn
hạn chế.
6
Phương
Mục tiêu Nội dung Kết quả
pháp
Phản ảnh thực Hội thảo có sự tham
trạng quản lý Đánh giá thực trạng Thực trạng quản
gia của các bên liên
quản lý bảo tồn tại lý bảo tồn tại các
bảo tồn tại các các VQG ở Tây
quan
VQG ở Tây
VQG ở Tây (03 hội thảo/03
Nguyên Nguyên
Nguyên VQG)
Phát hiện và phân Phỏng vấn kinh tế Sự liên quan
tích các nhân tố ảnh hộ giữa phát triển
hưởng đến kinh tế (109 hộ/09thôn kinh tế hộ và sử
hộ ở vùng đệm buôn/03VQG) dụng TNR
Phát hiện hệ
thống các mối
quan hệ nhân - - Thảo luận nhóm; Các loài bị cộng
quả, chiều phỏng vấn, vẽ bản đồ
đồng tác động
Phát hiện và đánh có sự tham gia (106
hướng và mức người dân/9 thôn và mức độ
giá mức độ phong
độ tác động của phú của các loài bị buôn) phong phú của
các nhân tố ảnh - Điều tra rừng có sự loài trong tự
cộng đồng tác động tham gia (55 người/9
hưởng tổng hợp nhiên
thôn buôn)
đến sinh kế và
quản lý bảo tồn Các mô hình
Mô hình hóa mối - Tạo lập cơ sở dữ liệu
TNR ở các bằng phần mềm Excel
quan hệ giữa
quan hệ giữa phát phát triển KTH,
VQG - Phân tích hồi quy đa
triển KTH, nhu cầu nhu cầu sử dụng
biến, tuyến tính, phi
sử dụng TNR với tuyến tính bằng phần TNR với các
các nhân tố ảnh mềm SPSS 15.0 và nhân tố ảnh
hưởng tổng hợp Statgraphics Plus 3.0 hưởng tổng hợp
- Hệ thống hóa
Xây dựng các - Sơ đồ phân tích Giải pháp quản
Đề xuất giải pháp
giải pháp quản quan hệ nhân - lý tổng hợp tài
quản lý tổng hợp tài
lý tổng hợp tài nguyên rừng
quả nguyên rừng bảo
nguyên rừng - Ứng dụng các mô tồn
hình hồi quy
Hình 3.1: Sơ đồ quan hệ giữa mục tiêu, nội dung, phương pháp và kết
quả nghiên cứu
7
Hình 4.12: Sơ đồ phương pháp giám sát bảo tồn loài dựa vào cộng
đồng
8
Một số hình ảnh minh họa hoạt động điều tra rừng, giám sát mức
độ phong phú của loài thuộc 3 nhóm tài nguyên rừng có sự tham gia
Điều tra TVTG với sự tham gia
của người dân làng Khuk Kloong,
Rờ Kơi,Sa Thầy, Kon Tum
(VQG Chư Mom Rây)
Điều tra LSNG với sự
tham gia của người dân buôn
Đăk Tuôr, Cư Pui, Krông Bông,
Đăk Lăk (VQG Chư Yang Sin)
Điều tra TVTG và chai cục với
sự tham gia của người dân buôn
Drăng Phôk, Krông Na,
Buôn Đôn, Đăk Lăk
(VQG Yok Đôn)
Nhóm điều tra thú rừng tại
khu vực rừng tác động của
buôn Hằng Năm, Yang Mao,
Krông Bông, Đăk Lăk
(VQG Chư Yang Sin)
9
Chương 3: MỤC TIÊU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
3.1. Mục tiêu nghiên cứu
N ghiên cứu hướng đến phát triển các phương pháp tiếp cận xã hội và
kỹ thuật để xây dựng giải pháp quản lý bảo tồn tổng hợp TN R; đóng góp cơ
sở lý luận về phối hợp, hỗ trợ trong bảo tồn ĐDSH tại các khu bảo tồn vùng
Tây N guyên. Các mục tiêu cụ thể như sau:
i) Phản ánh thực trạng hoạt động quản lý bảo tồn tại một số VQG.
ii) Phát hiện hệ thống các mối quan hệ nhân quả, chiều hướng và mức độ tác
động của các nhân tố tổng hợp ảnh hưởng đến sinh kế và quản lý bảo tồn
TN R ở các VQG nghiên cứu.
iii) Xây dựng các giải pháp quản lý tổng hợp TN R theo hướng gắn bảo tồn
với phát triển vùng đệm ở một số VQG vùng Tây N guyên.
3.2. Nội dung nghiên cứu
i) Đánh giá thực trạng quản lý bảo tồn tại các VQG.
ii) Phát hiện và phân tích các nhân tố tác động đến kinh tế hộ (KTH) ở
vùng đệm.
iii) Phát hiện các loài thuộc ba nhóm TN R bị cộng đồng tác động.
iv) Mô hình hóa mối quan hệ giữa phát triển kinh tế hộ, nhu cầu sử dụng
TN R với các nhân tố ảnh hưởng tổng hợp .
v) Đề xuất giải pháp quản lý tổng hợp TN R bảo tồn
3.3. Phương pháp nghiên cứu
3.3.1 Quan điểm, phương pháp tiếp cận trong nghiên cứu
Tiếp cận tổng hợp các yếu tố để phát hiện mối quan hệ, làm cơ sở đưa
ra giải pháp nhằm giải quyết hài hòa các mối quan hệ trong quản lý tổng hợp
TN R. Trong đó chú trọng mối quan hệ giữa phát triển sinh kế của cộng đồng
với quản lý TN R. Phương pháp tiếp cận được tiến hành theo 5 cấp độ: i)
Tiếp cận có sự tham gia ở VQG; ii) ThNm định áp lực và đánh giá tài nguyên
có sự tham gia ở cộng đồng thôn buôn và các khu rừng liên quan; iii) Tiếp
cận phân tích KTH gia đình; iv) N ghiên cứu mô hình hóa; v) Hệ thống hóa,
phân tích mối quan hệ nhân quả.
3.3.2 Phương pháp nghiên cứu cụ thể
i) Phương pháp đánh giá thực trạng quản lý bảo tồn:
Thu thập, kế thừa và phân tích số liệu thứ cấp; hội thảo có sự tham gia
của các bên liên quan về quản lý bảo tồn tại mỗi VQG: Sử dụng sơ đồ đánh
giá tầm quan trọng và mức độ tham gia; phân tích điểm mạnh, yếu, cơ hội,
10
cản trở (SWOT) về quản lý bảo tồn; xây dựng hệ thống tiêu chí chọn 3 thôn
buôn nghiên cứu ở 3 cấp độ tác động vào rừng từ ít, trung bình đến nhiều.
ii) Phương pháp phát hiện và phân tích các yếu tố liên quan đến kinh tế
hộ vùng đệm: Phỏng vấn kinh tế hộ: Với 109 hộ, theo tỷ lệ nghèo và thoát
nghèo ở 9 thôn buôn; sử dụng tiêu chuNn t và phân tích phương sai để phân
tích, so sánh.
iii)Phương pháp phát hiện các loài thuộc 3 nhóm tài nguyên rừng bị tác
động dựa vào cộng đồng:
Phát hiện các loài cộng đồng tác động và đánh giá mức độ phong phú
của các loài bị tác động mạnh:
− Thảo luận nhóm với sự tham gia của 106 người dân thuộc 9 thôn
buôn, sử dụng các ma trận xác định, phân loại, mô tả và bình chọn các loài
bị tác động mạnh; phỏng vấn hồi tưởng lượng khai thác đối với loài/thôn
buôn/ năm. Vẽ bản đồ xác định khu vực phân bố loài và tiếp cận TN R của
cộng đồng (Bảo Huy/Helvetas, 2005). Lựa chọn 1 – 3 loài bị tác động mạnh
để điều tra.
− Điều tra rừng có sự tham gia của người dân (55 người ở 9 thôn buôn);
dữ liệu ghi nhận theo mẫu biểu bao gồm các yếu tố chính về sinh thái, nhân
tác và chỉ tiêu hình thái loài, vị trí phân bố loài, tần số xuất hiện, công
dụng,...: Đối với TVTG, sử dụng ô tiêu chuNn 300m2 (10m×30m). Đối với
LSN G: N ếu là cây thân gỗ, dây leo, song mây, lập ô tiêu chuNn giống như
điều tra TVTG; cây bụi, thân thảo, lập ô tiêu chuNn 100m2; tre le, lồ ô,...điều
tra điểm 6 bụi liên tiếp. Đối với thú lớn, lập tuyến điều tra dấu vết (Sử dụng
phương pháp của Phạm N hật (2002), có cải tiến cho phù hợp mục tiêu điều
tra): Tuyến gồm 3 cấp bậc nhánh xương cá có chiều dài tuyến bậc I là 1km,
tuyến bậc II là 100m, tuyến bậc III là 25m.
Đã điều tra tổng cộng: 126 ô 300m2 đối với TVTG (tương đương
39.300m2); 110 ô tiêu chuNn 300m2 đối với LSN G (33.000m2), trong đó có
72 ô điều tra song mây và 38 ô điều tra chai cục; 25 tuyến 1km điều tra dấu
vết thú lớn, tương đương với 250 ô tiêu chuNn 50m2 có tổng diện tích là
12.500m2.
iv) Phương pháp mô hình hóa mối quan hệ giữa phát triển kinh tế hộ, nhu
cầu sử dụng TNR với các nhân tố ảnh hưởng tổng hợp:
− Phỏng vấn 26 nhóm dân (gồm 106 người/9 thôn buôn) để xác định các
nhân tố nghiên cứu ảnh hưởng, kết hợp với kết quả phân tích dựa vào cộng
đồng và điều tra hiện trường cho 3 nhóm TN R. Mã hóa các biến định tính hệ
thống theo cấp hoặc theo chiều biến thiên của biến phụ thuộc. Xây dựng các
11
cơ sở dữ liệu liên quan đến KTH và sử dụng các nhóm TN R bảo tồn, bằng
phần mềm Excel.
− Sử dụng các phần mềm SPSS 15.0; Statgraphics Plus 3.0 để phân tích
hồi quy đa biến, tuyến tính, phi tuyến tính:
Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến KTH vùng đệm: Với biến phụ
thuộc lần lượt là thu nhập từ rừng của hộ/năm, thu nhập khNu/tháng
Phân tích các mối quan hệ giữa sử dụng tài nguyên với các nhân tố ảnh
hưởng: Với biến phụ thuộc lần lượt là lượng khai thác loài thuộc các nhóm
tài nguyên của thôn buôn(Ykti); hệ số sử dụng các nhóm tài nguyên (HSi)
của hộ (HSi là tỷ lệ phần trăm giữa lượng khai thác loài của cộng đồng trong
năm so với mức độ phong phú của loài đó trong tự nhiên).
Tiêu chuNn để áp dụng thống kê xác xuất phân tích quan hệ đa biến là:
Kiểm tra sự tồn tại của các biến số bằng tiêu chuNn t với mức sai P < 0,1;
kiểm tra sự tồn tại của hệ số tương quan R bằng tiêu chuNn F với mức sai P
< 0,05; mô hình thử nghiệm có thể có biến đơn hoặc tổ hợp biến, tuyến tính
hoặc phi tuyến; tiêu chí lựa chọn mô hình: Đơn giản, dễ dàng áp dụng, ưu
tiên dạng tuyến tính sau đó mới xét đến dạng hàm phức tạp hơn như mũ,
logarit,…; phù hợp với thực tế về chiều hướng quan hệ, mức độ ảnh
hưởng,…
v) Tiếp cận hệ thống, phân tích các mối quan hệ nhân quả, đề xuất giải
pháp quản lý tổng hợp TNR:
Hệ thống hóa kết quả các mô hình hồi quy đa biến và các phân tích liên
quan được tiến hành: i) Ma trận 4 mảng Win – Loss (William D. Sunderlin,
CIFOR, 2005) được sử dụng để hệ thống hóa chiều hướng ảnh hưởng của
các nhân tố, hướng đến hài hòa giữa phát triển KTH và quản lý TN R bền
vững; ii) Phân tích hệ thống nhân quả và xác định giải pháp quản lý TN R
gắn với phát triển KTH vùng đệm .
Ứng dụng kết quả các mô hình hồi quy đa biến giữa hệ số sử dụng các
nhóm tài nguyên LSN G (HSlsng) và TVTG (HStvtg) với các nhân tố ảnh
hưởng tổng hợp, để đánh giá áp lực sử dụng đến bảo tồn các nhóm tài
nguyên này, đồng thời dự báo và xác định quy mô diện tích để tổ chức quản
lý rừng bảo tồn dựa vào cộng đồng .
Sơ đồ và hệ thống hóa từng bước phương pháp giám sát, thNm định các
nhóm tài nguyên rừng dựa vào cộng đồng.
12
Chương 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
4.1 Thực trạng quản lý bảo tồn ĐDSH tại các VQG
4.1.1 Các bên liên quan chính trong hoạt động bảo tồn
Kết quả phân tích tại 3 hội thảo ở các VQG nghiên cứu, đã xác định:
Quản lý bảo tồn hiện nay không chỉ giới hạn ở trách nhiệm của ban quản lý
KBT, mà đã thu hút sự quan tâm của chính quyền địa phương các cấp, cộng
đồng dân cư vùng đệm, ban quản lý các dự án liên quan; sự hỗ trợ của kiểm
lâm địa phương, các đồn biên phòng, công an, tòa án, viện kiểm sát,...Tuy
nhiên ở đây vẫn còn chú trọng đến “giữ rừng” hơn là “quản lý”; thiếu vắng
một số bên quan trọng, phối hợp, hỗ trợ nhằm hài hòa giữa quản lý và sử
dụng bền vững như: Khuyến nông lâm, các nông lâm trường, các cơ quan
nghiên cứu, đào tạo,…
4.1.2 Thực trạng quản lý bảo tồn
Kết quả đánh giá dựa vào thực tế tại ba VQG, đã mô tả được bức tranh
chung về thực trạng công tác bảo tồn tại các VQG (Bảng 4.2).
Bảng 4.2: Thực trạng quản lý bảo tồn đa dạng sinh học ở 3 VQG
Điểm mạnh: Điểm yếu:
- VQG đã có ban quản lý và được - Thiếu cán bộ có chuyên môn về bảo tồn
kiện toàn - Năng lực cập nhật thông tin, kiến thức hỗ trợ, tiếp
- Hệ thống cơ sở hạ tầng cơ bản cận cộng đồng của nhân viên các VQG.
và các trạm bảo vệ đang được - Trang thiết bị phục vụ cho bảo vệ và nghiên cứu
thiết lập khá đầy đủ - Tiếp cận để phát triển tiềm năng du lịch sinh thái,
- Có triển khai các hoạt động phát - Nghiên cứu bảo tồn gắn với giáo dục môi trường,
triển cộng đồng. đào tạo
- Kinh nghiệm, kiến thức bản địa - Hưởng lợi từ lâm nghiệp chưa tạo ra sự quan tâm
trong sử dụng và quản lý tài của cộng đồng
nguyên rừng của các cộng
đồng. - Kế hoạch nghiên cứu bảo tồn, phát triển cộng đồng
Cơ hội: Cản trở:
- Sự quan tâm ngày càng nhiều - Giải quyết vấn đề sinh kế với bảo tồn
hơn đến bảo tồn - Tác động của dân di cư và định cư trái phép đến
- Sự hỗ trợ, hợp tác của nhiều tổ TNR
chức quốc tế. - Sử dụng kinh phí dành cho các VQG chưa cân đối
- Tiềm năng về phát triển các dịch giữa xây dựng cơ bản với bảo tồn và phát triển
vụ môi trường rừng. cộng đồng.
- Các chính sách về phát triển - Hiểu biết và nhận thức của người dân về hoạt
nông thôn, vùng đệm phù hợp động bảo tồn và pháp luật còn hạn chế do ngôn
với chiến lược phát triển bền ngữ, giao tiếp, tiếp nhận thông tin.
vững vùng Tây Nguyên - Việc xây dựng cơ sở hạ tầng (đường, thủy điện,...)
ở bên trong hoặc xung quanh VQG
13
4.2. Sự liên quan giữa phát triển kinh tế hộ và sử dụng TNR
4.2.1 Quan hệ giữa thu nhập với nhóm kinh tế hộ và mức độ phụ thuộc
vào rừng
Số liệu phân tích KTH cho thấy thu nhập của cư dân vùng đệm hiện còn
rất thấp. Bình quân thu nhập khNu/tháng (Bqtn khNu/tháng) của hộ nghèo là
150.000đ và hộ thoát nghèo là 250.000đ. Đời sống của cư dân hiện còn rất
khó khăn, chỉ đảm bảo an toàn lương thực, chưa có tích lũy để tái sản xuất
và nâng cao đời sống.
Cơ cấu thu nhập của các nhóm KTH phản ảnh: Tỷ lệ thu nhập từ rừng
không cao, 8% ở hộ nghèo và 7% ở hộ thoát nghèo. Việc khai thác sử dụng
rừng ở vùng lõi các VQG vẫn diễn ra thường xuyên, không thể ngăn cản đã
gây khó khăn cho quản lý; trên thực tế “bảo tồn nghiêm ngặt” vẫn còn là lý
thuyết. Tỷ lệ thu nhập từ khoán quản lý bảo vệ rừng (QLBVR) chiếm 6,5%
thu nhập ở hộ nghèo và 5% ở hộ thoát nghèo. Tỷ lệ nguồn thu này thấp hơn
nguồn thu từ rừng, nhưng đã góp phần bổ sung vào thu nhập hộ.
Thu từ cây hàng năm chiếm ưu thế trong cơ cấu canh tác; so với tổng
thu, chiếm 50% ở hộ nghèo đến 60% ở hộ thoát nghèo. Thu nhập từ cây
công nghiệp không đáng kể, chiếm 2% ở hộ nghèo đến 6% ở hộ thoát nghèo.
Điều này phản ảnh mức thu nhập thấp, của các cộng đồng dân cư vùng đệm
các VQG ở Tây N guyên và hạn chế trong công tác khuyến nông lâm ở các
vùng đồng bào thiểu số, chỉ chú trọng vào cây hàng năm. Chăn nuôi chiếm
tỷ lệ 8% ở hộ nghèo và 18% ở hộ thoát nghèo so với tổng thu nhập; là cơ hội
và tiềm năng để phát triển kinh tế hộ.
Kiểm tra bằng tiêu chuNn t ở mức P < 0,05 và phân tích phương sai
hai nhân tố (hộ nghèo và thoát nghèo), 3 lần lặp (3 mức độ tác động vào
rừng của các cộng đồng thôn buôn: Ít, trung bình, nhiều) cho các kết quả:
i) Giữa 2 nhóm KTH nghèo và thoát nghèo: Thu nhập hộ/năm và thu
nhập khNu/tháng có sự sai khác, chứng tỏ việc phân chia nhóm KTH và đánh
giá KTH dựa vào thu nhập khNu/tháng là hợp lý. Thu từ rừng và thu từ
khoán QLBVR chưa có sự khác biệt rõ rệt, cho thấy cộng đồng dân cư ở các
vùng đệm tiếp cận đến tài nguyên rừng là như nhau; khoán QLBVR được
tiến hành không phân biệt đối tượng dựa vào mức kinh tế hộ.
ii) Giữa các cộng đồng có mức độ tác động vào rừng khác nhau: Có sai
khác về thu từ rừng/hộ/năm, nguồn thu này ở cộng đồng có mức tác động ít
khoảng 400.000đ/hộ/năm và 1.400.000đ/hộ/năm ở cộng đồng có mức độ tác
động nhiều. Bình quân thu nhập hộ/năm (bqtn hộ/năm), bqtn khNu/tháng
không có sự sai khác ở ba mức độ tác động vào rừng.
14
4.2.2 Quan hệ giữa cơ cấu đất canh tác với nhóm kinh tế hộ và mức độ tác
động vào rừng
Đất đai ở các cộng đồng vùng đệm tập trung ở ba loại chính: Đất trồng
màu, rẫy, ruộng; chủ yếu sản xuất cây hàng năm, tỷ lệ chiếm 76,6% – 82,9%
diện tích canh tác hộ. Đất trồng cây công nghiệp tập trung ở hộ thoát nghèo,
nhưng chỉ chiếm 4,3 – 11,6% trong cơ cấu. Tỷ lệ trên cho thấy các cộng
đồng vùng đệm chủ yếu sản xuất cây nông nghiệp ngắn ngày để tạo ra lương
thực. Tiềm năng đất để phát triển cây hàng hóa chưa được sử dụng.
Kết quả kiểm tra bằng tiêu chuNn t và phân tích phương sai chứng tỏ
giữa 2 nhóm KTH và giữa các thôn buôn có mức độ tác động vào rừng khác
nhau, chưa có sự sai khác về diện tích đất đai. Điều đó có nghĩa khả năng
tiếp cận tài nguyên đất của các nhóm KTH là bình đẳng, như vậy đất đai
chưa phải là nguyên nhân của đói nghèo, cũng như sự phụ thuộc vào rừng
của các cộng đồng.
4.3 Các loài bị cộng đồng tác động và mức độ phong phú của các loài bị
tác động mạnh trong tự nhiên
4.3.1 Các loài bị tác động thuộc ba nhóm tài nguyên rừng
Đã phát hiện số lượng khá phong phú các loài TVTG, LSN G và thú
rừng các cộng đồng khai thác, sử dụng trong phạm vi rừng của các VQG.
Cộng đồng tác động mạnh đối với những loài còn phân bố khá phổ biến ở
rừng, đáp ứng thiết thực cho nhu cầu sinh hoạt, sản xuất của người dân.
VQG Chư Mom Rây: Dân vùng đệm thường khai thác các loài cây gỗ
như bằng lăng, lành ngạnh, sao, dầu, muồng đen, bình linh; các loài LSN G
có tre, lồ ô, giang, nứa, măng, mây các loại; thú gồm heo rừng, mang, nhím.
VQG Yok Đôn: N gười dân thường khai thác các loài cây gỗ như cà chít,
cNm liên, sao, dầu đồng, dầu lông, căm xe; các loài LSN G có chai cục, tre le,
lồ ô, măng, các loài cây thuốc; thú gồm mang, heo rừng, nai, nhím, chồn.
VQG Chư Yang Sin: Dân vùng đệm thường khai thác các loài cây gỗ như
sao, thông, cà chít, muồng, bằng lăng, xoan, chò xót, dẻ, bình linh; thú gồm
heo rừng, nhím, mang, trút, chồn hương, nai.
Lượng khai thác bình quân của thôn buôn/năm đối với các loài phản ảnh
nhu cầu của người dân đối với các nhóm TN R. Việc tác động đến các nhóm
tài nguyên trong vùng lõi các VQG vẫn đang diễn ra, rất khó kiểm soát và
quản lý.
TVTG: Lượng gỗ khai thác bình quân/thôn buôn/năm là 223m3; với
dân số vùng đệm hiện nay, thì nhu cầu gỗ bình quân trên đầu người là
0,4m3/người/năm.
15
LSN G: Lượng khai thác bình quân trong năm tại mỗi thôn buôn với
mây là 29.235kg/năm tương đương 48kg/người/năm; măng là 29.717kg/năm
(47kg/người/năm); tre, le, nứa...: 9.434 cây/năm (17 cây/người/năm). Chai
cục được dân vùng đệm VQG Yok Đôn khai thác nhiều vào mùa khô, trung
bình 8.448kg/thôn buôn/năm (20kg chai cục/người/năm).
Thú rừng: Lượng khai thác thú rừng bình quân khoảng 50 con/thôn
buôn/năm.
4.3.2. Mức độ phong phú của các loài bị tác động mạnh
Chín bản đồ phân bố và tiếp cận tài nguyên bảo tồn của 9 thôn buôn
nghiên cứu được vẽ với sự tham gia của cộng đồng, giúp xác định chính xác
vị trí cần điều tra đối với từng nhóm TN R.
Kết quả tính toán mức độ phong phú của các loài
Bảng 4.13: Mức độ phong phú của các loài bị tác động tại 9 thôn buôn
Thực vật thân gỗ Lâm sản ngoài gỗ Động vật rừng
Vườn
quốc Thôn buôn Thể tích Khối Số dấu
gia Loài gỗ Loại sản phẩm lượng Loài vết/ha
(m3/ha) (kg/ha)
Chư Khuk Loong Sao 119 Mây các loại 1.145 Heo rừng 327
Mom Ba Gốc Bằng lăng 102 Mây các loại 284 Heo rừng 407
Rây Kà Đừ Bằng lăng 42 Mây các loại 404 Heo rừng 313
Đrăng Phôk Cà chít 80 Chai cục 102 Heo rừng 1.880
Yok 56 71 1.913
Trí B Cà chít Chai cục Heo rừng
Đôn
Drếch B Cà chít 106 Chai cục 90 Heo rừng 1.380
Chư Hằng Năm Sao 62 Mây các loại 43 Heo rừng 833
Yang Đăk Tuôr Bằng lăng 13 Mây các loại 275 Mang 130
Sin Ja Dẻ 60 Mây các loại 702 Heo rừng 340
4.4. Các mô hình quan hệ giữa phát triển kinh tế hộ, nhu cầu sử dụng
tài nguyên rừng với các nhân tố ảnh hưởng tổng hợp
4.4.1. Các cơ sở dữ liệu về kinh tế hộ và nhu cầu sử dụng TNR
Đã tạo lập được 02 cơ sở dữ liệu tổng hợp để phục vụ phân tích mô hình
hồi quy đa biến.
Cơ sở dữ liệu về kinh tế hộ và các nhân tố ảnh hưởng bao gồm 48 nhân
tố: Trong đó có 3 biến phụ thuộc và 45 biến nghiên cứu ảnh hưởng.
Cơ sở dữ liệu về sử dụng tài nguyên và các nhân tố ảnh hưởng được
tổng hợp riêng cho nhóm TVTG, LSN G và thú rừng. Cơ sở dữ liệu của mỗi
nhóm TN R có tổng số 83 nhân tố: Gồm 5 biến phụ thuộc và 78 biến nghiên
cứu ảnh hưởng.
16
4.4.2. Quan hệ giữa biến thu nhập kinh tế hộ với các nhân tố ảnh hưởng
i) Quan hệ giữa thu nhập từ rừng với các nhân tố ảnh hưởng
Riêng cho vùng đệm các VQG: Qua phân tích với SPSS, đã phát hiện
được 5 mô hình hồi quy đảm bảo các tiêu chuNn thống kê và phản ảnh được
mối quan hệ này. Kết quả từ các mô hình được phân tích như sau:
VQG Chư Mom Rây: Thu từ rừng tăng khi hộ có nhu cầu làm chuồng
trại, giảm khi chăn nuôi ở địa phương phát triển với cơ cấu vật nuôi là các
loài gia súc lớn. VQG Yok Đôn: Thu từ rừng tỷ lệ nghịch với biến thu từ
khoán bảo vệ rừng (KBVR) và quan hệ thuận với biến giới của chủ hộ; có
nghĩa khi thu nhập từ KBVR tăng sẽ góp phần làm giảm nguồn thu từ rừng;
thu từ rừng tăng ở các hộ nam giới làm chủ hộ. VQG Chư Yang Sin: Thu từ
rừng tăng ở các thôn buôn có mức độ tác động vào rừng cao; diện tích đất
màu, rẫy nhiều; số khNu của hộ nhiều và thu nhập từ KBVR tăng.
Phân tích từ các mô hình hồi quy, cho thấy có sự khác biệt về các nhân
tố ảnh hưởng đến thu nhập từ rừng ở ba VQG nghiên cứu, liên quan đến đặc
trưng về xã hội, kinh tế, sản xuất và mức độ tác động đến rừng của các cộng
đồng. Do đó hướng giải quyết hài hòa giữa nhu cầu thu nhập từ rừng của
cộng đồng với bảo tồn tài nguyên rừng ở mỗi VQG, cần thiết phải quan tâm
đến các đặc trưng này.
Chung cho vùng đệm các VQG: Phân tích với biến phụ thuộc lần lượt
là thu nhập từ rừng/hộ/năm (Thu tu rung) và bình quân thu nhập từ
rừng/hộ/năm theo buôn (Bqtn tu rung), có 9 mô hình hồi quy tuyến tính, phi
tuyến tính, đa biến thỏa mãn các tiêu chuNn thống kê và phản ảnh quan hệ.
Trong đó:
− Thu nhập từ rừng chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân tố: Mức độ
tác động đến rừng của cộng đồng, loại kinh tế hộ, số khNu của hộ, dân tộc;
chịu ảnh hưởng nghịch (-) bởi các nhân tố: Kiểu rừng, cơ cấu vật nuôi, thu
từ chăn nuôi.
− Bình quân thu nhập từ rừng chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân tố:
Phương tiện khai thác gỗ, ranh giới chăn thả, mức độ tác động đến rừng của
cộng đồng, đa dạng cơ cấu sản phNm rừng cho thu nhập, tỷ lệ mù chữ, dân
tộc, tỷ lệ nghèo, diện tích canh tác bình quân hộ; ảnh hưởng nghịch (-) bởi
các nhân tố: Trồng rừng, cơ cấu cây trồng, cơ cấu vật nuôi.
N ghiên cứu nhằm giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa sử dụng TN R
trong phát triển sinh kế với bảo tồn. Do đó, khi một biến làm tăng hay giảm
17
thu nhập từ rừng cũng có hai mặt: Ảnh hưởng tích cực và tiêu cực. Với bảo
tồn hiện tại, việc sử dụng các biến nghịch để làm giảm tác động vào rừng
đang được thực hiện; tuy nhiên nó tỏ ra thiếu bền vững và thiếu công bằng,
cũng như hạn chế các cơ hội về sinh kế từ rừng cho cộng đồng bản địa.
N gược lại, với quan điểm phát triển cộng đồng “cực đoan” sẽ sử dụng các
biến thuận để mong đợi tạo thu nhập nhiều hơn từ rừng, thì sẽ tạo sự mất cân
đối. Do vậy phân tích 4 mặt thuận, nghịch, tích cực, tiêu cực của ảnh hưởng
sẽ là cơ hội để có định hướng hợp lý trong xây dựng chiến lược bảo tồn gắn
với phát triển cộng đồng.
Dựa vào cơ sở lý luận này, kết quả các mô hình quan hệ giữa thu nhập
từ rừng với các nhân tố ảnh hưởng được phân tích 4 mặt như sau:
Bảng 4.17: Chiều hướng ảnh hưởng của các nhân tố đến thu nhập từ rừng
Ảnh hưởng
Chiều Ảnh hưởng tích cực Ảnh hưởng tiêu cực
biến số
+ Số khẩu của hộ
+ Mức độ tác động đến rừng
+ Tỷ lệ hộ nghèo
Biến thuận (+) + Ranh giới chăn thả
+ Tỷ lệ mù chữ
+ Đa dạng sản phẩm rừng cho thu nhập
+ Diện tích canh tác bình quân
- Thu từ chăn nuôi
- Cơ cấu vật nuôi
Biến nghịch (-)
- Cơ cấu cây trồng
- Trồng rừng
ii) Kết quả nghiên cứu quan hệ giữa thu nhập khẩu/tháng và các nhân tố
ảnh hưởng
Riêng cho vùng đệm mỗi VQG: Để có những định hướng phù hợp
trong phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo cho các địa phương, không thể
áp đặt cùng một cách thức cho tất cả mọi nơi, mà trong giải pháp chung còn
có những áp dụng linh hoạt tùy thuộc vào đặc điểm của địa phương. Kết quả
18 lần phân tích bằng SPSS, có 4 mô hình thỏa mãn các tiêu chuNn thống kê
và biểu thị tốt cho mối quan hệ này. Trong đó:
Ảnh hưởng làm tăng thu nhập khNu/tháng, với biến thuận (+) ở VQG
Chư Mom Rây: Tập trung chủ yếu vào các nhân tố đất đai như diện tích đất
vườn hộ, diện tích nhận KBVR, tổng diện tích canh tác, loại kinh tế hộ.
VQG Yok Đôn: Thu nhập khNu phụ thuộc vào tài sản có được của hộ bao
gồm số gia súc, loại nhà ở của hộ. VQG Chư Yang Sin: Gồm các nhân tố
loại kinh tế hộ và nghề nghiệp của chủ hộ.
18
Ảnh hưởng làm giảm thu nhập khNu, với biến nghịch (-) ở vùng đệm
của cả 3 VQG là số khNu của hộ.
Chung cho vùng đệm các VQG: Sử dụng SPSS và Statgraphics cũng
đã chọn lựa được 8 mô hình thỏa mãn các điều kiện, phản ảnh tốt quan hệ
giữa thu nhập khNu/tháng và bình quân thu nhâp khNu/tháng theo buôn với
các nhân tố ảnh hưởng. Trong đó:
− Thu nhập khNu chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân tố: Diện tích đất
canh tác, diện tích đất màu, diện tích ruộng, loại kinh tế hộ, phạm vi tác
động đến VQG, số gia súc của hộ, tuổi chủ hộ, nghề nghiệp chủ hộ, thu từ
cây hàng năm, thu từ chăn nuôi, thu từ rừng, cơ cấu cây trồng; chịu ảnh
hưởng nghịch (-) bởi nhân tố số khNu của hộ.
− Bình quân thu nhập khNu chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân tố:
Bình quân thu nhập hộ/năm, bình quân thu nhập từ rừng, diện tích canh tác
bình quân/hộ, cơ cấu cây trồng, đa dạng cơ cấu sản phNm rừng cho thu nhập;
chịu ảnh hưởng nghịch (-) bởi nhân tố nhân tác và tỷ lệ hộ nghèo của thôn
buôn.
Phân tích chiều hướng của các nhân tố ảnh hưởng theo hai mặt tích cực
và tiêu cực nhằm hướng đến giải quyết hài hòa giữa phát triển sinh kế của
vùng đệm và bảo tồn như mô tả ở Bảng 4.20.
Bảng 4.20: Chiều hướng ảnh hưởng của các nhân tố đến thu nhập
khẩu/tháng
Ảnh hưởng
Chiều Ảnh hưởng tích cực Ảnh hưởng tiêu cực
biến số
+ Tổng diện tích đất canh tác + Diện tích đất màu
+ Cơ cấu cây trồng + Diện tích ruộng
+ Số gia súc + Phạm vi tác động đến VQG
Biến thuận
+ Thu từ chăn nuôi + Thu từ cây hàng năm
(+)
+ Bình quân thu nhập từ rừng của hộ/năm
+ Đa dạng cơ cấu sản phẩm rừng cho thu
nhập
- Số khẩu của hộ
- Tỷ lệ hộ nghèo của thôn
Biến nghịch
buôn
(-)
- Mức độ nhân tác đến rừng
tiếp cận khai thác.
Luận án cũng đã lựa chọn mô hình (4.21) dự báo thu nhập khNu/tháng
và phát triển sản xuất kết hợp với quản lý TN R, có dạng:
ln(Thu nhap khau) = -2,08562 - 0,120948 Khau + 0,050293 Thu cay hang nam + 0,0700908 Thu
tu chan nuoi + 0,0905538 Thu tu rung + 0,155533 Co cau cay trong (4.21)
19
Mô hình này dự báo thu nhập khNu/tháng theo 5 nhân tố ảnh hưởng
gồm số khNu của hộ (Khau), các nguồn thu của hộ/năm từ cây hàng năm
(Thu cay hang nam), chăn nuôi (Thu tu chan nuoi), thu từ rừng (Thu tu rung)
và cơ cấu cây trồng (Co cau cay trong); từ đó phát hiện được các tổ hợp biến
giúp định hướng cải thiện thu nhập khNu ở các mức kinh tế hộ.
Để đơn giản, giúp phát triển KTH gắn với quản lý TN R; với số khNu
bình quân của hộ ở vùng đệm là 6, nghiên cứu đã chọn lựa các tổ hợp biến
ứng với 3 mức độ phát triển sản xuất của các địa phương, bảo đảm thu nhập
khNu vượt chuNn nghèo (Bảng 4.22).
Trường hợp phổ biến tại nhiều thôn buôn vùng đệm với cơ cấu cây
ngắn ngày là chủ yếu, ngoài thu nhập từ cây hàng năm các nguồn thu từ
chăn nuôi và từ rừng đóng vai trò quan trọng cho sinh kế của hộ. Phân tích
trên cũng cho thấy tiềm năng phát triển lâm nghiệp từ quản lý rừng bảo tồn
để cải thiện thu nhập cho hộ nghèo ở vùng đệm, nếu có quy hoạch và kế
hoạch tổ chức tốt.
Bảng 4.22: Tổ hợp 05 biến số dự báo khả năng thoát nghèo theo các cấp độ
phát triển sản xuất ở vùng đệm các VQG tại Tây Nguyên
Đơn vị: ngàn đồng
Mức độ Với số khẩu = 6, các biến số tương ứng Thu
phát Cơ cấu cây Thu từ cây hàng Thu từ chăn Thu từ rừng nhập
triển sản trồng năm nuôi khẩu/
xuất tháng
Thấp Cây ngắn ngày 8.000 – 11.000 1.000 – 2.000 3.500 – 5.000 ≥ 200
Trung Lúa + cây công
3.000 – 5.000 3.000 – 5.000 1.500 – 3.500 ≥ 200
bình nghiệp
Hoa màu + cây
Cao 1.000 – 2.000 4.500 – 6.000 1.000 – 2.000 ≥ 200
công nghiệp
4.4.3. Quan hệ giữa nhu cầu sử dụng TNR với các nhân tố ảnh hưởng
i) Quan hệ giữa lượng khai thác các nhóm TNR của buôn (Ykti buon) với
các nhân tố ảnh hưởng:
Kết quả phân tích có 7 mô hình đa biến đảm bảo các tiêu chuNn thống
kê, phản ảnh được mối quan hệ nghiên cứu. Trong đó:
− Lượng khai thác gỗ của thôn buôn (Ykttvtg buon) chịu ảnh hưởng thuận
(+) bởi các nhân tố gồm ranh giới chăn thả, lửa rừng, địa hình; chịu ảnh
hưởng nghịch (-) của các nhân tố như tỷ lệ hộ được cấp quyền sử dụng đất
nông nghiệp, tỷ lệ hộ biết chương trình 134, cơ cấu vật nuôi, kiểu rừng.
− Lượng khai thác LSN G của thôn buôn (Yktlsng buon) chịu ảnh hưởng
thuận (+) bởi các nhân tố cơ cấu chăn nuôi, tỷ lệ che phủ của tre le, ranh giới
chăn thả; chịu ảnh hưởng nghịch (-) bởi các nhân tố tỷ lệ dân họp nghe địa
phương phổ biến thông tin bảo vệ rừng, quản lý buôn bán sản phNm rừng trái
phép, luật tục, tỷ lệ hộ vay vốn.
20
− Lượng khai thác thú rừng của thôn buôn (Yktthu buon) chịu ảnh hưởng
thuận (+) bởi hai nhân tố là đa dạng về cơ cấu sản phNm rừng cho thu nhập
và cự ly khai thác; chịu ảnh hưởng nghịch (-) bởi vai trò của khuyến nông
lâm.
Chiều hướng quan hệ của các nhân tố ảnh hưởng đến lượng khai thác
các nhóm tài nguyên, được phân tích cả mặt tích cực lẫn tiêu cực, sẽ là cơ sở
để nghiên cứu đề xuất các giải pháp sử dụng hợp lý, kết hợp với bảo tồn đối
với từng nhóm tài nguyên, ở những điều kiện cụ thể mà cộng đồng có khả
năng tiếp cận.
Bảng 4.24: Chiều hướng ảnh hưởng của các nhân tố đến lượng khai thác
các nhóm tài nguyên
Ảnh hưởng
Ảnh hưởng tiêu
Chiều Ảnh hưởng tích cực
cực
biến số
+ Ranh giới chăn thả + Cự ly khai thác
Biến thuận (+)
+ Đa dạng về cơ cấu sản phẩm rừng cho thu nhập
+ Tỷ lệ hộ đã được cấp bìa đỏ đất nông nghiệp
+ Tỷ lệ hộ biết chương trình 134
+ Tỷ hệ dân họp nghe địa phương phổ biến thông tin
bảo vệ rừng
Biến nghịch (-)
+ Quản lý buôn bán sản phẩm rừng trái phép
+ Tỷ lệ hộ vay vốn
+ Cơ cấu vật nuôi
+ Vai trò của khuyến nông lâm
ii) Quan hệ giữa hệ số sử dụng các nhóm tài nguyên rừng (HSi) với các
nhân tố ảnh hưởng
Luận án đã chọn được 8 mô hình quan hệ qua phân tích hồi quy đảm
bảo mối quan hệ này. Trong đó:
− Hệ số sử dụng gỗ (HStvtg) chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân tố
gồm bình quân thu nhập (bqtn) hộ/năm, bqtn từ rừng của hộ; chịu ảnh hưởng
nghịch (-) của nhân tố phạm vi tác động đến VQG.
− Hệ số sử dụng LSN G (HSlsng) chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân
tố bqtn hộ/năm, bình quân thu nhập từ KBVR của hộ/năm, bqtn từ rừng của
hộ/năm, tỷ lệ hộ nhận KBVR, kiểu rừng, ranh giới chăn thả; chịu ảnh hưởng
nghịch (-) bởi các nhân tố gồm tỷ lệ hộ đã được cấp quyền sử dụng đất, tỷ lệ
dân tham gia họp nghe địa phương phổ biến thông tin BVR, thời điểm khai
thác, mục đích khai thác, phạm vi tác động đến VQG.
− Hệ số sử dụng thú rừng (HSthu) chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân
tố cự ly khai thác, đa dạng về cơ cấu sản phNm rừng cho thu nhập, mức độ
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT
VIỆN KHOA HỌC LÂM NGHIỆP VIỆT NAM NAM
-------------------------------
CAO THN LÝ
NGHIÊN CỨU VỀ BẢO TỒN ĐA DẠNG SINH HỌC:
NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN QUẢN LÝ TỔNG
HỢP TÀI NGUYÊN RỪNG Ở MỘT SỐ KHU BẢO TỒN
THIÊN NHIÊN VÙNG TÂY NGUYÊN
Chuyên ngành: Kỹ thuật lâm sinh
Mã số: 62 62 60 01
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NÔNG NGHIỆP
HÀ NỘI - 2008
2
MỞ ĐẦU
Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu
Quản lý tổng hợp tài nguyên rừng (TNR) ở các khu bảo tồn (KBT) là
cách tiếp cận để quản lý bền vững tài nguyên thiên nhiên (TNTN) hài hòa
với phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội trong các hệ thống sinh thái – nhân
văn, nhằm hướng đến mục tiêu quản lý tốt các giá trị của thiên nhiên phục
vụ cho phát triển bền vững. Thực tế đang đối mặt với mâu thuẫn giữa nhu
cầu sử dụng tài nguyên với quản lý bảo tồn “nghiêm ngặt”, do vậy cần có
những giải pháp mang tính chiến lược để đáp ứng được định hướng này.
Với đặc thù về các hệ sinh thái – nhân văn của Tây Nguyên, quản lý bảo
tồn trong hệ thống các KBT ở đây cũng gặp nhiều thách thức do yếu tố kinh
tế, xã hội mang lại. Thực tế cho thấy việc kết hợp bảo tồn với phát triển, hay
quản lý bảo tồn tổng hợp TNR là nhu cầu bức thiết.
Cơ sở để quản lý bảo tồn tổng hợp bao gồm chính sách, quy hoạch và
quản lý bảo tồn; phương pháp tiếp cận phù hợp trong hoạt động quản lý,
giám sát đánh giá phục vụ bảo tồn đa dạng sinh học (ĐDSH). Thực tế còn
thiếu vắng cơ sở khoa học cho các vấn đề nêu trên. Với nhu cầu đó, luận án
được thực hiện nhằm góp phần cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn, đề
xuất giải pháp quản lý bảo tồn tổng hợp TNR cho các KBT ở Tây Nguyên.
Những điểm mới của luận án
− Đề xuất hệ thống các giải pháp định hướng quản lý tổng hợp TNR ở
một số vườn quốc gia (VQG) tại Tây Nguyên, nhằm giải quyết hài hòa hai
mục tiêu: Sinh kế của cư dân vùng đệm và quản lý tài nguyên bảo tồn.
− Đưa ra được hai giải pháp cụ thể phục vụ quản lý TNR bảo tồn bền
vững trong từng điều kiện cụ thể ở mỗi VQG: Định hướng giảm nghèo trên
cơ sở phát triển sản xuất nông nghiệp và tạo cơ hội sinh kế từ lâm nghiệp
dựa vào quản lý bảo tồn; đánh giá áp lực sử dụng tài nguyên và xác định quy
mô diện tích cho tổ chức quản lý rừng bảo tồn dựa vào cộng đồng.
− Xây dựng được một hệ thống phương pháp tiếp cận kết hợp kỹ thuật
với xã hội để nghiên cứu và giám sát trong quản lý bảo tồn TNR.
Luận án gồm 141 trang, 45 bảng, 17 hình ảnh, sơ đồ; 23 phụ lục gồm
các mẫu biểu điều tra, phỏng vấn, biến số mã hóa, cơ sở dữ liệu phục vụ
phân tích hồi quy đa biến, số liệu xử lý trung gian, kết quả phân tích hồi quy,
danh mục động thực vật sử dụng trong luận án, hình ảnh minh họa cho các
hoạt động nghiên cứu hiện trường; đã tham khảo 89 tài liệu tiếng Việt và 18
tài liệu, website tiếng Anh.
3
Chương 1: TỔNG QUAN
1.1 Ngoài nước
Kết quả tổng quan các vấn đề từ lý luận, thực tiễn và nghiên cứu liên
quan đến bảo tồn ĐDSH trên thế giới về các nội dung: i) Bảo tồn ĐDSH; ii)
Chiến lược toàn cầu và thực trạng bảo tồn ĐDSH; iii) Phương pháp tiếp cận
trong nghiên cứu bảo tồn; iv) Quy hoạch bảo tồn, cho thấy:
− Các khái niệm, quan điểm về bảo tồn ĐDSH đã rõ ràng và sáng tỏ.
− Các mối quan hệ giữa bảo tồn ĐDSH và phát triển đã được đề cập và
phân tích, phản ảnh nhu cầu ngày càng tăng về bảo tồn ĐDSH phục vụ phát
triển.
− Tiếp cận bảo tồn ĐDSH được chú trọng toàn diện, có chú ý đến khía
cạnh xã hội nhân văn nhằm gắn kết bảo tồn và phát triển bền vững.
− Cách tiếp cận trong quy hoạch, nghiên cứu hướng đến bảo tồn tổng
hợp, không chỉ về phương pháp hàn lâm, mà còn quan tâm sâu sắc đến mối
quan hệ giữa bảo tồn với xã hội.
1.2. Trong nước
Đã tổng hợp, phân tích từ thực tế và những nghiên cứu liên quan đến
các nội dung: i) Định hướng và thực trạng bảo tồn ĐDSH; ii) Tiếp cận
nghiên cứu bảo tồn ĐDSH; iii) Tiếp cận trong quy hoạch bảo tồn và quản lý
TNR; iv) Tình hình quản lý TNR ở các KBT vùng Tây Nguyên, cho thấy:
− Bảo tồn ĐDSH đã được định hướng toàn diện; tuy nhiên cần quan tâm
đến bảo tồn dựa vào cộng đồng, nghiên cứu kiến thức bản địa và phương
thức quản lý TNR truyền thống; tiếp cận có sự tham gia trong hoạt động bảo
tồn.
− Nghiên cứu phát triển chính sách hỗ trợ quản lý bảo tồn tổng hợp, luật
tục địa phương, cơ chế quản lý bảo tồn linh hoạt, chia sẻ lợi ích trong bảo
tồn.
− Quy hoạch bảo tồn cần được xây dựng dựa vào cả yếu tố tự nhiên lẫn
xã hội; thử nghiệm bảo tồn theo cảnh quan, lưu vực; quản lý rừng đa chức
năng, đa mục tiêu.
− Tiếp cận bảo tồn tổng hợp cần được tiếp tục phát triển và ứng dụng có
chọn lọc vào điều kiện Việt Nam. Ứng dụng phương pháp thống kê xác suất,
công nghệ mới trong nghiên cứu quản lý bảo tồn tổng hợp.
− Quản lý bảo tồn bền vững TNR ở Tây Nguyên, cần chú trọng các
hướng nghiên cứu: i) Cải thiện sinh kế các cộng đồng bản địa, sử dụng kiến
thức và văn hóa truyền thống trong quản lý bảo tồn, quy hoạch bảo tồn dựa
4
vào cộng đồng; ii) Phát triển phương pháp tiếp cận có sự tham gia trong
nghiên cứu bảo tồn gắn với phát triển KT – XH vùng đệm; iii) Xây dựng
phương pháp thNm định ĐDSH phục vụ điều tra, quy hoạch các KBT; iv)
N ghiên cứu sưu tập, xây dựng cơ sở dữ liệu về ĐDSH và bản đồ không gian
quản lý bảo tồn; phát triển công nghệ thông tin và sinh học trong bảo tồn và
ứng dụng trong sản xuất.
Chương 2: ĐỐI TƯỢNG, ĐẶC ĐIỂM KHU VỰC NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu:
Đối tượng tiếp cận nghiên cứu được xác định như sau:
Nhóm tài nguyên rừng nghiên cứu: Gồm thực vật thân gỗ (TVTG), lâm
sản ngoài gỗ (LSN G) và động vật rừng (ĐVR) ở các VQG, hiện cộng đồng
vẫn còn tác động. Đối với LSN G, chú trọng đến các loại sản phNm từ thực
vật, nhưng không phải là gỗ, nấm, củi; Đối với ĐVR, tập trung nhóm thú
lớn.
Nhóm nhân tố nghiên cứu tác động, ảnh hưởng đến quản lý các nhóm
TNR: Kinh tế, xã hội, văn hóa, chính sách và sinh thái, TN TN ,...
Nhóm cộng đồng tác động đến tài nguyên rừng bảo tồn: Các cộng đồng
dân tộc bản địa, sống ở khu vực vùng đệm các VQG.
Không gian nghiên cứu:
N ghiên cứu ở 3 VQG và vùng đệm đại diện cho các hệ sinh thái – nhân
văn khác nhau ở Tây N guyên, gồm:
− VQG Chư Mom Rây, tỉnh Kon Tum (Bắc Tây N guyên): Kiểu rừng lá
rộng thường xanh; dân tộc thiểu số H’Lăng và Jrai.
− VQG Yok Đôn, tỉnh Đăk Lăk (Trung tâm Tây N guyên): Kiểu rừng khô
thưa, cây lá rộng rụng lá (khộp); dân tộc thiểu số M’N ông, Ê Đê.
− VQG Chư Yang Sin, tỉnh Đăk Lăk (N am Tây N guyên): Kiểu rừng
thường xanh trên núi cao; dân tộc thiểu số M’N ông, Ê Đê.
Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 9 năm 2003 đến tháng 9 năm 2007.
2.2. Đặc điểm khu vực nghiên cứu
2.2.1. Khu vực nghiên cứu: Gồm 9 thôn buôn vùng đệm của 3 VQG, đó là
các làng Khuk Loong, xã Rờ Kơi; Ba Gôk xã Sa Sơn; Kà Đừ, thị trấn Sa
Thầy thuộc huyện Sa Thầy, tỉnh Kon Tum. Các buôn Drăng Phôk, Trí B, xã
Krông N a; Drếch, xã Ea Huar thuộc huyện Buôn Đôn; Hằng N ăm, xã Yang
5
Mao; Đăk Tuôr, xã Cư Pui; Ja, xã Hòa Sơn, huyện Krông Bông, tỉnh Đăk
Lăk.
2.2.2. Điều kiện tự nhiên khu vực nghiên cứu
Khí hậu thủy văn: Các VQG nghiên cứu đều nằm trong vùng khí hậu
Tây N guyên, nhiệt đới gió mùa cận xích đạo; trong năm có 2 mùa mưa, nắng
rõ rệt. N hiệt độ trung bình/năm biến động từ 22 – 25,50C; độ Nm trung
bình/năm từ 78 – 84%; lượng mưa trung bình/năm từ 1.500 – 2000mm. Hệ
sông suối chính là đầu nguồn của các sông lớn thuộc lưu vực của các sông
lớn như Sê San, Mê Kông.
Địa hình, đất đai:
VQG Chư Mom Rây, địa hình với 3 dạng chính: Địa hình núi trung bình
và núi thấp, đồi, thung lũng; thổ nhưỡng gồm 4 loại đất Feralit. VQG Yok
Đôn nằm trên địa hình tương đối bằng phẳng, độ cao trung bình 200m so với
mặt nước biển; thổ nhưỡng có 4 loại đất feralit. VQG Chư Yang Sin, đặc thù
địa hình núi cao với những kiểu chính: N úi cao, núi cao trung bình, núi thấp;
thổ nhưỡng với 5 loại đất: Mùn alit và feralit.
Thảm thực vật và các đặc trưng về đa dạng sinh học
VQG Chư Mom Rây: Rừng thường xanh; đa dạng với 1.278 loài thực
vật; là vùng sống tốt của Hổ và các loài thú lớn như Voi, Bò tót, Bò
rừng,...VQG Yok Đon: Có tầm quan trọng quốc tế trong bảo tồn hệ sinh thái
rừng khộp với những loài thú lớn, công; thực vật đã ghi nhận 854 loài. VQG
Chư Yang Sin: Rừng thường xanh núi cao; với 948 loài thực vật, nhiều loài
gỗ quý hiếm; vùng chim đặc hữu; có ý nghĩa về bảo tồn Linh trưởng.
2.2.3. Điều kiện kinh tế xã hội, văn hóa khu vực nghiên cứu
Đây là nơi cư trú lâu đời của các cộng đồng dân tộc bản địa ở Tây
N guyên, người Kinh và các dân tộc thiểu số khác chỉ đến đây trong vài thập
kỷ qua. Các buôn dân bản địa với hệ thống canh tác nương rẫy xen với canh
tác hoa màu và thu hái các loại sản phNm rừng. Canh tác cây công nghiệp
vẫn theo hướng tự phát, chưa theo quy hoạch, bị tác động bởi giá cả thị
trường, chưa phát huy kiến thức bản địa để phát triển bền vững; kinh tế
chậm phát triển. Hiện đã được quan tâm về cơ sở hạ tầng, xóa đói, giảm
nghèo; nhưng điều kiện giao lưu hàng hóa, văn hóa, giáo dục, y tế vẫn còn
hạn chế.
6
Phương
Mục tiêu Nội dung Kết quả
pháp
Phản ảnh thực Hội thảo có sự tham
trạng quản lý Đánh giá thực trạng Thực trạng quản
gia của các bên liên
quản lý bảo tồn tại lý bảo tồn tại các
bảo tồn tại các các VQG ở Tây
quan
VQG ở Tây
VQG ở Tây (03 hội thảo/03
Nguyên Nguyên
Nguyên VQG)
Phát hiện và phân Phỏng vấn kinh tế Sự liên quan
tích các nhân tố ảnh hộ giữa phát triển
hưởng đến kinh tế (109 hộ/09thôn kinh tế hộ và sử
hộ ở vùng đệm buôn/03VQG) dụng TNR
Phát hiện hệ
thống các mối
quan hệ nhân - - Thảo luận nhóm; Các loài bị cộng
quả, chiều phỏng vấn, vẽ bản đồ
đồng tác động
Phát hiện và đánh có sự tham gia (106
hướng và mức người dân/9 thôn và mức độ
giá mức độ phong
độ tác động của phú của các loài bị buôn) phong phú của
các nhân tố ảnh - Điều tra rừng có sự loài trong tự
cộng đồng tác động tham gia (55 người/9
hưởng tổng hợp nhiên
thôn buôn)
đến sinh kế và
quản lý bảo tồn Các mô hình
Mô hình hóa mối - Tạo lập cơ sở dữ liệu
TNR ở các bằng phần mềm Excel
quan hệ giữa
quan hệ giữa phát phát triển KTH,
VQG - Phân tích hồi quy đa
triển KTH, nhu cầu nhu cầu sử dụng
biến, tuyến tính, phi
sử dụng TNR với tuyến tính bằng phần TNR với các
các nhân tố ảnh mềm SPSS 15.0 và nhân tố ảnh
hưởng tổng hợp Statgraphics Plus 3.0 hưởng tổng hợp
- Hệ thống hóa
Xây dựng các - Sơ đồ phân tích Giải pháp quản
Đề xuất giải pháp
giải pháp quản quan hệ nhân - lý tổng hợp tài
quản lý tổng hợp tài
lý tổng hợp tài nguyên rừng
quả nguyên rừng bảo
nguyên rừng - Ứng dụng các mô tồn
hình hồi quy
Hình 3.1: Sơ đồ quan hệ giữa mục tiêu, nội dung, phương pháp và kết
quả nghiên cứu
7
Hình 4.12: Sơ đồ phương pháp giám sát bảo tồn loài dựa vào cộng
đồng
8
Một số hình ảnh minh họa hoạt động điều tra rừng, giám sát mức
độ phong phú của loài thuộc 3 nhóm tài nguyên rừng có sự tham gia
Điều tra TVTG với sự tham gia
của người dân làng Khuk Kloong,
Rờ Kơi,Sa Thầy, Kon Tum
(VQG Chư Mom Rây)
Điều tra LSNG với sự
tham gia của người dân buôn
Đăk Tuôr, Cư Pui, Krông Bông,
Đăk Lăk (VQG Chư Yang Sin)
Điều tra TVTG và chai cục với
sự tham gia của người dân buôn
Drăng Phôk, Krông Na,
Buôn Đôn, Đăk Lăk
(VQG Yok Đôn)
Nhóm điều tra thú rừng tại
khu vực rừng tác động của
buôn Hằng Năm, Yang Mao,
Krông Bông, Đăk Lăk
(VQG Chư Yang Sin)
9
Chương 3: MỤC TIÊU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
3.1. Mục tiêu nghiên cứu
N ghiên cứu hướng đến phát triển các phương pháp tiếp cận xã hội và
kỹ thuật để xây dựng giải pháp quản lý bảo tồn tổng hợp TN R; đóng góp cơ
sở lý luận về phối hợp, hỗ trợ trong bảo tồn ĐDSH tại các khu bảo tồn vùng
Tây N guyên. Các mục tiêu cụ thể như sau:
i) Phản ánh thực trạng hoạt động quản lý bảo tồn tại một số VQG.
ii) Phát hiện hệ thống các mối quan hệ nhân quả, chiều hướng và mức độ tác
động của các nhân tố tổng hợp ảnh hưởng đến sinh kế và quản lý bảo tồn
TN R ở các VQG nghiên cứu.
iii) Xây dựng các giải pháp quản lý tổng hợp TN R theo hướng gắn bảo tồn
với phát triển vùng đệm ở một số VQG vùng Tây N guyên.
3.2. Nội dung nghiên cứu
i) Đánh giá thực trạng quản lý bảo tồn tại các VQG.
ii) Phát hiện và phân tích các nhân tố tác động đến kinh tế hộ (KTH) ở
vùng đệm.
iii) Phát hiện các loài thuộc ba nhóm TN R bị cộng đồng tác động.
iv) Mô hình hóa mối quan hệ giữa phát triển kinh tế hộ, nhu cầu sử dụng
TN R với các nhân tố ảnh hưởng tổng hợp .
v) Đề xuất giải pháp quản lý tổng hợp TN R bảo tồn
3.3. Phương pháp nghiên cứu
3.3.1 Quan điểm, phương pháp tiếp cận trong nghiên cứu
Tiếp cận tổng hợp các yếu tố để phát hiện mối quan hệ, làm cơ sở đưa
ra giải pháp nhằm giải quyết hài hòa các mối quan hệ trong quản lý tổng hợp
TN R. Trong đó chú trọng mối quan hệ giữa phát triển sinh kế của cộng đồng
với quản lý TN R. Phương pháp tiếp cận được tiến hành theo 5 cấp độ: i)
Tiếp cận có sự tham gia ở VQG; ii) ThNm định áp lực và đánh giá tài nguyên
có sự tham gia ở cộng đồng thôn buôn và các khu rừng liên quan; iii) Tiếp
cận phân tích KTH gia đình; iv) N ghiên cứu mô hình hóa; v) Hệ thống hóa,
phân tích mối quan hệ nhân quả.
3.3.2 Phương pháp nghiên cứu cụ thể
i) Phương pháp đánh giá thực trạng quản lý bảo tồn:
Thu thập, kế thừa và phân tích số liệu thứ cấp; hội thảo có sự tham gia
của các bên liên quan về quản lý bảo tồn tại mỗi VQG: Sử dụng sơ đồ đánh
giá tầm quan trọng và mức độ tham gia; phân tích điểm mạnh, yếu, cơ hội,
10
cản trở (SWOT) về quản lý bảo tồn; xây dựng hệ thống tiêu chí chọn 3 thôn
buôn nghiên cứu ở 3 cấp độ tác động vào rừng từ ít, trung bình đến nhiều.
ii) Phương pháp phát hiện và phân tích các yếu tố liên quan đến kinh tế
hộ vùng đệm: Phỏng vấn kinh tế hộ: Với 109 hộ, theo tỷ lệ nghèo và thoát
nghèo ở 9 thôn buôn; sử dụng tiêu chuNn t và phân tích phương sai để phân
tích, so sánh.
iii)Phương pháp phát hiện các loài thuộc 3 nhóm tài nguyên rừng bị tác
động dựa vào cộng đồng:
Phát hiện các loài cộng đồng tác động và đánh giá mức độ phong phú
của các loài bị tác động mạnh:
− Thảo luận nhóm với sự tham gia của 106 người dân thuộc 9 thôn
buôn, sử dụng các ma trận xác định, phân loại, mô tả và bình chọn các loài
bị tác động mạnh; phỏng vấn hồi tưởng lượng khai thác đối với loài/thôn
buôn/ năm. Vẽ bản đồ xác định khu vực phân bố loài và tiếp cận TN R của
cộng đồng (Bảo Huy/Helvetas, 2005). Lựa chọn 1 – 3 loài bị tác động mạnh
để điều tra.
− Điều tra rừng có sự tham gia của người dân (55 người ở 9 thôn buôn);
dữ liệu ghi nhận theo mẫu biểu bao gồm các yếu tố chính về sinh thái, nhân
tác và chỉ tiêu hình thái loài, vị trí phân bố loài, tần số xuất hiện, công
dụng,...: Đối với TVTG, sử dụng ô tiêu chuNn 300m2 (10m×30m). Đối với
LSN G: N ếu là cây thân gỗ, dây leo, song mây, lập ô tiêu chuNn giống như
điều tra TVTG; cây bụi, thân thảo, lập ô tiêu chuNn 100m2; tre le, lồ ô,...điều
tra điểm 6 bụi liên tiếp. Đối với thú lớn, lập tuyến điều tra dấu vết (Sử dụng
phương pháp của Phạm N hật (2002), có cải tiến cho phù hợp mục tiêu điều
tra): Tuyến gồm 3 cấp bậc nhánh xương cá có chiều dài tuyến bậc I là 1km,
tuyến bậc II là 100m, tuyến bậc III là 25m.
Đã điều tra tổng cộng: 126 ô 300m2 đối với TVTG (tương đương
39.300m2); 110 ô tiêu chuNn 300m2 đối với LSN G (33.000m2), trong đó có
72 ô điều tra song mây và 38 ô điều tra chai cục; 25 tuyến 1km điều tra dấu
vết thú lớn, tương đương với 250 ô tiêu chuNn 50m2 có tổng diện tích là
12.500m2.
iv) Phương pháp mô hình hóa mối quan hệ giữa phát triển kinh tế hộ, nhu
cầu sử dụng TNR với các nhân tố ảnh hưởng tổng hợp:
− Phỏng vấn 26 nhóm dân (gồm 106 người/9 thôn buôn) để xác định các
nhân tố nghiên cứu ảnh hưởng, kết hợp với kết quả phân tích dựa vào cộng
đồng và điều tra hiện trường cho 3 nhóm TN R. Mã hóa các biến định tính hệ
thống theo cấp hoặc theo chiều biến thiên của biến phụ thuộc. Xây dựng các
11
cơ sở dữ liệu liên quan đến KTH và sử dụng các nhóm TN R bảo tồn, bằng
phần mềm Excel.
− Sử dụng các phần mềm SPSS 15.0; Statgraphics Plus 3.0 để phân tích
hồi quy đa biến, tuyến tính, phi tuyến tính:
Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến KTH vùng đệm: Với biến phụ
thuộc lần lượt là thu nhập từ rừng của hộ/năm, thu nhập khNu/tháng
Phân tích các mối quan hệ giữa sử dụng tài nguyên với các nhân tố ảnh
hưởng: Với biến phụ thuộc lần lượt là lượng khai thác loài thuộc các nhóm
tài nguyên của thôn buôn(Ykti); hệ số sử dụng các nhóm tài nguyên (HSi)
của hộ (HSi là tỷ lệ phần trăm giữa lượng khai thác loài của cộng đồng trong
năm so với mức độ phong phú của loài đó trong tự nhiên).
Tiêu chuNn để áp dụng thống kê xác xuất phân tích quan hệ đa biến là:
Kiểm tra sự tồn tại của các biến số bằng tiêu chuNn t với mức sai P < 0,1;
kiểm tra sự tồn tại của hệ số tương quan R bằng tiêu chuNn F với mức sai P
< 0,05; mô hình thử nghiệm có thể có biến đơn hoặc tổ hợp biến, tuyến tính
hoặc phi tuyến; tiêu chí lựa chọn mô hình: Đơn giản, dễ dàng áp dụng, ưu
tiên dạng tuyến tính sau đó mới xét đến dạng hàm phức tạp hơn như mũ,
logarit,…; phù hợp với thực tế về chiều hướng quan hệ, mức độ ảnh
hưởng,…
v) Tiếp cận hệ thống, phân tích các mối quan hệ nhân quả, đề xuất giải
pháp quản lý tổng hợp TNR:
Hệ thống hóa kết quả các mô hình hồi quy đa biến và các phân tích liên
quan được tiến hành: i) Ma trận 4 mảng Win – Loss (William D. Sunderlin,
CIFOR, 2005) được sử dụng để hệ thống hóa chiều hướng ảnh hưởng của
các nhân tố, hướng đến hài hòa giữa phát triển KTH và quản lý TN R bền
vững; ii) Phân tích hệ thống nhân quả và xác định giải pháp quản lý TN R
gắn với phát triển KTH vùng đệm .
Ứng dụng kết quả các mô hình hồi quy đa biến giữa hệ số sử dụng các
nhóm tài nguyên LSN G (HSlsng) và TVTG (HStvtg) với các nhân tố ảnh
hưởng tổng hợp, để đánh giá áp lực sử dụng đến bảo tồn các nhóm tài
nguyên này, đồng thời dự báo và xác định quy mô diện tích để tổ chức quản
lý rừng bảo tồn dựa vào cộng đồng .
Sơ đồ và hệ thống hóa từng bước phương pháp giám sát, thNm định các
nhóm tài nguyên rừng dựa vào cộng đồng.
12
Chương 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
4.1 Thực trạng quản lý bảo tồn ĐDSH tại các VQG
4.1.1 Các bên liên quan chính trong hoạt động bảo tồn
Kết quả phân tích tại 3 hội thảo ở các VQG nghiên cứu, đã xác định:
Quản lý bảo tồn hiện nay không chỉ giới hạn ở trách nhiệm của ban quản lý
KBT, mà đã thu hút sự quan tâm của chính quyền địa phương các cấp, cộng
đồng dân cư vùng đệm, ban quản lý các dự án liên quan; sự hỗ trợ của kiểm
lâm địa phương, các đồn biên phòng, công an, tòa án, viện kiểm sát,...Tuy
nhiên ở đây vẫn còn chú trọng đến “giữ rừng” hơn là “quản lý”; thiếu vắng
một số bên quan trọng, phối hợp, hỗ trợ nhằm hài hòa giữa quản lý và sử
dụng bền vững như: Khuyến nông lâm, các nông lâm trường, các cơ quan
nghiên cứu, đào tạo,…
4.1.2 Thực trạng quản lý bảo tồn
Kết quả đánh giá dựa vào thực tế tại ba VQG, đã mô tả được bức tranh
chung về thực trạng công tác bảo tồn tại các VQG (Bảng 4.2).
Bảng 4.2: Thực trạng quản lý bảo tồn đa dạng sinh học ở 3 VQG
Điểm mạnh: Điểm yếu:
- VQG đã có ban quản lý và được - Thiếu cán bộ có chuyên môn về bảo tồn
kiện toàn - Năng lực cập nhật thông tin, kiến thức hỗ trợ, tiếp
- Hệ thống cơ sở hạ tầng cơ bản cận cộng đồng của nhân viên các VQG.
và các trạm bảo vệ đang được - Trang thiết bị phục vụ cho bảo vệ và nghiên cứu
thiết lập khá đầy đủ - Tiếp cận để phát triển tiềm năng du lịch sinh thái,
- Có triển khai các hoạt động phát - Nghiên cứu bảo tồn gắn với giáo dục môi trường,
triển cộng đồng. đào tạo
- Kinh nghiệm, kiến thức bản địa - Hưởng lợi từ lâm nghiệp chưa tạo ra sự quan tâm
trong sử dụng và quản lý tài của cộng đồng
nguyên rừng của các cộng
đồng. - Kế hoạch nghiên cứu bảo tồn, phát triển cộng đồng
Cơ hội: Cản trở:
- Sự quan tâm ngày càng nhiều - Giải quyết vấn đề sinh kế với bảo tồn
hơn đến bảo tồn - Tác động của dân di cư và định cư trái phép đến
- Sự hỗ trợ, hợp tác của nhiều tổ TNR
chức quốc tế. - Sử dụng kinh phí dành cho các VQG chưa cân đối
- Tiềm năng về phát triển các dịch giữa xây dựng cơ bản với bảo tồn và phát triển
vụ môi trường rừng. cộng đồng.
- Các chính sách về phát triển - Hiểu biết và nhận thức của người dân về hoạt
nông thôn, vùng đệm phù hợp động bảo tồn và pháp luật còn hạn chế do ngôn
với chiến lược phát triển bền ngữ, giao tiếp, tiếp nhận thông tin.
vững vùng Tây Nguyên - Việc xây dựng cơ sở hạ tầng (đường, thủy điện,...)
ở bên trong hoặc xung quanh VQG
13
4.2. Sự liên quan giữa phát triển kinh tế hộ và sử dụng TNR
4.2.1 Quan hệ giữa thu nhập với nhóm kinh tế hộ và mức độ phụ thuộc
vào rừng
Số liệu phân tích KTH cho thấy thu nhập của cư dân vùng đệm hiện còn
rất thấp. Bình quân thu nhập khNu/tháng (Bqtn khNu/tháng) của hộ nghèo là
150.000đ và hộ thoát nghèo là 250.000đ. Đời sống của cư dân hiện còn rất
khó khăn, chỉ đảm bảo an toàn lương thực, chưa có tích lũy để tái sản xuất
và nâng cao đời sống.
Cơ cấu thu nhập của các nhóm KTH phản ảnh: Tỷ lệ thu nhập từ rừng
không cao, 8% ở hộ nghèo và 7% ở hộ thoát nghèo. Việc khai thác sử dụng
rừng ở vùng lõi các VQG vẫn diễn ra thường xuyên, không thể ngăn cản đã
gây khó khăn cho quản lý; trên thực tế “bảo tồn nghiêm ngặt” vẫn còn là lý
thuyết. Tỷ lệ thu nhập từ khoán quản lý bảo vệ rừng (QLBVR) chiếm 6,5%
thu nhập ở hộ nghèo và 5% ở hộ thoát nghèo. Tỷ lệ nguồn thu này thấp hơn
nguồn thu từ rừng, nhưng đã góp phần bổ sung vào thu nhập hộ.
Thu từ cây hàng năm chiếm ưu thế trong cơ cấu canh tác; so với tổng
thu, chiếm 50% ở hộ nghèo đến 60% ở hộ thoát nghèo. Thu nhập từ cây
công nghiệp không đáng kể, chiếm 2% ở hộ nghèo đến 6% ở hộ thoát nghèo.
Điều này phản ảnh mức thu nhập thấp, của các cộng đồng dân cư vùng đệm
các VQG ở Tây N guyên và hạn chế trong công tác khuyến nông lâm ở các
vùng đồng bào thiểu số, chỉ chú trọng vào cây hàng năm. Chăn nuôi chiếm
tỷ lệ 8% ở hộ nghèo và 18% ở hộ thoát nghèo so với tổng thu nhập; là cơ hội
và tiềm năng để phát triển kinh tế hộ.
Kiểm tra bằng tiêu chuNn t ở mức P < 0,05 và phân tích phương sai
hai nhân tố (hộ nghèo và thoát nghèo), 3 lần lặp (3 mức độ tác động vào
rừng của các cộng đồng thôn buôn: Ít, trung bình, nhiều) cho các kết quả:
i) Giữa 2 nhóm KTH nghèo và thoát nghèo: Thu nhập hộ/năm và thu
nhập khNu/tháng có sự sai khác, chứng tỏ việc phân chia nhóm KTH và đánh
giá KTH dựa vào thu nhập khNu/tháng là hợp lý. Thu từ rừng và thu từ
khoán QLBVR chưa có sự khác biệt rõ rệt, cho thấy cộng đồng dân cư ở các
vùng đệm tiếp cận đến tài nguyên rừng là như nhau; khoán QLBVR được
tiến hành không phân biệt đối tượng dựa vào mức kinh tế hộ.
ii) Giữa các cộng đồng có mức độ tác động vào rừng khác nhau: Có sai
khác về thu từ rừng/hộ/năm, nguồn thu này ở cộng đồng có mức tác động ít
khoảng 400.000đ/hộ/năm và 1.400.000đ/hộ/năm ở cộng đồng có mức độ tác
động nhiều. Bình quân thu nhập hộ/năm (bqtn hộ/năm), bqtn khNu/tháng
không có sự sai khác ở ba mức độ tác động vào rừng.
14
4.2.2 Quan hệ giữa cơ cấu đất canh tác với nhóm kinh tế hộ và mức độ tác
động vào rừng
Đất đai ở các cộng đồng vùng đệm tập trung ở ba loại chính: Đất trồng
màu, rẫy, ruộng; chủ yếu sản xuất cây hàng năm, tỷ lệ chiếm 76,6% – 82,9%
diện tích canh tác hộ. Đất trồng cây công nghiệp tập trung ở hộ thoát nghèo,
nhưng chỉ chiếm 4,3 – 11,6% trong cơ cấu. Tỷ lệ trên cho thấy các cộng
đồng vùng đệm chủ yếu sản xuất cây nông nghiệp ngắn ngày để tạo ra lương
thực. Tiềm năng đất để phát triển cây hàng hóa chưa được sử dụng.
Kết quả kiểm tra bằng tiêu chuNn t và phân tích phương sai chứng tỏ
giữa 2 nhóm KTH và giữa các thôn buôn có mức độ tác động vào rừng khác
nhau, chưa có sự sai khác về diện tích đất đai. Điều đó có nghĩa khả năng
tiếp cận tài nguyên đất của các nhóm KTH là bình đẳng, như vậy đất đai
chưa phải là nguyên nhân của đói nghèo, cũng như sự phụ thuộc vào rừng
của các cộng đồng.
4.3 Các loài bị cộng đồng tác động và mức độ phong phú của các loài bị
tác động mạnh trong tự nhiên
4.3.1 Các loài bị tác động thuộc ba nhóm tài nguyên rừng
Đã phát hiện số lượng khá phong phú các loài TVTG, LSN G và thú
rừng các cộng đồng khai thác, sử dụng trong phạm vi rừng của các VQG.
Cộng đồng tác động mạnh đối với những loài còn phân bố khá phổ biến ở
rừng, đáp ứng thiết thực cho nhu cầu sinh hoạt, sản xuất của người dân.
VQG Chư Mom Rây: Dân vùng đệm thường khai thác các loài cây gỗ
như bằng lăng, lành ngạnh, sao, dầu, muồng đen, bình linh; các loài LSN G
có tre, lồ ô, giang, nứa, măng, mây các loại; thú gồm heo rừng, mang, nhím.
VQG Yok Đôn: N gười dân thường khai thác các loài cây gỗ như cà chít,
cNm liên, sao, dầu đồng, dầu lông, căm xe; các loài LSN G có chai cục, tre le,
lồ ô, măng, các loài cây thuốc; thú gồm mang, heo rừng, nai, nhím, chồn.
VQG Chư Yang Sin: Dân vùng đệm thường khai thác các loài cây gỗ như
sao, thông, cà chít, muồng, bằng lăng, xoan, chò xót, dẻ, bình linh; thú gồm
heo rừng, nhím, mang, trút, chồn hương, nai.
Lượng khai thác bình quân của thôn buôn/năm đối với các loài phản ảnh
nhu cầu của người dân đối với các nhóm TN R. Việc tác động đến các nhóm
tài nguyên trong vùng lõi các VQG vẫn đang diễn ra, rất khó kiểm soát và
quản lý.
TVTG: Lượng gỗ khai thác bình quân/thôn buôn/năm là 223m3; với
dân số vùng đệm hiện nay, thì nhu cầu gỗ bình quân trên đầu người là
0,4m3/người/năm.
15
LSN G: Lượng khai thác bình quân trong năm tại mỗi thôn buôn với
mây là 29.235kg/năm tương đương 48kg/người/năm; măng là 29.717kg/năm
(47kg/người/năm); tre, le, nứa...: 9.434 cây/năm (17 cây/người/năm). Chai
cục được dân vùng đệm VQG Yok Đôn khai thác nhiều vào mùa khô, trung
bình 8.448kg/thôn buôn/năm (20kg chai cục/người/năm).
Thú rừng: Lượng khai thác thú rừng bình quân khoảng 50 con/thôn
buôn/năm.
4.3.2. Mức độ phong phú của các loài bị tác động mạnh
Chín bản đồ phân bố và tiếp cận tài nguyên bảo tồn của 9 thôn buôn
nghiên cứu được vẽ với sự tham gia của cộng đồng, giúp xác định chính xác
vị trí cần điều tra đối với từng nhóm TN R.
Kết quả tính toán mức độ phong phú của các loài
Bảng 4.13: Mức độ phong phú của các loài bị tác động tại 9 thôn buôn
Thực vật thân gỗ Lâm sản ngoài gỗ Động vật rừng
Vườn
quốc Thôn buôn Thể tích Khối Số dấu
gia Loài gỗ Loại sản phẩm lượng Loài vết/ha
(m3/ha) (kg/ha)
Chư Khuk Loong Sao 119 Mây các loại 1.145 Heo rừng 327
Mom Ba Gốc Bằng lăng 102 Mây các loại 284 Heo rừng 407
Rây Kà Đừ Bằng lăng 42 Mây các loại 404 Heo rừng 313
Đrăng Phôk Cà chít 80 Chai cục 102 Heo rừng 1.880
Yok 56 71 1.913
Trí B Cà chít Chai cục Heo rừng
Đôn
Drếch B Cà chít 106 Chai cục 90 Heo rừng 1.380
Chư Hằng Năm Sao 62 Mây các loại 43 Heo rừng 833
Yang Đăk Tuôr Bằng lăng 13 Mây các loại 275 Mang 130
Sin Ja Dẻ 60 Mây các loại 702 Heo rừng 340
4.4. Các mô hình quan hệ giữa phát triển kinh tế hộ, nhu cầu sử dụng
tài nguyên rừng với các nhân tố ảnh hưởng tổng hợp
4.4.1. Các cơ sở dữ liệu về kinh tế hộ và nhu cầu sử dụng TNR
Đã tạo lập được 02 cơ sở dữ liệu tổng hợp để phục vụ phân tích mô hình
hồi quy đa biến.
Cơ sở dữ liệu về kinh tế hộ và các nhân tố ảnh hưởng bao gồm 48 nhân
tố: Trong đó có 3 biến phụ thuộc và 45 biến nghiên cứu ảnh hưởng.
Cơ sở dữ liệu về sử dụng tài nguyên và các nhân tố ảnh hưởng được
tổng hợp riêng cho nhóm TVTG, LSN G và thú rừng. Cơ sở dữ liệu của mỗi
nhóm TN R có tổng số 83 nhân tố: Gồm 5 biến phụ thuộc và 78 biến nghiên
cứu ảnh hưởng.
16
4.4.2. Quan hệ giữa biến thu nhập kinh tế hộ với các nhân tố ảnh hưởng
i) Quan hệ giữa thu nhập từ rừng với các nhân tố ảnh hưởng
Riêng cho vùng đệm các VQG: Qua phân tích với SPSS, đã phát hiện
được 5 mô hình hồi quy đảm bảo các tiêu chuNn thống kê và phản ảnh được
mối quan hệ này. Kết quả từ các mô hình được phân tích như sau:
VQG Chư Mom Rây: Thu từ rừng tăng khi hộ có nhu cầu làm chuồng
trại, giảm khi chăn nuôi ở địa phương phát triển với cơ cấu vật nuôi là các
loài gia súc lớn. VQG Yok Đôn: Thu từ rừng tỷ lệ nghịch với biến thu từ
khoán bảo vệ rừng (KBVR) và quan hệ thuận với biến giới của chủ hộ; có
nghĩa khi thu nhập từ KBVR tăng sẽ góp phần làm giảm nguồn thu từ rừng;
thu từ rừng tăng ở các hộ nam giới làm chủ hộ. VQG Chư Yang Sin: Thu từ
rừng tăng ở các thôn buôn có mức độ tác động vào rừng cao; diện tích đất
màu, rẫy nhiều; số khNu của hộ nhiều và thu nhập từ KBVR tăng.
Phân tích từ các mô hình hồi quy, cho thấy có sự khác biệt về các nhân
tố ảnh hưởng đến thu nhập từ rừng ở ba VQG nghiên cứu, liên quan đến đặc
trưng về xã hội, kinh tế, sản xuất và mức độ tác động đến rừng của các cộng
đồng. Do đó hướng giải quyết hài hòa giữa nhu cầu thu nhập từ rừng của
cộng đồng với bảo tồn tài nguyên rừng ở mỗi VQG, cần thiết phải quan tâm
đến các đặc trưng này.
Chung cho vùng đệm các VQG: Phân tích với biến phụ thuộc lần lượt
là thu nhập từ rừng/hộ/năm (Thu tu rung) và bình quân thu nhập từ
rừng/hộ/năm theo buôn (Bqtn tu rung), có 9 mô hình hồi quy tuyến tính, phi
tuyến tính, đa biến thỏa mãn các tiêu chuNn thống kê và phản ảnh quan hệ.
Trong đó:
− Thu nhập từ rừng chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân tố: Mức độ
tác động đến rừng của cộng đồng, loại kinh tế hộ, số khNu của hộ, dân tộc;
chịu ảnh hưởng nghịch (-) bởi các nhân tố: Kiểu rừng, cơ cấu vật nuôi, thu
từ chăn nuôi.
− Bình quân thu nhập từ rừng chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân tố:
Phương tiện khai thác gỗ, ranh giới chăn thả, mức độ tác động đến rừng của
cộng đồng, đa dạng cơ cấu sản phNm rừng cho thu nhập, tỷ lệ mù chữ, dân
tộc, tỷ lệ nghèo, diện tích canh tác bình quân hộ; ảnh hưởng nghịch (-) bởi
các nhân tố: Trồng rừng, cơ cấu cây trồng, cơ cấu vật nuôi.
N ghiên cứu nhằm giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa sử dụng TN R
trong phát triển sinh kế với bảo tồn. Do đó, khi một biến làm tăng hay giảm
17
thu nhập từ rừng cũng có hai mặt: Ảnh hưởng tích cực và tiêu cực. Với bảo
tồn hiện tại, việc sử dụng các biến nghịch để làm giảm tác động vào rừng
đang được thực hiện; tuy nhiên nó tỏ ra thiếu bền vững và thiếu công bằng,
cũng như hạn chế các cơ hội về sinh kế từ rừng cho cộng đồng bản địa.
N gược lại, với quan điểm phát triển cộng đồng “cực đoan” sẽ sử dụng các
biến thuận để mong đợi tạo thu nhập nhiều hơn từ rừng, thì sẽ tạo sự mất cân
đối. Do vậy phân tích 4 mặt thuận, nghịch, tích cực, tiêu cực của ảnh hưởng
sẽ là cơ hội để có định hướng hợp lý trong xây dựng chiến lược bảo tồn gắn
với phát triển cộng đồng.
Dựa vào cơ sở lý luận này, kết quả các mô hình quan hệ giữa thu nhập
từ rừng với các nhân tố ảnh hưởng được phân tích 4 mặt như sau:
Bảng 4.17: Chiều hướng ảnh hưởng của các nhân tố đến thu nhập từ rừng
Ảnh hưởng
Chiều Ảnh hưởng tích cực Ảnh hưởng tiêu cực
biến số
+ Số khẩu của hộ
+ Mức độ tác động đến rừng
+ Tỷ lệ hộ nghèo
Biến thuận (+) + Ranh giới chăn thả
+ Tỷ lệ mù chữ
+ Đa dạng sản phẩm rừng cho thu nhập
+ Diện tích canh tác bình quân
- Thu từ chăn nuôi
- Cơ cấu vật nuôi
Biến nghịch (-)
- Cơ cấu cây trồng
- Trồng rừng
ii) Kết quả nghiên cứu quan hệ giữa thu nhập khẩu/tháng và các nhân tố
ảnh hưởng
Riêng cho vùng đệm mỗi VQG: Để có những định hướng phù hợp
trong phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo cho các địa phương, không thể
áp đặt cùng một cách thức cho tất cả mọi nơi, mà trong giải pháp chung còn
có những áp dụng linh hoạt tùy thuộc vào đặc điểm của địa phương. Kết quả
18 lần phân tích bằng SPSS, có 4 mô hình thỏa mãn các tiêu chuNn thống kê
và biểu thị tốt cho mối quan hệ này. Trong đó:
Ảnh hưởng làm tăng thu nhập khNu/tháng, với biến thuận (+) ở VQG
Chư Mom Rây: Tập trung chủ yếu vào các nhân tố đất đai như diện tích đất
vườn hộ, diện tích nhận KBVR, tổng diện tích canh tác, loại kinh tế hộ.
VQG Yok Đôn: Thu nhập khNu phụ thuộc vào tài sản có được của hộ bao
gồm số gia súc, loại nhà ở của hộ. VQG Chư Yang Sin: Gồm các nhân tố
loại kinh tế hộ và nghề nghiệp của chủ hộ.
18
Ảnh hưởng làm giảm thu nhập khNu, với biến nghịch (-) ở vùng đệm
của cả 3 VQG là số khNu của hộ.
Chung cho vùng đệm các VQG: Sử dụng SPSS và Statgraphics cũng
đã chọn lựa được 8 mô hình thỏa mãn các điều kiện, phản ảnh tốt quan hệ
giữa thu nhập khNu/tháng và bình quân thu nhâp khNu/tháng theo buôn với
các nhân tố ảnh hưởng. Trong đó:
− Thu nhập khNu chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân tố: Diện tích đất
canh tác, diện tích đất màu, diện tích ruộng, loại kinh tế hộ, phạm vi tác
động đến VQG, số gia súc của hộ, tuổi chủ hộ, nghề nghiệp chủ hộ, thu từ
cây hàng năm, thu từ chăn nuôi, thu từ rừng, cơ cấu cây trồng; chịu ảnh
hưởng nghịch (-) bởi nhân tố số khNu của hộ.
− Bình quân thu nhập khNu chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân tố:
Bình quân thu nhập hộ/năm, bình quân thu nhập từ rừng, diện tích canh tác
bình quân/hộ, cơ cấu cây trồng, đa dạng cơ cấu sản phNm rừng cho thu nhập;
chịu ảnh hưởng nghịch (-) bởi nhân tố nhân tác và tỷ lệ hộ nghèo của thôn
buôn.
Phân tích chiều hướng của các nhân tố ảnh hưởng theo hai mặt tích cực
và tiêu cực nhằm hướng đến giải quyết hài hòa giữa phát triển sinh kế của
vùng đệm và bảo tồn như mô tả ở Bảng 4.20.
Bảng 4.20: Chiều hướng ảnh hưởng của các nhân tố đến thu nhập
khẩu/tháng
Ảnh hưởng
Chiều Ảnh hưởng tích cực Ảnh hưởng tiêu cực
biến số
+ Tổng diện tích đất canh tác + Diện tích đất màu
+ Cơ cấu cây trồng + Diện tích ruộng
+ Số gia súc + Phạm vi tác động đến VQG
Biến thuận
+ Thu từ chăn nuôi + Thu từ cây hàng năm
(+)
+ Bình quân thu nhập từ rừng của hộ/năm
+ Đa dạng cơ cấu sản phẩm rừng cho thu
nhập
- Số khẩu của hộ
- Tỷ lệ hộ nghèo của thôn
Biến nghịch
buôn
(-)
- Mức độ nhân tác đến rừng
tiếp cận khai thác.
Luận án cũng đã lựa chọn mô hình (4.21) dự báo thu nhập khNu/tháng
và phát triển sản xuất kết hợp với quản lý TN R, có dạng:
ln(Thu nhap khau) = -2,08562 - 0,120948 Khau + 0,050293 Thu cay hang nam + 0,0700908 Thu
tu chan nuoi + 0,0905538 Thu tu rung + 0,155533 Co cau cay trong (4.21)
19
Mô hình này dự báo thu nhập khNu/tháng theo 5 nhân tố ảnh hưởng
gồm số khNu của hộ (Khau), các nguồn thu của hộ/năm từ cây hàng năm
(Thu cay hang nam), chăn nuôi (Thu tu chan nuoi), thu từ rừng (Thu tu rung)
và cơ cấu cây trồng (Co cau cay trong); từ đó phát hiện được các tổ hợp biến
giúp định hướng cải thiện thu nhập khNu ở các mức kinh tế hộ.
Để đơn giản, giúp phát triển KTH gắn với quản lý TN R; với số khNu
bình quân của hộ ở vùng đệm là 6, nghiên cứu đã chọn lựa các tổ hợp biến
ứng với 3 mức độ phát triển sản xuất của các địa phương, bảo đảm thu nhập
khNu vượt chuNn nghèo (Bảng 4.22).
Trường hợp phổ biến tại nhiều thôn buôn vùng đệm với cơ cấu cây
ngắn ngày là chủ yếu, ngoài thu nhập từ cây hàng năm các nguồn thu từ
chăn nuôi và từ rừng đóng vai trò quan trọng cho sinh kế của hộ. Phân tích
trên cũng cho thấy tiềm năng phát triển lâm nghiệp từ quản lý rừng bảo tồn
để cải thiện thu nhập cho hộ nghèo ở vùng đệm, nếu có quy hoạch và kế
hoạch tổ chức tốt.
Bảng 4.22: Tổ hợp 05 biến số dự báo khả năng thoát nghèo theo các cấp độ
phát triển sản xuất ở vùng đệm các VQG tại Tây Nguyên
Đơn vị: ngàn đồng
Mức độ Với số khẩu = 6, các biến số tương ứng Thu
phát Cơ cấu cây Thu từ cây hàng Thu từ chăn Thu từ rừng nhập
triển sản trồng năm nuôi khẩu/
xuất tháng
Thấp Cây ngắn ngày 8.000 – 11.000 1.000 – 2.000 3.500 – 5.000 ≥ 200
Trung Lúa + cây công
3.000 – 5.000 3.000 – 5.000 1.500 – 3.500 ≥ 200
bình nghiệp
Hoa màu + cây
Cao 1.000 – 2.000 4.500 – 6.000 1.000 – 2.000 ≥ 200
công nghiệp
4.4.3. Quan hệ giữa nhu cầu sử dụng TNR với các nhân tố ảnh hưởng
i) Quan hệ giữa lượng khai thác các nhóm TNR của buôn (Ykti buon) với
các nhân tố ảnh hưởng:
Kết quả phân tích có 7 mô hình đa biến đảm bảo các tiêu chuNn thống
kê, phản ảnh được mối quan hệ nghiên cứu. Trong đó:
− Lượng khai thác gỗ của thôn buôn (Ykttvtg buon) chịu ảnh hưởng thuận
(+) bởi các nhân tố gồm ranh giới chăn thả, lửa rừng, địa hình; chịu ảnh
hưởng nghịch (-) của các nhân tố như tỷ lệ hộ được cấp quyền sử dụng đất
nông nghiệp, tỷ lệ hộ biết chương trình 134, cơ cấu vật nuôi, kiểu rừng.
− Lượng khai thác LSN G của thôn buôn (Yktlsng buon) chịu ảnh hưởng
thuận (+) bởi các nhân tố cơ cấu chăn nuôi, tỷ lệ che phủ của tre le, ranh giới
chăn thả; chịu ảnh hưởng nghịch (-) bởi các nhân tố tỷ lệ dân họp nghe địa
phương phổ biến thông tin bảo vệ rừng, quản lý buôn bán sản phNm rừng trái
phép, luật tục, tỷ lệ hộ vay vốn.
20
− Lượng khai thác thú rừng của thôn buôn (Yktthu buon) chịu ảnh hưởng
thuận (+) bởi hai nhân tố là đa dạng về cơ cấu sản phNm rừng cho thu nhập
và cự ly khai thác; chịu ảnh hưởng nghịch (-) bởi vai trò của khuyến nông
lâm.
Chiều hướng quan hệ của các nhân tố ảnh hưởng đến lượng khai thác
các nhóm tài nguyên, được phân tích cả mặt tích cực lẫn tiêu cực, sẽ là cơ sở
để nghiên cứu đề xuất các giải pháp sử dụng hợp lý, kết hợp với bảo tồn đối
với từng nhóm tài nguyên, ở những điều kiện cụ thể mà cộng đồng có khả
năng tiếp cận.
Bảng 4.24: Chiều hướng ảnh hưởng của các nhân tố đến lượng khai thác
các nhóm tài nguyên
Ảnh hưởng
Ảnh hưởng tiêu
Chiều Ảnh hưởng tích cực
cực
biến số
+ Ranh giới chăn thả + Cự ly khai thác
Biến thuận (+)
+ Đa dạng về cơ cấu sản phẩm rừng cho thu nhập
+ Tỷ lệ hộ đã được cấp bìa đỏ đất nông nghiệp
+ Tỷ lệ hộ biết chương trình 134
+ Tỷ hệ dân họp nghe địa phương phổ biến thông tin
bảo vệ rừng
Biến nghịch (-)
+ Quản lý buôn bán sản phẩm rừng trái phép
+ Tỷ lệ hộ vay vốn
+ Cơ cấu vật nuôi
+ Vai trò của khuyến nông lâm
ii) Quan hệ giữa hệ số sử dụng các nhóm tài nguyên rừng (HSi) với các
nhân tố ảnh hưởng
Luận án đã chọn được 8 mô hình quan hệ qua phân tích hồi quy đảm
bảo mối quan hệ này. Trong đó:
− Hệ số sử dụng gỗ (HStvtg) chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân tố
gồm bình quân thu nhập (bqtn) hộ/năm, bqtn từ rừng của hộ; chịu ảnh hưởng
nghịch (-) của nhân tố phạm vi tác động đến VQG.
− Hệ số sử dụng LSN G (HSlsng) chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân
tố bqtn hộ/năm, bình quân thu nhập từ KBVR của hộ/năm, bqtn từ rừng của
hộ/năm, tỷ lệ hộ nhận KBVR, kiểu rừng, ranh giới chăn thả; chịu ảnh hưởng
nghịch (-) bởi các nhân tố gồm tỷ lệ hộ đã được cấp quyền sử dụng đất, tỷ lệ
dân tham gia họp nghe địa phương phổ biến thông tin BVR, thời điểm khai
thác, mục đích khai thác, phạm vi tác động đến VQG.
− Hệ số sử dụng thú rừng (HSthu) chịu ảnh hưởng thuận (+) bởi các nhân
tố cự ly khai thác, đa dạng về cơ cấu sản phNm rừng cho thu nhập, mức độ