Luận án tiến sĩ lịch sử tiến trình quan hệ kinh tế hoa kỳ việt nam giai đoạn 2000 2015
- 202 trang
- file .pdf
1
MỤC LỤC
Trang phụ bìa ..........................................................................................................
i
Lời cam đoan .........................................................................................................
ii
Lời cảm ơn ........................................................................................................... iii
MỤC LỤC .............................................................................................................
1
NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ...............................................
4
DANH MỤC BẢNG ........................................................................................... 5
DANH MỤC BIỂU ĐỒ ...................................................................................... 6
MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 7
1. Lý do chọn đề tài ...............................................................................................
7
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .................................................................................
9
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................... 20
4. Phạm vi nghiên cứu và nguồn tư liệu .............................................................. 21
5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu .............................................. 22
6. Đóng góp của đề tài ......................................................................................... 23
7. Kết cấu của luận án ..........................................................................................
24
Chương 1: NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN TIẾN TRÌNH
QUAN HỆ KINH TẾ HOA KỲ - VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2000 - 2012 .......... 25
1.1. Tác động từ nhân tố lịch sử của quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam ..................... 25
1.1.1. Giai đoạn trước khi Hoa Kỳ can thiệp vào miền Nam Việt Nam ............. 25
1.1.1.1. Những nỗ lực nhằm thiết lập quan hệ ngoại giao ................................... 25
1.1.1.2. Những nỗ lực thiết lập quan hệ kinh tế .................................................. 27
2
1.1.2. Giai đoạn Hoa Kỳ trực tiếp can thiệp vào miền Nam Việt Nam ...............
30
1.1.3. Tác động của tiến trình bình thường hóa quan hệ ngoại giao từ sau
năm 1975 ...................................................................................................................
33
1.2. Tác động của bối cảnh lịch sử hai thập niên sau Chiến tranh lạnh .............. 37
1.2.1. Bối cảnh thế giới và khu vực ..................................................................... 37
1.2.2. Bối cảnh Hoa Kỳ và Việt Nam .................................................................. 41
1.3. Tác động từ cơ chế chính sách và luật pháp kinh doanh của Hoa Kỳ
và Việt Nam ..............................................................................................................
45
1.3.1. Từ phía Hoa Kỳ ........................................................................................ 45
1.3.1.1. Tác động của hệ thống chính trị ............................................................. 46
1.3.1.2. Tác động của hệ thống pháp luật kinh doanh ......................................... 49
1.3.2. Tác động từ chính sách đổi mới và hội nhập của Việt Nam ..................... 53
1.3.3. Tác động từ các định chế hợp tác kinh tế giữa Hoa Kỳ và Việt Nam
giai đoạn từ năm 2000 đến năm 2012 ....................................................................... 56
Chương 2. BƯỚC PHÁT TRIỂN MỚI CỦA QUAN HỆ KINH TẾ
HOA KỲ - VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2000 - 2012 ................................................ 62
2.1. Khái quát quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam giai đoạn trước khi ký
Hiệp định Thương mại song phương (BTA) ............................................................. 62
2.1.1. Quan hệ thương mại .................................................................................. 63
2.1.2. Quan hệ đầu tư ...........................................................................................
69
2.2. Sự phát triển của quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam giai đoạn 2000 -
2012 ...........................................................................................................................
73
2.2.1. Quan hệ thương mại .................................................................................. 73
2.2.1.1. Giai đoạn khi BTA có hiệu lực đến khi Việt Nam gia nhập Tổ
chức Thương mại Thế giới - WTO (2001 - 2006) .................................................... 76
3
2.2.1.2. Giai đoạn sau khi Việt Nam gia nhập WTO đến hết năm 2012 ............. 87
2.2.2. Quan hệ đầu tư ...........................................................................................
98
2.2.2.1. Tổng quan về đầu tư của Hoa Kỳ vào Việt Nam dưới tác động
của BTA và việc Việt Nam tham gia WTO ............................................................. 98
2.2.2.2. Đầu tư của Hoa Kỳ vào Việt Nam phân theo ngành ............................ 102
2.2.2.3. Đầu tư của Hoa Kỳ vào Việt Nam phân theo địa phương .................... 106
2.2.2.4. Đầu tư của Việt Nam sang Hoa Kỳ ...................................................... 109
2.2.2.5. Viện trợ phát triển của Hoa Kỳ ở Việt Nam ........................................ 110
Chương 3. MỘT SỐ NHẬN XÉT ĐÁNH GIÁ VỀ QUAN HỆ KINH
TẾ HOA KỲ - VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2000 - 2012 ....................................... 116
3.1. Những thành tựu và hạn chế ....................................................................... 116
3.1.1. Những thành tựu ..................................................................................... 116
3.1.1.1. Về quan hệ thương mại ......................................................................... 117
3.1.1.2. Về quan hệ đầu tư ................................................................................. 119
3.1.2. Những hạn chế .........................................................................................
121
3.1.2.1. Về quan hệ thương mại ......................................................................... 121
3.1.2.2. Về quan hệ đầu tư ................................................................................. 123
3.2. Một số đặc điểm và tính chất của quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam
giai đoạn 2000 – 2012 ............................................................................................. 124
3.2.1. Một số đặc điểm ........................................................................................
124
3.2.2. Tính chất ..................................................................................................
129
3.3. Một số vấn đề đặt ra và giải pháp khắc phục ............................................. 131
3.3.1. Những khác biệt cơ bản về thể chế chính trị, chiến lược và hệ giá trị
giữa Hoa Kỳ và Việt Nam ....................................................................................... 131
3.3.2. Sự chênh lệch về quy mô, trình độ, của hai nền kinh tế Hoa Kỳ và
4
Việt Nam .................................................................................................................
133
3.3.3. Những thách thức đối với quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam .............. 133
3.3.4. Một số giải pháp ...................................................................................... 137
3.3.4.1. Nhóm giải giải pháp hạn chế những khó khăn của khác biệt chính trị ........
137
3.3.4.2. Nhóm giải pháp hạn chế sự khác biệt của hai nền kinh tế ................... 140
3.4. Triển vọng của quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam những năm tới ......... 143
3.4.1. Về quan hệ thương mại ........................................................................... 143
3.4.2. Về quan hệ đầu tư ................................................................................... 145
KẾT LUẬN.......................................................................................................
150
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN .....................................................................................................
156
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................... 157
PHỤ LỤC .................................................................................................
172 NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN
Chữ viết tắt Tiếng Anh
Asia-Pacific Economic Diễn đàn Hợp tác kinh tế
1 APEC
Cooperation (forum) châu Á -Thái Bình Dương
Association of Southeast Hiệp hội các quốc gia Đông
2 ASEAN
Asian Nations Nam Á
3 AD Anti Dumpirg Chống bán phá giá
Hiệp định Đầu tư song
4 BIT Bilateral Investment Treaty
phương
Hiệp định Thương mại song
5 BTA Bilateral Trade Agreement
phương
6 EU European Union Liên minh châu Âu
7 FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài
8 FTA Free Trade Agreement Hiệp định Thương mại tự do
9 GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội
5
Generalized System of Chương trình ưu đãi Thuế
10 GSP
Preference (Program) quan phổ cập
11 IMF International Monetary Fund Quỹ Tiền tệ quốc tế
12 MFN Most Favoured Nation Quy chế Tối huệ quốc
North American Free Trade Hiệp định tự do Thương mại
13 NAFTA
Agreement Bắc Mỹ
14 NT National Treatment Đối xử quốc gia
Quan hệ Thương mại bình
15 NTR Normal Trade Relations
thường (Quy chế)
Permanent Normal Trading Quan hệ Thương mại bình
16 PNTR
Relations thường vĩnh viễn
Trade and Investment Hiệp định khung về Thương
17 TIFA
Framework Agreement mại và Đầu tư
18 TNC Transnational Company Công ty xuyên quốc gia
Trans-Pacific Strategic
Đối tác kinh tế chiến lược
19 TPP Economic Partnership
xuyên Thái Bình Dương
Agreement
20 TPA Trade promoting Authority Quyền thúc đẩy thương mại
United States Agency for Cơ quan Phát triển quốc tế
21 USAID
International Development Hoa Kỳ
22 WB World Bank Ngân hàng thế giới
23 WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại thế giới
Chữ viết tắt Tiếng Việt:
20 CNCS Chủ nghĩa cộng sản
21 CNXH Chủ nghĩa xã hội
23 DCCH Dân chủ cộng hòa
24 DTNN Đầu tư nước ngoài
25 DTRNN Đầu tư ra nước ngoài
26 GCNDT Giấy chứng nhận đầu tư
27 NXB Nhà xuất bản
28 TBCN Tư bản chủ nghĩa
29 XHCN Xã hội chủ nghĩa
DANH MỤC BẢNG
Trang
6
Bảng 1. Trao đổi thương mại Việt Nam – Hoa Kỳ (các năm lựa chọn) ................... 59
Bảng 2.Tổng kim ngạch xuất nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam (1995 - 2000) ........... 64
Bảng 3. Các mặt hàng nhập khẩu của Hoa Kỳ từ Việt Nam (1995 - 2000) ............. 67
Bảng 4. Đầu tư của Hoa Kỳ vào Việt Nam (1994 – 2000) ...................................... 71
Bảng 5. Cơ cấu đầu tư của Hoa Kỳ vào Việt Nam theo ngành kinh tế (tính đến tháng
6 năm 2000) .................................................................................................... 72
Bảng 6. Cơ cấu loại hình đầu tư của Hoa Kỳ vào Việt Nam (2001 - 2006) ............. 73
Bảng 7. Trị giá và cơ cấu mặt hàng nhập khẩu của Hoa Kỳ từ Việt Nam
(2001 - 2006) .............................................................................................................
85
Bảng 8. Trị giá và cơ cấu xuất khẩu hàng hóa của Hoa Kỳ sang Việt Nam
(2001 - 2006) ............................................................................................................
86
Bảng 9. Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam so sánh với một số đối
tác thương mại hàng đầu của Việt Nam năm 2007 ............................................. 88
Bảng 10. Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam so sánh với một số
đối tác thương mại hàng đầu của Việt Nam năm 2008 ............................................. 89
Bảng 11. Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam so sánh với một số
đối tác thương mại hàng đầu của Việt Nam năm 2009 ............................................. 91
Bảng 12. Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam so sánh với một số
đối tác thương mại hàng đầu của Việt Nam năm 2010 ............................................. 92
Bảng 13. Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam so sánh với một số
đối tác thương mại hàng đầu của Việt Nam năm 2011 ............................................. 93
Bảng 14. Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam so sánh với một số
đối tác thương mại hàng đầu của Việt Nam năm 2012 ............................................. 94
Bảng 15. Trị giá và cơ cấu mặt hàng nhập khẩu của Hoa Kỳ từ Việt Nam (một số mặt
hàng chính của giai đoạn 2007 – 2012 .............................................................. 95
Bảng 16. Trị giá và cơ cấu mặt hàng xuất khẩu của Hoa Kỳ sang Việt Nam
(một số mặt hàng chính của giai đoạn: 2007 – 2012) .............................................. 96
7
Bảng 17. Số liệu thu hút FDI của Hoa Kỳ vào Việt Nam giai đoạn 2001-2008..... 101
Bảng 18. Đầu tư FDI của Hoa Kỳ vào Việt Nam giai đoạn 2001 – 2008 .............. 103
Bảng 19. Đầu tư FDI của Hoa Kỳ vào Việt Nam phân theo ngành kinh tế ............ 105
Bảng 20. Đầu tư nước ngoài vào Việt Nam đến hết năm 2012
(phân theo địa phương) ...........................................................................................
107
Bảng 21: Đầu tư FDI của Việt Nam phân theo nước tiếp nhận đầu tư
(Lũy kế đến tháng 9/2012) .......................................................................................
110
DANH MỤC BIỂU ĐỒ
Trang
Biểu 1: So sánh tổng GDP năm 2003 của Hoa Kỳ và Việt Nam .............................. 74
Biểu 2: So sánh dân số năm 2003 của Hoa Kỳ và Việt Nam .................................... 74
Biểu 3: Tăng trưởng NK hàng hóa của Hoa Kỳ từ Việt Nam ................................... 98
Biểu 4: Tăng trưởng XK hàng hóa của Hoa Kỳ sang Việt Nam............................... 98
Biểu 5: Tỷ trọng trao đổi thương mại hai chiều Hoa Kỳ - Việt Nam năm 2012 ..........
127
Biểu 6: Tỷ trọng trao đổi thương mại hai chiều Trung Quốc - Việt Nam năm 2012 ....
128 MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Vào những năm cuối thế kỷ XX, sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội (CNXH) về
mặt nhà nước ở Liên Xô và các nước Đông Âu, sự kết thúc của trật tự thế giới hai cực
Yalta và Chiến tranh lạnh đã làm thay đổi sâu sắc cục diện thế giới, tác động mạnh
mẽ đến đời sống chính trị, kinh tế của nhiều quốc gia dân tộc. Các nước tư bản chủ
nghĩa (TBCN) đã tận dụng thời cơ này để phát huy tầm ảnh hưởng và chi phối toàn
diện đời sống kinh tế, chính trị thế giới, trong đó nổi bật vai trò của Hoa Kỳ với việc
thúc đẩy tiến trình toàn cầu hóa ngày càng lan rộng. Đối với những nước Xã hội chủ
nghĩa (XHCN) còn lại (trong đó có Việt Nam), để tiếp tục tồn tại phát triển phải tiếp
tục đẩy mạnh quá trình cải cách, mở cửa, đổi mới và hội nhập, đương nhiên không
thể đứng ngoài dòng chảy của toàn cầu hóa.
8
Quan hệ quốc tế sau Chiến tranh lạnh đã hình thành một số hình thức mới, phong
phú và đa dạng hơn trước. Các quốc gia với thể chế chính trị, kinh tế khác nhau đã
tìm những phương cách mới và áp dụng chúng một cách linh hoạt để thúc đẩy quan
hệ với nhau. Trong đời sống kinh tế thế giới, xu thế toàn cầu hóa, khu vực hóa cùng
sự gia tăng của các hình thức hợp tác kinh tế quốc tế đa dạng, đặc biệt nổi bật vai trò
của thương mại song phương. Quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam nói chung, quan hệ kinh
tế nói riêng là sản phẩm tất yếu của quan hệ quốc tế sau Chiến tranh lạnh. Trước bối
cảnh quan hệ quốc tế có nhiều xáo trộn của giai đoạn này, có thể nói sự phát triển của
quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam là một điểm sáng có ý nghĩa tích cực đối với hòa bình,
ổn định và phát triển ở mỗi nước cũng như trên phạm vi khu vực và thế giới. Với
Hiệp định Thương mại song phương (BTA) được ký kết vào năm 2000, quan hệ kinh
tế Hoa Kỳ - Việt Nam đã chính thức được xác lập và vận hành trên một nền tảng pháp
lý vững chắc, tạo ra động lực cho quan hệ song phương phát triển nhanh, có sự biến
đổi về chất. Dù còn “non trẻ”, nhưng mối quan hệ này đã có nguồn gốc từ rất sớm,
cùng một quá trình lịch sử đầy phức tạp và thăng trầm. Đây là mối quan hệ kinh tế
giữa hai quốc gia vốn đã từng đối đầu căng thẳng trong quá khứ, do đó dấu ấn của
chiến tranh cùng những khác biệt về chính trị, chiến lược vẫn còn tác động, ảnh hưởng
nhất định đến mối quan hệ hiện tại.
Trên bình diện địa - chính trị, địa - kinh tế, hai chủ thể của mối quan hệ này có
nhiều khác biệt: Hoa Kỳ là siêu cường có nhiều lợi ích cốt lõi ở tầm toàn cầu và Việt
Nam là một nước đang phát triển ở Đông Nam Á. Những năm đầu thế kỷ XXI, Hoa
Kỳ là siêu cường kinh tế có tổng sản phẩm trong nước (GDP) bằng 25% của thế giới,
tổng kim ngạch thương mại chiếm 30% tỉ trọng toàn cầu, đầu tư trực tiếp nước ngoài
(FDI) lớn nhất thế giới, đạt 140 tỷ USD/ năm. Cho nên, Hoa Kỳ có vai trò, tiếng nói
quan trọng và luôn chiếm ưu thế gần như tuyệt đối trong quan hệ kinh tế quốc tế.
Cùng với tính chất phức tạp, thăng trầm trong lịch sử quan hệ, sự khác biệt của nhân
tố chính trị, sự chênh lệch quy mô, trình độ của hai nền kinh tế Hoa Kỳ và Việt Nam
luôn đặt ra những rào cản, vướng mắc cho sự phát triển của mối quan hệ song phương.
Vì vậy, khi quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam được khởi động và xác lập, sự hoài
nghi về tính hiệu quả và triển vọng của mối quan hệ này luôn được đặt ra cho cả giới
nghiên cứu, các nhà hoạch định chính sách cùng giới doanh nghiệp.
9
Từ sau năm 2000, quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam đã được nâng lên một tầm cao
mới, quan hệ kinh tế đã có sự biến đổi về chất so với các giai đoạn trước. Đi tìm lời
giải cho nguyên nhân của những biến đổi đó, không thể tách rời những nguyên lý của
chủ nghĩa Marx-lenin và phương pháp luận sử học macxit, theo đó “chính trị là sự
biểu hiện tập trung của kinh tế”, “là kinh tế cô động lại”. Điều này khẳng định tính
thứ hai của chính trị so với tính thứ nhất của kinh tế. Vì vậy, việc đi sâu nghiên cứu
quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam sẽ giải đáp chính xác nhất sự biến đổi về chất của
mối quan hệ này trong suốt lịch sử hai thế kỷ bang giao giữa hai quốc gia.
Từ thực tế trên, việc nghiên cứu quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam, phân tích
những nhân tố tác động, đánh giá những thành công và hạn chế, chỉ ra những thuận
lợi và thách thức, từ đó đưa ra những nhận xét và đánh giá về tiến trình phát triển của
mối quan hệ này là một việc làm cần thiết, vừa có ý nghĩa khoa học và thực tiễn:
Về mặt khoa học, quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam trong hơn một thập niên
qua luôn nhận được sự quan tâm, nghiên cứu của các nhà chính trị, đặc biệt là các nhà
Kinh tế học. Tuy nhiên, nhìn nhận vấn đề từ góc độ Sử học, đánh giá một cách khoa
học và khách quan về mối quan hệ này, từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm từ
những thành công và hạn chế sẽ là một đóng góp của đề tài.
Về mặt thực tiễn, những nhận xét đánh giá khách quan và khoa học đồng thời
cũng sẽ giúp cho các nhà quản lý kinh tế trong việc hoạch định chính sách kinh tế,
thương mại của Việt Nam và góp phần hỗ trợ các nhà doanh nghiệp (nhất là phía Việt
Nam) có chiến lược sản xuất và kinh doanh đúng đắn và cạnh tranh có hiệu quả nhằm
tiếp cận thị trường rộng lớn của Hoa Kỳ.
Từ những nhận thức nói trên, chúng tôi chọn đề tài: “Tiến trình quan hệ kinh
tế Hoa Kỳ - Việt Nam giai đoạn 2000 - 2012” làm đề tài Luận án tiến sĩ, chuyên
ngành Lịch sử thế giới, mã số: 62 22 03 11.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam từ năm 2000 đến năm 2012 là một vấn
đề mới mẻ, đang thu hút sự chú ý của nhiều giới nghiên cứu: các nhà sử học, các nhà
kinh tế, các nhà chính trị và ngoại giao. Qua thực tế sưu tầm, tổng hợp nguồn tư liệu
để triển khai luận án, chúng tôi nhận thấy, chưa có công trình nào nghiên cứu quan
10
hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam một cách đầy đủ và hệ thống từ năm 2000 đến năm
2012. Với những tài liệu hiện có, vấn đề nghiên cứu của luận án có thể được nghiên
cứu riêng thành từng lĩnh vực quan hệ (thương mại, đầu tư) hay với một thời gian
ngắn nhất định (không trùng với thời gian khảo sát của đề tài)...
Vì thực trạng nguồn tài liệu nghiên cứu vấn đề quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt
Nam đa dạng, phong phú, nên để thuận lợi cho công việc xử lý tài liệu và nghiên cứu,
chúng tôi phân loại tài liệu nghiên cứu vấn đề thành 3 nhóm cơ bản sau:
2.1. Nhóm các công trình nghiên cứu về Hoa Kỳ, chính
sách kinh tế của Hoa Kỳ đối với Việt Nam và nhóm công trình nghiên
cứu chính sách kinh tế đối
ngoại của Việt Nam
2.1.1.Nhóm công trình nghiên cứu về Hoa Kỳ và tình
hình kinh tế của Hoa Kỳ:
Trong nhóm này có các công trình tiêu biểu sau: Trước hết là công trình “Các
vấn đề nghiên cứu về Hoa Kỳ” (2011) của Nguyễn Thái Yên Hương và Tạ Minh Tuấn
(đồng chủ biên), trong đó đã trình bày về lịch sử văn hóa, xã hội Hoa Kỳ; hệ thống
chính trị, pháp luật, khái quát về kinh tế, chính sách đối ngoại của quốc gia này. Tuy
nhiên, công trình không đi sâu giải quyết hệ thống và đầy đủ chính sách kinh tế của
Hoa Kỳ, phần trình bày về chính sách kinh tế chưa nhiều. Nhà nghiên cứu Ngô Xuân
Bình trong công trình “Kinh tế Mỹ - Lý thuyết, chính sách đổi mới và thực tiễn”
(1993) đã phân tích khá toàn diện, hệ thống và cụ thể về sự đổi mới của nền kinh tế
Mỹ trong vài thập niên cuối thế kỷ XX như: những vấn đề cơ sở lý luận và thực tiễn
của sự đổi mới đó, tác động của sự đổi mới chính sách kinh tế đối với quá trình phát
triển kinh tế Mỹ, trong đó tập trung nhấn mạnh vào các cuộc cải cách tài chính, thuế
khóa, tiền tệ và kinh tế đối ngoại. Tuy công trình chưa trình bày các chính sách kinh
tế của Mỹ đối với Việt Nam và khu vực, nhưng có thể xem đây là những luận chứng
quan trọng để định vị vai trò, vị thế quan trọng của chủ thể kinh tế Hoa Kỳ trong quá
trình quan hệ kinh tế với Việt Nam. Công trình “Cấu trúc lại nền kinh tế Mỹ từ thập
kỷ 70 của thế kỷ trước đến nay” của Vũ Đăng Hinh (chủ biên, 2005), có 3 phần chính
bao gồm 6 chương, trong đó đã tổng kết những nét chính về cấu trúc lại nền kinh tế
Mỹ trước và sau năm 2000 với việc phân tích nhu cầu và giải pháp, phần cuối trình
11
bày những kết quả ban đầu của hoạt động điều chỉnh và tác động của cấu trúc lại nền
kinh tế Mỹ. Tuy nhiên, công trình chưa đánh giá đầy đủ vai trò của nền kinh tế Hoa
Kỳ với thế giới và khu vực, cũng như chưa làm rõ chính sách kinh tế đối ngoại của
quốc gia này. Mặc dầu vậy, công trình này đã trang bị cho chúng tôi một nền sự hiểu
biết về thực trạng kinh tế, chính trị, xã hội của chủ thể Hoa Kỳ - động lực của quan
hệ kinh tế song phương nhìn từ phía Hoa Kỳ.
Ngoài những tài liệu trên, liên quan đến chủ thể kinh tế Hoa Kỳ có thể kể đến
những tài liệu khác như: “Lịch sử Hoa Kỳ” của Franck Schoell do Việt Nam Khảo
dịch xã dịch và xuất bản (tại Sài Gòn trước năm 1975); Các bài viết về kinh tế Hoa
Kỳ trên Tạp chí châu Mỹ ngày nay như: “Hệ thống thuế của Mỹ” của Đặng Đức Long
(2010); “Một số vấn đề cơ bản của kinh tế Mỹ” của Nguyễn Tuấn Minh (2011); “Tác
động của nhóm lợi ích đến quá trình ban hành pháp luật của Quốc hội Mỹ” của Phạm
Thị Thu Huyền (2011); “Những đánh giá bước đầu về chủ nghĩa thực dụng Mỹ” của
Trịnh Sơn Hoan (2011); “Hoạt động vận động hành lang trong quá trình xây dựng
chính sách và pháp luật ở Mỹ” của Trần Bạch Hiếu (2009); “Lobby chính sách đối
ngoại Hoa Kỳ” của Bùi Phương Lan (2009).
Các đề tài nghiên cứu khoa học cấp viện của Viện Nghiên cứu châu Mỹ như:
“Hệ thống chính trị và đảng cầm quyền ở Mỹ” (2005) của Nguyễn Thiết Sơn; “Vai
trò nhà nước trong nền kinh tế tri thức Mỹ” của Nguyễn Xuân Trung (2005), đều đề
cập và trình bày khái quát về vai trò của nhân tố chính trị trong nền kinh tế Mỹ.
2.1.2. Nhóm công trình phản ánh chính sách kinh tế
quốc tế của Hoa Kỳ và chính sách kinh tế của Hoa Kỳ đối với
Việt Nam.
Tiêu biểu trong nhóm này phải kể đến công trình: “Quan hệ kinh tế Việt Nam
- Hoa Kỳ: vấn đề, chính sách và xu hướng” (2011), của Nguyễn Thiết Sơn (chủ biên)
có 9 chương với 3 phần chính: Những tiền đề quan hệ kinh tế Việt Nam và Hoa Kỳ,
Thực trạng quan hệ kinh tế song phương từ năm 2001 đến năm 2007; Triển vọng quan
hệ kinh tế Việt Nam - Hoa Kỳ; trong đó có một số đề xuất định hướng quan điểm,
chính sách, kịch bản phát triển quan hệ kinh tế của Việt Nam với Hoa Kỳ. Đây là
công trình nghiên cứu về quan hệ kinh tế Việt Nam - Hoa Kỳ chủ yếu đi sâu phân tích
12
các vấn đề và chính sách xu hướng trên cơ sở khảo sát những kết quả thương mại và
đầu tư kể từ năm 2001. Tuy nhiên, công trình về mặt thời gian chỉ dừng lại khảo sát
trực tiếp quan hệ giai đoạn 2001 – 2007, phần chính sách kinh tế của Hoa Kỳ chưa
trình bày có hệ thống từ tác động của bối cảnh lịch sử đến hệ thống luật pháp và các
cơ quan hoạch định chính sách. Về lĩnh vực thương mại và đầu tư, tác giả cũng chỉ
trình bày một cách khái quát những nét chính. Có thể đánh giá đây là công trình thiết
thực cho đề tài nghiên cứu, đặc biệt ở nội dung chính sách và xu hướng của mối quan
hệ.
Công trình “Buôn bán với Mỹ” (2002) của Nguyễn Ngọc Bích, với 157 trang,
chia thành 9 mục. Trong công trình này, tác giả đã cung cấp những nhận thức thiết
thực về luật pháp thương mại Mỹ, vai trò của luật pháp trong điều chỉnh các giao dịch
giữa người Mỹ với nhau và giữa họ với người nước ngoài. Tác giả đi sâu làm rõ hệ
thống luật pháp kinh tế, thương mại Hoa Kỳ, nhưng chưa phân tích được hệ thống
chính sách kinh tế, thương mại của quốc gia này, cũng như chưa đề cập đến các chính
sách kinh tế, thương mại của Hoa Kỳ với Việt Nam, các lĩnh vực quan hệ kinh tế song
phương…
Bài viết “Chính sách thương mại của Hoa Kỳ đối với Việt Nam từ năm 2001
đến nay” của Nguyễn Thị Kim Chi (2009) trình bày những yếu tố tác động đến chính
sách thương mại của Hoa Kỳ đối với Việt Nam từ năm 2001 đến năm 2009, đồng thời
phân tích nội dung các chính sách thương mại, nêu lên những đánh giá chung về chính
sách của Hoa Kỳ đối với Việt Nam từ khi có BTA. Nguyễn Tuấn Minh trong “Những
cơ sở hoạch định chính sách kinh tế của Mỹ và vấn đề đối với Việt Nam” (2009) đã
khái quát về hệ thống luật pháp Mỹ, chính sách và hệ thống hoạch định chính sách
kinh tế Mỹ và vấn đề đối với Việt Nam, và trong “Chính sách kinh tế của Hoa Kỳ đối
với Việt Nam” (2009), Nguyễn Tuấn Minh đã nêu lên cơ sở luật pháp của chính sách
kinh tế của Hoa Kỳ, chính sách và thực tiễn chính sách kinh tế trong quan hệ Việt
Nam - Hoa Kỳ: những vấn đề quan hệ song phương, về thương mại, về chính sách
đầu tư, về chính sách lao động. Bài viết “Cơ sở pháp lý và hệ thống thực thi chính
sách thương mại quốc tế của Mỹ” của Nguyễn Thị Kim Chi (2009) nêu lên mục tiêu
và cơ sở pháp lý của chính sách thương mại Hoa Kỳ, hệ thống ban hành và thực thi
chính sách thương mại Hoa Kỳ như: Quốc hội, Chính phủ, Đại diện Thương mại, Bộ
13
Thương mại, Cục Hải quan Hoa Kỳ, Ủy ban Thương mại quốc tế Hoa Kỳ (ITC), các
ủy ban cố vấn khu vực kinh tế tư nhân. Qua bài viết, có thể thấy tính phức tạp của
quá trình hoạch định và thực thi chính sách thương mại của Hoa Kỳ, một lĩnh vực còn
mới lạ đối với phía chủ thể kinh tế Việt Nam. Qua những công trình trên, hầu hết chỉ
dừng lại trình bày, phân tích vấn đề ở khía cạnh chính sách, không đề cập đến chính
sách kinh tế, thương mại cụ thể giữa Hoa Kỳ và Việt Nam, cũng như các lĩnh vực
quan hệ kinh tế cụ thể và những tác động đến quá trình này…
Cùng nằm trong nhóm tài liệu này, qua sưu tầm xử lý, chúng tôi còn tiếp cận
nhiều công trình, bài viết khác phản ánh cơ sở hoạch định chính sách kinh tế, nội
dung các chính sách kinh tế của Hoa Kỳ với Việt Nam, có thể kể đến như: “Chính
sách đối ngoại của Hoa Kỳ trong thập niên 1970” do Cơ quan Thông tin Hoa Kỳ dịch
và xuất bản năm 1972; “Chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ: Động cơ của sự lựa chọn
trong thế kỷ XXI” của Bruce W. Jentleson (2000)…
Trên tạp chí Châu Mỹ ngày nay, các bài viết đề cập đến chính sách kinh tế đối
ngoại của Hoa Kỳ cũng như chính sách kinh tế của quốc gia này với Việt Nam cũng
rất phong phú, có thể kể đến như: Bài viết “Chính sách thương mại của Hoa Kỳ trong
bối cảnh toàn cầu hóa kinh tế” của Lê Thị Vân Nga (2005); “Điều chỉnh trong chính
sách đối ngoại của chính quyền Obama và quan hệ kinh tế Việt Nam - Hoa Kỳ hiện
nay” của Trần Nguyễn Tuyên (2009); “Sự điều chỉnh chính sách Đông Nam Á của
chính quyền B.Obama” của Lê Khương Thùy (2010); “Quan điểm và chính sách của
Mỹ đối với vấn đề hội nhập ở Đông Á” của Nguyễn Minh Tuấn và
Vũ Đăng Linh (2010); “Vài nét về chính sách của Mỹ đối với Việt Nam (1976 -
2008)” của Nguyễn Anh Cường (2011)…
2.1.3. Nhóm công trình đề cập đến chính sách kinh tế của chủ thể Việt Nam,
tiêu biểu như: “Phát triển kinh tế thị trường ở Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh
tế quốc tế” (2006) do Nguyễn Văn Nam (chủ biên). Cuốn sách dài 375 trang bao gồm
3 phần chính trong đó các tác giả đã hệ thống hóa các tác động của xu thế toàn cầu
hóa và hội nhập kinh tế quốc tế đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa (XHCN) ở Việt Nam, nêu lên thực trạng phát triển kinh tế thị trường
định hướng XHCN trong điều kiện toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế, từ đó đề
14
xuất các quan điểm và giải pháp đẩy mạnh hội nhập kinh tế quốc tế nhằm phát triển
kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam. Tuy nhiên, công trình chỉ dừng lại
khái các chính sách kinh tế đối ngoại chung của Việt Nam, chưa đề cập đến các chính
sách kinh tế đối ngoại của Việt Nam với Hoa Kỳ.
Công trình“Gia nhập WTO, Việt Nam kiên định con đường đã chọn” của các
học giả, các nhà nghiên cứu quốc tế đánh giá nhìn nhận về Việt Nam (2004). Đây là
những công trình nghiên cứu về kinh tế Việt Nam ở nước ngoài, trong đó khẳng định
những đường lối, chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước Việt Nam, những thuận
lợi và khó khăn trong hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam. Ngoài ra, còn có thể kể
đến công trình: “Đánh giá tiến trình APEC và tác động đối với Việt Nam” (2007) của
Hoàng Anh Tuấn (chủ biên).v.v…
2.2. Nhóm các công trình nghiên cứu chung về quan hệ Hoa Kỳ - Việt
Nam, Việt Nam - Hoa Kỳ trong đó có nội dung đề cập đến quan hệ kinh tế giữa hai
quốc gia
Đây là nhóm công trình phản ánh quan hệ giữa Hoa Kỳ và Việt Nam qua nhiều
giai đoạn lịch sử và trên nhiều lĩnh vực. Trong những tài liệu này chúng tôi có thể kế
thừa, làm phong phú hơn cho đề tài ở các khía cạnh như bối cảnh lịch sử, các chính
sách kinh tế, các số liệu kinh tế: Tiêu biểu phải kể đến: “US – Vietnam Normalization
– Past, Present, Future của Frederick. Brown” (1997). Đây là công trình nghiên cứu
vấn đề ở nước ngoài, qua công trình này, tác giả trình bày và phân tích quá trình bình
thường hóa quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam theo tiến trình lịch sử, trong đó tác giả đề
cập đến tiềm năng hợp tác kinh tế giữa hai nước, từ đó đưa ra những đánh giá, dự báo
mang tính khoa học về triển vọng quan hệ kinh tế trong giai đoạn tiếp theo. Tài liệu
này là nguồn tham khảo bổ ích cho đề tài trong việc nghiên cứu về quá trình xác lập
quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam: quá trình bình thường hóa quan hệ ngoại giao
như là một cơ sở chính trị vững chắc cho việc xác lập quan hệ kinh tế, đồng thời thúc
đẩy thương mại và đầu tư hai chiều chuyển biến mạnh mẽ. Tuy nhiên, công trình chỉ
dừng lại cung cấp những thông tin cho đề tài ở giai đoạn trước năm 2000.
Tiếp đến, công trình “Quan hệ Việt - Mỹ (1939 – 1954)” của Phạm Thu Nga
(2004) đã chứng minh mối quan hệ chung giữa hai quốc gia tuy mới bắt đầu được
15
thiết lập, nhưng đã có những tiền đề về kinh tế từ rất sớm. Thông qua những tài liệu
lịch sử, những số liệu khách quan, trung thực (đặc biệt về kinh tế), tác giả đã rút ra
những kết luận, khái quát có giá trị khoa học và thực tiễn, có sức thuyết phục về chiến
lược của Hoa Kỳ đối với chủ thể Việt Nam giai đoạn trước năm 1954. Tuy công trình
chỉ trình bày những vấn đề quan hệ chung giữa hai quốc gia trong giai đoạn 1939 –
1945, nhưng qua cuốn sách này chúng tôi sử dụng nhiều luận cứ, luận chứng và các
số liệu để làm rõ những chính sách thể hiện tầm nhìn chiến lược về kinh tế, chính trị
của Hoa Kỳ ở khu vực và Việt Nam. Công trình “Quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ (1994
- 2010)” của Bùi Thị Phương Lan (2011) gồm có 3 phần chính: trong đó tác giả đã
tập trung phân tích bối cảnh trước bình thường hóa quan hệ ngoại giao đến khi quan
hệ song phương toàn diện được thiết lập; Việt Nam trong chính sách an ninh mới của
Mỹ và tương quan quan hệ Mỹ với châu Á, định vị Việt Nam trong chính sách đối
ngoại Mỹ sau khủng hoảng kinh tế. Đây là một nguồn tại liệu thiết thực của đề tài quá
trình xác lập quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam và những quan điểm về chính sách
của Hoa Kỳ dành cho phía Việt Nam trong tiến trình quan hệ. Nhưng công trình này
chủ yếu đi vào nghiên cứu các lĩnh vực quan hệ chung, nội dung liên quan đến quan
hệ kinh tế song phương không nhiều.
Qua thu thập xử lý tài liệu, chúng tôi đặc biệt chú ý công trình luận án tiến sĩ
lịch sử nghiên cứu về “Quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ từ năm 1995 đến năm 2005” của
Trần Nam Tiến, được cấu trúc thành 4 chương. Tuy nhiên qua luận án này, tác giả
chủ yếu chỉ dựng lại việc đánh giá mối quan hệ song phương nhìn từ phía Việt Nam.
Luận án tiến sĩ “Quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam từ năm 1991 đến năm 2006” của Vũ
Thị Thu Giang thuộc chuyên ngành Lịch sử thế giới được cấu trúc thành 4 chương,
trong đó tác giả đã tập trung nghiên cứu quan hệ giữa hai quốc gia trong thời gian từ
sau Chiến tranh lạnh đến năm 2006 trên tất cá các mặt: Chính trị, ngoại giao, an ninh
- quốc phòng, kinh tế - thương mại và một số lĩnh vực khác. Luận án đã đánh giá mối
quan hệ chung (không chuyên sâu về kinh tế) giữa hai quốc gia. Chúng tôi có thể
tham khảo, sử dụng các số liệu kinh tế của tài liệu này trong quan hệ kinh tế Hoa Kỳ
- Việt Nam giai đoạn trước năm 2006…
Cùng phản ánh những nội dung trên, chúng tôi còn có thể khai thác các tài liệu
có giá trị khác từ các đề tài nghiên cứu khoa học cấp viện của Viện Nghiên cứu châu
16
Mỹ, tiêu biểu là: “Quan hệ Mỹ - Việt: Cách nhìn và đánh giá từ phía người Mỹ” của
Nguyễn Tuấn Minh (2002); hay đề tài “Quan hệ Mỹ - Việt” của Phạm Thị Thi, (2001);
Các công trình và bài viết tiêu biểu khác như: “Quan hệ Việt – Mỹ: 30 năm sau chiến
tranh, 10 năm bình thường hóa quan hệ” của Lê Khương Thùy (2005); “Góp phần
tìm hiểu quan hệ Việt nam - Hoa Kỳ” của Phạm Xanh (2006); “Sự điều chỉnh chính
sách của Mỹ và Nga đối với Việt Nam” (1991 – 2008) của Bùi Thị Thảo (Luận án
Tiến sĩ Sử học, chuyên ngành Lịch sử thế giới, bảo vệ tại Đại học Huế năm 2012).
2.3. Nhóm các công trình nghiên cứu trực tiếp vấn đề quan hệ kinh tế Hoa
Kỳ - Việt Nam, Việt Nam – Hoa Kỳ
Đây là nhóm tài liệu rất quan trọng nhằm giúp tác giả của đề tài hệ thống hóa,
khái quát hóa và tái hiện tiến trình quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam, tiêu biểu như
các công trình: “The Road to MFN – US – Vietnam Trade Relations Lurch toward
Maturity” của Jonathan Tombes đăng trên VBJ số tháng 6 năm 1998. Tác giả phân
tích những rào cản trong quan hệ thương mại Hoa Kỳ - Việt Nam; Quy chế tối huệ
quốc (MFN) của Hoa Kỳ. Đây là tài liệu mà chúng tôi đã tham khảo những quan
điểm, chính sách và luật pháp thương mại phía Hoa Kỳ để trình bày chính sách kinh
tế của Hoa Kỳ đối với chủ thể Việt Nam trong quan hệ song phương. Tuy nhiên, công
trình này chủ yếu trình bày một vài chính sách kinh tế của Hoa Kỳ ở góc độ luật pháp.
Tài liệu “The Vietnam – U.S. Normalization Process” (Báo cáo của Cơ quan
Nghiên cứu phục vụ Quốc hội Hoa Kỳ) của Mark E. Manyin (thuộc Ban Đối ngoại
Quốc phòng và Thương mại) do Trung tâm Thông tin – Tư liệu, Phòng Thông tin -
Văn hóa, Đại sứ Hợp chúng quốc Hoa Kỳ ấn hành. Bản báo cáo được trình bày dưới
góc nhìn của người Mỹ (được dịch ra tiếng tiếng Việt) dài 45 trang, trình bày khá cụ
thể quá trình bình thường hóa quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam qua các giai đoạn, những
sáng kiến dưới thời các chính quyền Jimmy Carter, Ronald Regan và George W.
Bush, những diễn biến dưới thời chính quyền Bill Clinton. Báo cáo về quan hệ kinh
tế - Hiệp định Thương mại song phương (BTA), thực hiện BTA; Hiệp định Dệt may,
tranh chấp cá da trơn, Quyền sở hữu trí tuệ, viện trợ kinh tế song phương của
Mỹ cho Việt Nam, quan hệ an ninh chính trị, hợp tác chống khủng bố, chống buôn
lậu ma túy, nhân quyền, vấn đề tù binh chiến tranh và lính Mỹ mất tích (POW/MIA).
17
Đồng thời, dưới nhãn quan của Hoa Kỳ, báo cáo đã đánh giá Việt Nam ở các khía
cạnh: những tiến triển kinh tế; người Việt ở nước ngoài, các xu hướng chính trị, Đại
hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng Cộng sản Việt Nam, bạo loạn ở Tây
nguyên, các biện pháp đối phó với dịch SARS, chính sách đối ngoại và quốc phòng.
Đây là tài liệu quan trọng thể hiện cách nhìn và đánh giá của phía Hoa Kỳ, tuy nhiên
công trình chủ yếu dừng lại phân tích những tác động đến chính sách quan hệ song
phương… Chúng tôi sử dụng tài liệu làm rõ hơn theo quan điểm của Hoa Kỳ để phục
vụ vấn đề nghiên cứu.
Bài viết “Vietnam - United States Economic Cooperation: Current Status and
Future Prospect” (hợp tác kinh tế Việt Nam – Hoa Kỳ: thực trạng và triển vọng), tài
liệu song ngữ Anh - Việt của Bùi Thành Nam được đăng trên kỷ yếu Hội thảo khoa
học: Quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ hướng tới tầm cao mới (2012). Bài viết được chia
thanh 3 phần có số liệu và bảng biểu so sánh rất cụ thể, trong đó, tác giả đã nêu thực
tiễn quan hệ kinh tế Việt Nam - Hoa Kỳ, từ đó rút ra những hạn chế trong quan hệ
kinh tế giữa hai quốc gia, đồng thời đánh giá xu hướng hợp tác kinh tế Việt Nam –
Hoa Kỳ. Tuy nhiên, công trình chỉ đề cập một cách khái quát thành tựu thương mại
và đầu tư song phương trong một giai đoạn ngắn. Công trình “Việt Nam - Hoa Kỳ
quan hệ thương mại và đầu tư” của Nguyễn Thiết Sơn (2004), cuốn sách có 3 phần
chính: Tiến trình quan hệ kinh tế thương mại Việt - Mỹ; Quan hệ Việt - Mỹ về thương
mại và đầu tư; Triển vọng quan hệ thương mại và đầu tư Việt - Mỹ, trong đó tác giả
đã tổng hợp phân tích từ những số liệu quan hệ kinh tế giữa hai quốc gia từ sau bình
thường hóa quan hệ đến năm 2001. Đồng thời, bước đầu tác giả đưa ra những đánh
giá về triển vọng của mối quan hệ kinh tế trong những năm tiếp theo. Công trình giúp
cho chúng tôi đưa ra nhiều luận cứ, luận chứng quan trọng để chỉ ra phương hướng
nghiên cứu các nội dung của luận án, công trình không trùng với thời gian nghiên cứu
của luận án.
Cùng phản ánh nội dung trên, có thể kể đến như: Công trình “An Assessment
of the Economic Impact of the United States – Vietnam Bilateral Trade Agreement”
của Star - Vietnam do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia dịch và ấn hành; Công trình
“21 năm viện trợ Mỹ ở Việt Nam” của Đặng Phong (1991); “Triển vọng quan hệ Mỹ
- Việt Nam” của Douglas Peter Peterson – Đại sứ Hoa kỳ tại Việt Nam…
Các bài viết về quan hệ kinh tế Việt – Mỹ trên Tạp chí châu Mỹ ngày nay tuy
chỉ đi vào những lĩnh vực cụ thể và trong thời điểm cụ thể nhưng rất phong phú, đa
18
dạng. Về lĩnh vực quan hệ thương mại, có thể kể đến: “Quan hệ thương mại Việt -
Mỹ sau 5 năm nhìn lại” của Phạm Hồng Tiến (2000); “Những vấn đề về thị trường
Hoa Kỳ - Xuất khẩu hàng dệt may Việt Nam cần chú ý” của Vũ Hoàng Chương
(2005); “Những thay đổi trong cơ cấu hàng Việt Nam sang Mỹ” của Nguyễn Văn
Bình (2006); “Xuất khẩu hàng hóa Việt Nam vào thị trường Mỹ: tình hình và giải
pháp” của Bùi Ngọc Sơn (2007); “Những vấn đề doanh nghiệp Việt Nam cần lưu ý
khi bị Mỹ kiện bán phá giá” của Đoàn Tất Thắng (2007); “Quan hệ kinh tế Việt Nam
- Hoa Kỳ trong bối cảnh mới” của Nguyễn Ngọc Mạnh (2009); “Kinh nghiệm xuất
khẩu hàng dệt may vào thị trường Mỹ của một số nước Châu Á” của Nguyễn Minh
Quang (2010).v.v…
Về lĩnh vực quan hệ đầu tư có thể kể đến: “Đầu tư của các công ty xuyên quốc
gia Hoa Kỳ và vấn đề ra với Việt Nam” của Nguyễn Xuân Trung (2006); “Sự vận
động của dòng vốn FDI quốc tế và một số đề xuất đẩy mạnh thu hút FDI ở Việt Nam”
của Tô Hiến Thà (2009); “Đầu tư gián tiếp nước ngoài ở Việt Nam năm 2010 và triển
vọng” Nguyễn Minh Tâm (2011).v.v...
Một số nhận xét
Trên cơ sở tiếp cận nguồn tài liệu gốc và các công trình, bài viết nghiên cứu
qua 3 nhóm phân loại của đề tài, có thể đưa ra nhận xét như sau:
Thứ nhất, nhiều công trình, bài viết chỉ đề cập đến một lĩnh vực, khía cạnh
quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam và thường chỉ trong một thời kỳ ngắn, không
trùng với khung thời gian nghiên cứu của luận án (2000 - 2012). Mặt khác, đa số công
trình nghiên cứu vấn đề quan hệ song phương ở trong nước chủ yếu là trên khía cạnh
Kinh tế học và nhìn nhận, đánh giá từ phía góc nhìn của chủ thể Việt Nam.
Thứ hai, có khá nhiều nội dung khoa học của vấn đề nghiên cứu cần được bổ
sung hoàn thiện, như: khái niệm quá trình xác lập và sự ra đời của quan hệ kinh tế
Hoa Kỳ - Việt Nam; Nội dung của chính sách kinh tế, thương mại của hai nước dành
cho nhau và vai trò của nó trong thực tiễn quan hệ kinh tế song phương; Những thành
tựu của quan hệ thương mại và đầu tư giai đoạn khi BTA có hiệu lực đến năm 2012;
Những tác động và thách thức đối với mối quan hệ trong những năm tới…
19
Thứ ba, do góc nhìn khác nhau nên vẫn tồn tại những quan điểm đánh giá
không giống nhau, thậm chí trái ngược nhau giữa các nhà nghiên cứu trong và ngoài
nước, đòi hỏi phải có một cách nhìn nhận vấn đề khoa học và có sức thuyết phục hơn
của tác giả luận án, chẳng hạn: Vai trò tác động của nhân tố Trung Quốc và sự tương
tác Hoa Kỳ - Trung Quốc đối với quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam; Sự khác biệt
chính trị giữa Hoa Kỳ và Việt Nam và sự tác động, chi phối của nó đến mối quan hệ
kinh tế song phương; Đánh giá sự khác biệt của viện trợ Hoa Kỳ ở Việt Nam trước
và sau năm 1975.v.v…
Như vậy, chưa có một công trình nghiên cứu quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt
Nam từ năm 2000 đến năm 2012 một cách hệ thống, toàn diện dưới góc độ Sử học,
đi từ cơ sở hình thành; sự xác lập; tiến trình quan hệ đến thành tựu, hạn chế; tác động,
triển vọng của mối quan hệ.
Từ thực tiễn và kết quả nghiên cứu nói trên, chúng tôi nhận thấy tiến trình quan
hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam (2000 – 2012) dưới góc nhìn Sử học là một vấn đề
mới, có giá trị khoa học và thực tiễn sâu sắc, cần được nghiên cứu có hệ thống và
toàn diện. Với tư cách là một quá trình lịch sử thống nhất, trong đó Hoa Kỳ là chủ thể
của quá trình, được tác giả đặt ở vị trí xuất phát của vấn đề, do đó cần phải nghiên
cứu quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam từ quá trình xác lập, cơ sở pháp lý và nội
dung của mối quan hệ. Từ đó có đủ dữ liệu cần thiết để đánh giá những thành tựu,
hạn chế, đưa ra những dự báo khoa học về sự vận động của quan hệ kinh tế Hoa Kỳ
- Việt Nam trong những năm tới. Đây cũng là mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của
luận án và chưa từng được công trình nào nghiên cứu một cách có hệ thống.
Với những tài liệu, công trình nghiên cứu được sưu tầm và bước đầu xử lý từ
nhiều nguồn khác nhau, đã cung cấp cho chúng tôi nhiều thông tin gợi mở quan trọng,
là nền tảng cho việc nghiên cứu của đề tài luận án. Vì vậy, chúng tôi trân trọng tất cả
những tài liệu này, xem đó như nguồn tài liệu tham khảo bổ ích cho tác giả trong suốt
quá trình nghiên cứu. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu của đề tài nhằm phản một cách hệ thống tiến trình quan hệ kinh tế
Hoa Kỳ - Việt Nam (2000 -2012), làm rõ lịch sử vận động, phát triển của mối quan
20
hệ. Đồng thời, trình bày và phân tích các nội dung của mối quan hệ, từ đó đánh giá
tác động và đưa ra những dự báo bước đầu về xu hướng vận động của quan hệ kinh
tế Hoa Kỳ - Việt Nam trong thời gian tới.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam diễn ra giữa hai chủ thể có sự khác biệt
rất lớn, để đạt được mục tiêu nghiên cứu đã nêu, tác giả luận án cần phải tập trung
giải quyết những nhiệm vụ sau:
- Chứng minh nguồn gốc sâu xa của mối quan hệ kinh tế giữa hai quốc gia
Hoa Kỳ và Việt Nam thông qua việc khái quát những cơ sở chính trị và kinh tế trước
năm 1975. Phân tích nguồn gốc trực tiếp của mối quan hệ kinh tế giai đoạn 1975 –
2000.
- Phân tích sự xác lập của quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam (2000 – 2012)
thông qua cơ sở luật pháp, chính sách thương mại của Hoa Kỳ, đường lối kinh tế đối
ngoại của Đảng Cộng sản và Nhà nước Việt Nam cùng nội dung chính sách thương
mại giữa hai nước.
- Khái quát hóa, hệ thống hóa tiến trình quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam
trên hai lĩnh vực quan trọng là thương mại và đầu tư.
- Thông qua số liệu cụ thể trên các lĩnh vực quan hệ (phân tích, tổng hợp, so
sánh) đưa ra những nhận xét đánh giá độc lập về quá trình vận động phát triển và triển
vọng của mối quan hệ.
4. Phạm vi nghiên cứu và nguồn tư liệu
4.1. Phạm vi nghiên cứu
4.1.1. Về mặt không gian, đề tài nghiên cứu quan hệ giữa hai
chủ thể ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương là Hoa Kỳ và Việt Nam
trên bình diện kinh tế.
4.1.2. Về mặt thời gian, đề tài tập trung nghiên cứu tiến trình
quan hệ kinh tế giữa Hoa Kỳ và Việt Nam giai đoạn 2000 - 2012. Tác
giả lấy năm 2000 làm mốc bắt đầu thời gian nghiên cứu, vì đây là dấu
mốc xác lập quan hệ kinh tế chính thức giữa hai nước với bản Hiệp định
MỤC LỤC
Trang phụ bìa ..........................................................................................................
i
Lời cam đoan .........................................................................................................
ii
Lời cảm ơn ........................................................................................................... iii
MỤC LỤC .............................................................................................................
1
NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ...............................................
4
DANH MỤC BẢNG ........................................................................................... 5
DANH MỤC BIỂU ĐỒ ...................................................................................... 6
MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 7
1. Lý do chọn đề tài ...............................................................................................
7
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .................................................................................
9
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................... 20
4. Phạm vi nghiên cứu và nguồn tư liệu .............................................................. 21
5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu .............................................. 22
6. Đóng góp của đề tài ......................................................................................... 23
7. Kết cấu của luận án ..........................................................................................
24
Chương 1: NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN TIẾN TRÌNH
QUAN HỆ KINH TẾ HOA KỲ - VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2000 - 2012 .......... 25
1.1. Tác động từ nhân tố lịch sử của quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam ..................... 25
1.1.1. Giai đoạn trước khi Hoa Kỳ can thiệp vào miền Nam Việt Nam ............. 25
1.1.1.1. Những nỗ lực nhằm thiết lập quan hệ ngoại giao ................................... 25
1.1.1.2. Những nỗ lực thiết lập quan hệ kinh tế .................................................. 27
2
1.1.2. Giai đoạn Hoa Kỳ trực tiếp can thiệp vào miền Nam Việt Nam ...............
30
1.1.3. Tác động của tiến trình bình thường hóa quan hệ ngoại giao từ sau
năm 1975 ...................................................................................................................
33
1.2. Tác động của bối cảnh lịch sử hai thập niên sau Chiến tranh lạnh .............. 37
1.2.1. Bối cảnh thế giới và khu vực ..................................................................... 37
1.2.2. Bối cảnh Hoa Kỳ và Việt Nam .................................................................. 41
1.3. Tác động từ cơ chế chính sách và luật pháp kinh doanh của Hoa Kỳ
và Việt Nam ..............................................................................................................
45
1.3.1. Từ phía Hoa Kỳ ........................................................................................ 45
1.3.1.1. Tác động của hệ thống chính trị ............................................................. 46
1.3.1.2. Tác động của hệ thống pháp luật kinh doanh ......................................... 49
1.3.2. Tác động từ chính sách đổi mới và hội nhập của Việt Nam ..................... 53
1.3.3. Tác động từ các định chế hợp tác kinh tế giữa Hoa Kỳ và Việt Nam
giai đoạn từ năm 2000 đến năm 2012 ....................................................................... 56
Chương 2. BƯỚC PHÁT TRIỂN MỚI CỦA QUAN HỆ KINH TẾ
HOA KỲ - VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2000 - 2012 ................................................ 62
2.1. Khái quát quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam giai đoạn trước khi ký
Hiệp định Thương mại song phương (BTA) ............................................................. 62
2.1.1. Quan hệ thương mại .................................................................................. 63
2.1.2. Quan hệ đầu tư ...........................................................................................
69
2.2. Sự phát triển của quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam giai đoạn 2000 -
2012 ...........................................................................................................................
73
2.2.1. Quan hệ thương mại .................................................................................. 73
2.2.1.1. Giai đoạn khi BTA có hiệu lực đến khi Việt Nam gia nhập Tổ
chức Thương mại Thế giới - WTO (2001 - 2006) .................................................... 76
3
2.2.1.2. Giai đoạn sau khi Việt Nam gia nhập WTO đến hết năm 2012 ............. 87
2.2.2. Quan hệ đầu tư ...........................................................................................
98
2.2.2.1. Tổng quan về đầu tư của Hoa Kỳ vào Việt Nam dưới tác động
của BTA và việc Việt Nam tham gia WTO ............................................................. 98
2.2.2.2. Đầu tư của Hoa Kỳ vào Việt Nam phân theo ngành ............................ 102
2.2.2.3. Đầu tư của Hoa Kỳ vào Việt Nam phân theo địa phương .................... 106
2.2.2.4. Đầu tư của Việt Nam sang Hoa Kỳ ...................................................... 109
2.2.2.5. Viện trợ phát triển của Hoa Kỳ ở Việt Nam ........................................ 110
Chương 3. MỘT SỐ NHẬN XÉT ĐÁNH GIÁ VỀ QUAN HỆ KINH
TẾ HOA KỲ - VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2000 - 2012 ....................................... 116
3.1. Những thành tựu và hạn chế ....................................................................... 116
3.1.1. Những thành tựu ..................................................................................... 116
3.1.1.1. Về quan hệ thương mại ......................................................................... 117
3.1.1.2. Về quan hệ đầu tư ................................................................................. 119
3.1.2. Những hạn chế .........................................................................................
121
3.1.2.1. Về quan hệ thương mại ......................................................................... 121
3.1.2.2. Về quan hệ đầu tư ................................................................................. 123
3.2. Một số đặc điểm và tính chất của quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam
giai đoạn 2000 – 2012 ............................................................................................. 124
3.2.1. Một số đặc điểm ........................................................................................
124
3.2.2. Tính chất ..................................................................................................
129
3.3. Một số vấn đề đặt ra và giải pháp khắc phục ............................................. 131
3.3.1. Những khác biệt cơ bản về thể chế chính trị, chiến lược và hệ giá trị
giữa Hoa Kỳ và Việt Nam ....................................................................................... 131
3.3.2. Sự chênh lệch về quy mô, trình độ, của hai nền kinh tế Hoa Kỳ và
4
Việt Nam .................................................................................................................
133
3.3.3. Những thách thức đối với quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam .............. 133
3.3.4. Một số giải pháp ...................................................................................... 137
3.3.4.1. Nhóm giải giải pháp hạn chế những khó khăn của khác biệt chính trị ........
137
3.3.4.2. Nhóm giải pháp hạn chế sự khác biệt của hai nền kinh tế ................... 140
3.4. Triển vọng của quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam những năm tới ......... 143
3.4.1. Về quan hệ thương mại ........................................................................... 143
3.4.2. Về quan hệ đầu tư ................................................................................... 145
KẾT LUẬN.......................................................................................................
150
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN
ĐẾN LUẬN ÁN .....................................................................................................
156
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................... 157
PHỤ LỤC .................................................................................................
172 NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN
Chữ viết tắt Tiếng Anh
Asia-Pacific Economic Diễn đàn Hợp tác kinh tế
1 APEC
Cooperation (forum) châu Á -Thái Bình Dương
Association of Southeast Hiệp hội các quốc gia Đông
2 ASEAN
Asian Nations Nam Á
3 AD Anti Dumpirg Chống bán phá giá
Hiệp định Đầu tư song
4 BIT Bilateral Investment Treaty
phương
Hiệp định Thương mại song
5 BTA Bilateral Trade Agreement
phương
6 EU European Union Liên minh châu Âu
7 FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài
8 FTA Free Trade Agreement Hiệp định Thương mại tự do
9 GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội
5
Generalized System of Chương trình ưu đãi Thuế
10 GSP
Preference (Program) quan phổ cập
11 IMF International Monetary Fund Quỹ Tiền tệ quốc tế
12 MFN Most Favoured Nation Quy chế Tối huệ quốc
North American Free Trade Hiệp định tự do Thương mại
13 NAFTA
Agreement Bắc Mỹ
14 NT National Treatment Đối xử quốc gia
Quan hệ Thương mại bình
15 NTR Normal Trade Relations
thường (Quy chế)
Permanent Normal Trading Quan hệ Thương mại bình
16 PNTR
Relations thường vĩnh viễn
Trade and Investment Hiệp định khung về Thương
17 TIFA
Framework Agreement mại và Đầu tư
18 TNC Transnational Company Công ty xuyên quốc gia
Trans-Pacific Strategic
Đối tác kinh tế chiến lược
19 TPP Economic Partnership
xuyên Thái Bình Dương
Agreement
20 TPA Trade promoting Authority Quyền thúc đẩy thương mại
United States Agency for Cơ quan Phát triển quốc tế
21 USAID
International Development Hoa Kỳ
22 WB World Bank Ngân hàng thế giới
23 WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại thế giới
Chữ viết tắt Tiếng Việt:
20 CNCS Chủ nghĩa cộng sản
21 CNXH Chủ nghĩa xã hội
23 DCCH Dân chủ cộng hòa
24 DTNN Đầu tư nước ngoài
25 DTRNN Đầu tư ra nước ngoài
26 GCNDT Giấy chứng nhận đầu tư
27 NXB Nhà xuất bản
28 TBCN Tư bản chủ nghĩa
29 XHCN Xã hội chủ nghĩa
DANH MỤC BẢNG
Trang
6
Bảng 1. Trao đổi thương mại Việt Nam – Hoa Kỳ (các năm lựa chọn) ................... 59
Bảng 2.Tổng kim ngạch xuất nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam (1995 - 2000) ........... 64
Bảng 3. Các mặt hàng nhập khẩu của Hoa Kỳ từ Việt Nam (1995 - 2000) ............. 67
Bảng 4. Đầu tư của Hoa Kỳ vào Việt Nam (1994 – 2000) ...................................... 71
Bảng 5. Cơ cấu đầu tư của Hoa Kỳ vào Việt Nam theo ngành kinh tế (tính đến tháng
6 năm 2000) .................................................................................................... 72
Bảng 6. Cơ cấu loại hình đầu tư của Hoa Kỳ vào Việt Nam (2001 - 2006) ............. 73
Bảng 7. Trị giá và cơ cấu mặt hàng nhập khẩu của Hoa Kỳ từ Việt Nam
(2001 - 2006) .............................................................................................................
85
Bảng 8. Trị giá và cơ cấu xuất khẩu hàng hóa của Hoa Kỳ sang Việt Nam
(2001 - 2006) ............................................................................................................
86
Bảng 9. Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam so sánh với một số đối
tác thương mại hàng đầu của Việt Nam năm 2007 ............................................. 88
Bảng 10. Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam so sánh với một số
đối tác thương mại hàng đầu của Việt Nam năm 2008 ............................................. 89
Bảng 11. Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam so sánh với một số
đối tác thương mại hàng đầu của Việt Nam năm 2009 ............................................. 91
Bảng 12. Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam so sánh với một số
đối tác thương mại hàng đầu của Việt Nam năm 2010 ............................................. 92
Bảng 13. Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam so sánh với một số
đối tác thương mại hàng đầu của Việt Nam năm 2011 ............................................. 93
Bảng 14. Tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu Hoa Kỳ - Việt Nam so sánh với một số
đối tác thương mại hàng đầu của Việt Nam năm 2012 ............................................. 94
Bảng 15. Trị giá và cơ cấu mặt hàng nhập khẩu của Hoa Kỳ từ Việt Nam (một số mặt
hàng chính của giai đoạn 2007 – 2012 .............................................................. 95
Bảng 16. Trị giá và cơ cấu mặt hàng xuất khẩu của Hoa Kỳ sang Việt Nam
(một số mặt hàng chính của giai đoạn: 2007 – 2012) .............................................. 96
7
Bảng 17. Số liệu thu hút FDI của Hoa Kỳ vào Việt Nam giai đoạn 2001-2008..... 101
Bảng 18. Đầu tư FDI của Hoa Kỳ vào Việt Nam giai đoạn 2001 – 2008 .............. 103
Bảng 19. Đầu tư FDI của Hoa Kỳ vào Việt Nam phân theo ngành kinh tế ............ 105
Bảng 20. Đầu tư nước ngoài vào Việt Nam đến hết năm 2012
(phân theo địa phương) ...........................................................................................
107
Bảng 21: Đầu tư FDI của Việt Nam phân theo nước tiếp nhận đầu tư
(Lũy kế đến tháng 9/2012) .......................................................................................
110
DANH MỤC BIỂU ĐỒ
Trang
Biểu 1: So sánh tổng GDP năm 2003 của Hoa Kỳ và Việt Nam .............................. 74
Biểu 2: So sánh dân số năm 2003 của Hoa Kỳ và Việt Nam .................................... 74
Biểu 3: Tăng trưởng NK hàng hóa của Hoa Kỳ từ Việt Nam ................................... 98
Biểu 4: Tăng trưởng XK hàng hóa của Hoa Kỳ sang Việt Nam............................... 98
Biểu 5: Tỷ trọng trao đổi thương mại hai chiều Hoa Kỳ - Việt Nam năm 2012 ..........
127
Biểu 6: Tỷ trọng trao đổi thương mại hai chiều Trung Quốc - Việt Nam năm 2012 ....
128 MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Vào những năm cuối thế kỷ XX, sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội (CNXH) về
mặt nhà nước ở Liên Xô và các nước Đông Âu, sự kết thúc của trật tự thế giới hai cực
Yalta và Chiến tranh lạnh đã làm thay đổi sâu sắc cục diện thế giới, tác động mạnh
mẽ đến đời sống chính trị, kinh tế của nhiều quốc gia dân tộc. Các nước tư bản chủ
nghĩa (TBCN) đã tận dụng thời cơ này để phát huy tầm ảnh hưởng và chi phối toàn
diện đời sống kinh tế, chính trị thế giới, trong đó nổi bật vai trò của Hoa Kỳ với việc
thúc đẩy tiến trình toàn cầu hóa ngày càng lan rộng. Đối với những nước Xã hội chủ
nghĩa (XHCN) còn lại (trong đó có Việt Nam), để tiếp tục tồn tại phát triển phải tiếp
tục đẩy mạnh quá trình cải cách, mở cửa, đổi mới và hội nhập, đương nhiên không
thể đứng ngoài dòng chảy của toàn cầu hóa.
8
Quan hệ quốc tế sau Chiến tranh lạnh đã hình thành một số hình thức mới, phong
phú và đa dạng hơn trước. Các quốc gia với thể chế chính trị, kinh tế khác nhau đã
tìm những phương cách mới và áp dụng chúng một cách linh hoạt để thúc đẩy quan
hệ với nhau. Trong đời sống kinh tế thế giới, xu thế toàn cầu hóa, khu vực hóa cùng
sự gia tăng của các hình thức hợp tác kinh tế quốc tế đa dạng, đặc biệt nổi bật vai trò
của thương mại song phương. Quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam nói chung, quan hệ kinh
tế nói riêng là sản phẩm tất yếu của quan hệ quốc tế sau Chiến tranh lạnh. Trước bối
cảnh quan hệ quốc tế có nhiều xáo trộn của giai đoạn này, có thể nói sự phát triển của
quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam là một điểm sáng có ý nghĩa tích cực đối với hòa bình,
ổn định và phát triển ở mỗi nước cũng như trên phạm vi khu vực và thế giới. Với
Hiệp định Thương mại song phương (BTA) được ký kết vào năm 2000, quan hệ kinh
tế Hoa Kỳ - Việt Nam đã chính thức được xác lập và vận hành trên một nền tảng pháp
lý vững chắc, tạo ra động lực cho quan hệ song phương phát triển nhanh, có sự biến
đổi về chất. Dù còn “non trẻ”, nhưng mối quan hệ này đã có nguồn gốc từ rất sớm,
cùng một quá trình lịch sử đầy phức tạp và thăng trầm. Đây là mối quan hệ kinh tế
giữa hai quốc gia vốn đã từng đối đầu căng thẳng trong quá khứ, do đó dấu ấn của
chiến tranh cùng những khác biệt về chính trị, chiến lược vẫn còn tác động, ảnh hưởng
nhất định đến mối quan hệ hiện tại.
Trên bình diện địa - chính trị, địa - kinh tế, hai chủ thể của mối quan hệ này có
nhiều khác biệt: Hoa Kỳ là siêu cường có nhiều lợi ích cốt lõi ở tầm toàn cầu và Việt
Nam là một nước đang phát triển ở Đông Nam Á. Những năm đầu thế kỷ XXI, Hoa
Kỳ là siêu cường kinh tế có tổng sản phẩm trong nước (GDP) bằng 25% của thế giới,
tổng kim ngạch thương mại chiếm 30% tỉ trọng toàn cầu, đầu tư trực tiếp nước ngoài
(FDI) lớn nhất thế giới, đạt 140 tỷ USD/ năm. Cho nên, Hoa Kỳ có vai trò, tiếng nói
quan trọng và luôn chiếm ưu thế gần như tuyệt đối trong quan hệ kinh tế quốc tế.
Cùng với tính chất phức tạp, thăng trầm trong lịch sử quan hệ, sự khác biệt của nhân
tố chính trị, sự chênh lệch quy mô, trình độ của hai nền kinh tế Hoa Kỳ và Việt Nam
luôn đặt ra những rào cản, vướng mắc cho sự phát triển của mối quan hệ song phương.
Vì vậy, khi quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam được khởi động và xác lập, sự hoài
nghi về tính hiệu quả và triển vọng của mối quan hệ này luôn được đặt ra cho cả giới
nghiên cứu, các nhà hoạch định chính sách cùng giới doanh nghiệp.
9
Từ sau năm 2000, quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam đã được nâng lên một tầm cao
mới, quan hệ kinh tế đã có sự biến đổi về chất so với các giai đoạn trước. Đi tìm lời
giải cho nguyên nhân của những biến đổi đó, không thể tách rời những nguyên lý của
chủ nghĩa Marx-lenin và phương pháp luận sử học macxit, theo đó “chính trị là sự
biểu hiện tập trung của kinh tế”, “là kinh tế cô động lại”. Điều này khẳng định tính
thứ hai của chính trị so với tính thứ nhất của kinh tế. Vì vậy, việc đi sâu nghiên cứu
quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam sẽ giải đáp chính xác nhất sự biến đổi về chất của
mối quan hệ này trong suốt lịch sử hai thế kỷ bang giao giữa hai quốc gia.
Từ thực tế trên, việc nghiên cứu quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam, phân tích
những nhân tố tác động, đánh giá những thành công và hạn chế, chỉ ra những thuận
lợi và thách thức, từ đó đưa ra những nhận xét và đánh giá về tiến trình phát triển của
mối quan hệ này là một việc làm cần thiết, vừa có ý nghĩa khoa học và thực tiễn:
Về mặt khoa học, quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam trong hơn một thập niên
qua luôn nhận được sự quan tâm, nghiên cứu của các nhà chính trị, đặc biệt là các nhà
Kinh tế học. Tuy nhiên, nhìn nhận vấn đề từ góc độ Sử học, đánh giá một cách khoa
học và khách quan về mối quan hệ này, từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm từ
những thành công và hạn chế sẽ là một đóng góp của đề tài.
Về mặt thực tiễn, những nhận xét đánh giá khách quan và khoa học đồng thời
cũng sẽ giúp cho các nhà quản lý kinh tế trong việc hoạch định chính sách kinh tế,
thương mại của Việt Nam và góp phần hỗ trợ các nhà doanh nghiệp (nhất là phía Việt
Nam) có chiến lược sản xuất và kinh doanh đúng đắn và cạnh tranh có hiệu quả nhằm
tiếp cận thị trường rộng lớn của Hoa Kỳ.
Từ những nhận thức nói trên, chúng tôi chọn đề tài: “Tiến trình quan hệ kinh
tế Hoa Kỳ - Việt Nam giai đoạn 2000 - 2012” làm đề tài Luận án tiến sĩ, chuyên
ngành Lịch sử thế giới, mã số: 62 22 03 11.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam từ năm 2000 đến năm 2012 là một vấn
đề mới mẻ, đang thu hút sự chú ý của nhiều giới nghiên cứu: các nhà sử học, các nhà
kinh tế, các nhà chính trị và ngoại giao. Qua thực tế sưu tầm, tổng hợp nguồn tư liệu
để triển khai luận án, chúng tôi nhận thấy, chưa có công trình nào nghiên cứu quan
10
hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam một cách đầy đủ và hệ thống từ năm 2000 đến năm
2012. Với những tài liệu hiện có, vấn đề nghiên cứu của luận án có thể được nghiên
cứu riêng thành từng lĩnh vực quan hệ (thương mại, đầu tư) hay với một thời gian
ngắn nhất định (không trùng với thời gian khảo sát của đề tài)...
Vì thực trạng nguồn tài liệu nghiên cứu vấn đề quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt
Nam đa dạng, phong phú, nên để thuận lợi cho công việc xử lý tài liệu và nghiên cứu,
chúng tôi phân loại tài liệu nghiên cứu vấn đề thành 3 nhóm cơ bản sau:
2.1. Nhóm các công trình nghiên cứu về Hoa Kỳ, chính
sách kinh tế của Hoa Kỳ đối với Việt Nam và nhóm công trình nghiên
cứu chính sách kinh tế đối
ngoại của Việt Nam
2.1.1.Nhóm công trình nghiên cứu về Hoa Kỳ và tình
hình kinh tế của Hoa Kỳ:
Trong nhóm này có các công trình tiêu biểu sau: Trước hết là công trình “Các
vấn đề nghiên cứu về Hoa Kỳ” (2011) của Nguyễn Thái Yên Hương và Tạ Minh Tuấn
(đồng chủ biên), trong đó đã trình bày về lịch sử văn hóa, xã hội Hoa Kỳ; hệ thống
chính trị, pháp luật, khái quát về kinh tế, chính sách đối ngoại của quốc gia này. Tuy
nhiên, công trình không đi sâu giải quyết hệ thống và đầy đủ chính sách kinh tế của
Hoa Kỳ, phần trình bày về chính sách kinh tế chưa nhiều. Nhà nghiên cứu Ngô Xuân
Bình trong công trình “Kinh tế Mỹ - Lý thuyết, chính sách đổi mới và thực tiễn”
(1993) đã phân tích khá toàn diện, hệ thống và cụ thể về sự đổi mới của nền kinh tế
Mỹ trong vài thập niên cuối thế kỷ XX như: những vấn đề cơ sở lý luận và thực tiễn
của sự đổi mới đó, tác động của sự đổi mới chính sách kinh tế đối với quá trình phát
triển kinh tế Mỹ, trong đó tập trung nhấn mạnh vào các cuộc cải cách tài chính, thuế
khóa, tiền tệ và kinh tế đối ngoại. Tuy công trình chưa trình bày các chính sách kinh
tế của Mỹ đối với Việt Nam và khu vực, nhưng có thể xem đây là những luận chứng
quan trọng để định vị vai trò, vị thế quan trọng của chủ thể kinh tế Hoa Kỳ trong quá
trình quan hệ kinh tế với Việt Nam. Công trình “Cấu trúc lại nền kinh tế Mỹ từ thập
kỷ 70 của thế kỷ trước đến nay” của Vũ Đăng Hinh (chủ biên, 2005), có 3 phần chính
bao gồm 6 chương, trong đó đã tổng kết những nét chính về cấu trúc lại nền kinh tế
Mỹ trước và sau năm 2000 với việc phân tích nhu cầu và giải pháp, phần cuối trình
11
bày những kết quả ban đầu của hoạt động điều chỉnh và tác động của cấu trúc lại nền
kinh tế Mỹ. Tuy nhiên, công trình chưa đánh giá đầy đủ vai trò của nền kinh tế Hoa
Kỳ với thế giới và khu vực, cũng như chưa làm rõ chính sách kinh tế đối ngoại của
quốc gia này. Mặc dầu vậy, công trình này đã trang bị cho chúng tôi một nền sự hiểu
biết về thực trạng kinh tế, chính trị, xã hội của chủ thể Hoa Kỳ - động lực của quan
hệ kinh tế song phương nhìn từ phía Hoa Kỳ.
Ngoài những tài liệu trên, liên quan đến chủ thể kinh tế Hoa Kỳ có thể kể đến
những tài liệu khác như: “Lịch sử Hoa Kỳ” của Franck Schoell do Việt Nam Khảo
dịch xã dịch và xuất bản (tại Sài Gòn trước năm 1975); Các bài viết về kinh tế Hoa
Kỳ trên Tạp chí châu Mỹ ngày nay như: “Hệ thống thuế của Mỹ” của Đặng Đức Long
(2010); “Một số vấn đề cơ bản của kinh tế Mỹ” của Nguyễn Tuấn Minh (2011); “Tác
động của nhóm lợi ích đến quá trình ban hành pháp luật của Quốc hội Mỹ” của Phạm
Thị Thu Huyền (2011); “Những đánh giá bước đầu về chủ nghĩa thực dụng Mỹ” của
Trịnh Sơn Hoan (2011); “Hoạt động vận động hành lang trong quá trình xây dựng
chính sách và pháp luật ở Mỹ” của Trần Bạch Hiếu (2009); “Lobby chính sách đối
ngoại Hoa Kỳ” của Bùi Phương Lan (2009).
Các đề tài nghiên cứu khoa học cấp viện của Viện Nghiên cứu châu Mỹ như:
“Hệ thống chính trị và đảng cầm quyền ở Mỹ” (2005) của Nguyễn Thiết Sơn; “Vai
trò nhà nước trong nền kinh tế tri thức Mỹ” của Nguyễn Xuân Trung (2005), đều đề
cập và trình bày khái quát về vai trò của nhân tố chính trị trong nền kinh tế Mỹ.
2.1.2. Nhóm công trình phản ánh chính sách kinh tế
quốc tế của Hoa Kỳ và chính sách kinh tế của Hoa Kỳ đối với
Việt Nam.
Tiêu biểu trong nhóm này phải kể đến công trình: “Quan hệ kinh tế Việt Nam
- Hoa Kỳ: vấn đề, chính sách và xu hướng” (2011), của Nguyễn Thiết Sơn (chủ biên)
có 9 chương với 3 phần chính: Những tiền đề quan hệ kinh tế Việt Nam và Hoa Kỳ,
Thực trạng quan hệ kinh tế song phương từ năm 2001 đến năm 2007; Triển vọng quan
hệ kinh tế Việt Nam - Hoa Kỳ; trong đó có một số đề xuất định hướng quan điểm,
chính sách, kịch bản phát triển quan hệ kinh tế của Việt Nam với Hoa Kỳ. Đây là
công trình nghiên cứu về quan hệ kinh tế Việt Nam - Hoa Kỳ chủ yếu đi sâu phân tích
12
các vấn đề và chính sách xu hướng trên cơ sở khảo sát những kết quả thương mại và
đầu tư kể từ năm 2001. Tuy nhiên, công trình về mặt thời gian chỉ dừng lại khảo sát
trực tiếp quan hệ giai đoạn 2001 – 2007, phần chính sách kinh tế của Hoa Kỳ chưa
trình bày có hệ thống từ tác động của bối cảnh lịch sử đến hệ thống luật pháp và các
cơ quan hoạch định chính sách. Về lĩnh vực thương mại và đầu tư, tác giả cũng chỉ
trình bày một cách khái quát những nét chính. Có thể đánh giá đây là công trình thiết
thực cho đề tài nghiên cứu, đặc biệt ở nội dung chính sách và xu hướng của mối quan
hệ.
Công trình “Buôn bán với Mỹ” (2002) của Nguyễn Ngọc Bích, với 157 trang,
chia thành 9 mục. Trong công trình này, tác giả đã cung cấp những nhận thức thiết
thực về luật pháp thương mại Mỹ, vai trò của luật pháp trong điều chỉnh các giao dịch
giữa người Mỹ với nhau và giữa họ với người nước ngoài. Tác giả đi sâu làm rõ hệ
thống luật pháp kinh tế, thương mại Hoa Kỳ, nhưng chưa phân tích được hệ thống
chính sách kinh tế, thương mại của quốc gia này, cũng như chưa đề cập đến các chính
sách kinh tế, thương mại của Hoa Kỳ với Việt Nam, các lĩnh vực quan hệ kinh tế song
phương…
Bài viết “Chính sách thương mại của Hoa Kỳ đối với Việt Nam từ năm 2001
đến nay” của Nguyễn Thị Kim Chi (2009) trình bày những yếu tố tác động đến chính
sách thương mại của Hoa Kỳ đối với Việt Nam từ năm 2001 đến năm 2009, đồng thời
phân tích nội dung các chính sách thương mại, nêu lên những đánh giá chung về chính
sách của Hoa Kỳ đối với Việt Nam từ khi có BTA. Nguyễn Tuấn Minh trong “Những
cơ sở hoạch định chính sách kinh tế của Mỹ và vấn đề đối với Việt Nam” (2009) đã
khái quát về hệ thống luật pháp Mỹ, chính sách và hệ thống hoạch định chính sách
kinh tế Mỹ và vấn đề đối với Việt Nam, và trong “Chính sách kinh tế của Hoa Kỳ đối
với Việt Nam” (2009), Nguyễn Tuấn Minh đã nêu lên cơ sở luật pháp của chính sách
kinh tế của Hoa Kỳ, chính sách và thực tiễn chính sách kinh tế trong quan hệ Việt
Nam - Hoa Kỳ: những vấn đề quan hệ song phương, về thương mại, về chính sách
đầu tư, về chính sách lao động. Bài viết “Cơ sở pháp lý và hệ thống thực thi chính
sách thương mại quốc tế của Mỹ” của Nguyễn Thị Kim Chi (2009) nêu lên mục tiêu
và cơ sở pháp lý của chính sách thương mại Hoa Kỳ, hệ thống ban hành và thực thi
chính sách thương mại Hoa Kỳ như: Quốc hội, Chính phủ, Đại diện Thương mại, Bộ
13
Thương mại, Cục Hải quan Hoa Kỳ, Ủy ban Thương mại quốc tế Hoa Kỳ (ITC), các
ủy ban cố vấn khu vực kinh tế tư nhân. Qua bài viết, có thể thấy tính phức tạp của
quá trình hoạch định và thực thi chính sách thương mại của Hoa Kỳ, một lĩnh vực còn
mới lạ đối với phía chủ thể kinh tế Việt Nam. Qua những công trình trên, hầu hết chỉ
dừng lại trình bày, phân tích vấn đề ở khía cạnh chính sách, không đề cập đến chính
sách kinh tế, thương mại cụ thể giữa Hoa Kỳ và Việt Nam, cũng như các lĩnh vực
quan hệ kinh tế cụ thể và những tác động đến quá trình này…
Cùng nằm trong nhóm tài liệu này, qua sưu tầm xử lý, chúng tôi còn tiếp cận
nhiều công trình, bài viết khác phản ánh cơ sở hoạch định chính sách kinh tế, nội
dung các chính sách kinh tế của Hoa Kỳ với Việt Nam, có thể kể đến như: “Chính
sách đối ngoại của Hoa Kỳ trong thập niên 1970” do Cơ quan Thông tin Hoa Kỳ dịch
và xuất bản năm 1972; “Chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ: Động cơ của sự lựa chọn
trong thế kỷ XXI” của Bruce W. Jentleson (2000)…
Trên tạp chí Châu Mỹ ngày nay, các bài viết đề cập đến chính sách kinh tế đối
ngoại của Hoa Kỳ cũng như chính sách kinh tế của quốc gia này với Việt Nam cũng
rất phong phú, có thể kể đến như: Bài viết “Chính sách thương mại của Hoa Kỳ trong
bối cảnh toàn cầu hóa kinh tế” của Lê Thị Vân Nga (2005); “Điều chỉnh trong chính
sách đối ngoại của chính quyền Obama và quan hệ kinh tế Việt Nam - Hoa Kỳ hiện
nay” của Trần Nguyễn Tuyên (2009); “Sự điều chỉnh chính sách Đông Nam Á của
chính quyền B.Obama” của Lê Khương Thùy (2010); “Quan điểm và chính sách của
Mỹ đối với vấn đề hội nhập ở Đông Á” của Nguyễn Minh Tuấn và
Vũ Đăng Linh (2010); “Vài nét về chính sách của Mỹ đối với Việt Nam (1976 -
2008)” của Nguyễn Anh Cường (2011)…
2.1.3. Nhóm công trình đề cập đến chính sách kinh tế của chủ thể Việt Nam,
tiêu biểu như: “Phát triển kinh tế thị trường ở Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh
tế quốc tế” (2006) do Nguyễn Văn Nam (chủ biên). Cuốn sách dài 375 trang bao gồm
3 phần chính trong đó các tác giả đã hệ thống hóa các tác động của xu thế toàn cầu
hóa và hội nhập kinh tế quốc tế đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa (XHCN) ở Việt Nam, nêu lên thực trạng phát triển kinh tế thị trường
định hướng XHCN trong điều kiện toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế, từ đó đề
14
xuất các quan điểm và giải pháp đẩy mạnh hội nhập kinh tế quốc tế nhằm phát triển
kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam. Tuy nhiên, công trình chỉ dừng lại
khái các chính sách kinh tế đối ngoại chung của Việt Nam, chưa đề cập đến các chính
sách kinh tế đối ngoại của Việt Nam với Hoa Kỳ.
Công trình“Gia nhập WTO, Việt Nam kiên định con đường đã chọn” của các
học giả, các nhà nghiên cứu quốc tế đánh giá nhìn nhận về Việt Nam (2004). Đây là
những công trình nghiên cứu về kinh tế Việt Nam ở nước ngoài, trong đó khẳng định
những đường lối, chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước Việt Nam, những thuận
lợi và khó khăn trong hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam. Ngoài ra, còn có thể kể
đến công trình: “Đánh giá tiến trình APEC và tác động đối với Việt Nam” (2007) của
Hoàng Anh Tuấn (chủ biên).v.v…
2.2. Nhóm các công trình nghiên cứu chung về quan hệ Hoa Kỳ - Việt
Nam, Việt Nam - Hoa Kỳ trong đó có nội dung đề cập đến quan hệ kinh tế giữa hai
quốc gia
Đây là nhóm công trình phản ánh quan hệ giữa Hoa Kỳ và Việt Nam qua nhiều
giai đoạn lịch sử và trên nhiều lĩnh vực. Trong những tài liệu này chúng tôi có thể kế
thừa, làm phong phú hơn cho đề tài ở các khía cạnh như bối cảnh lịch sử, các chính
sách kinh tế, các số liệu kinh tế: Tiêu biểu phải kể đến: “US – Vietnam Normalization
– Past, Present, Future của Frederick. Brown” (1997). Đây là công trình nghiên cứu
vấn đề ở nước ngoài, qua công trình này, tác giả trình bày và phân tích quá trình bình
thường hóa quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam theo tiến trình lịch sử, trong đó tác giả đề
cập đến tiềm năng hợp tác kinh tế giữa hai nước, từ đó đưa ra những đánh giá, dự báo
mang tính khoa học về triển vọng quan hệ kinh tế trong giai đoạn tiếp theo. Tài liệu
này là nguồn tham khảo bổ ích cho đề tài trong việc nghiên cứu về quá trình xác lập
quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam: quá trình bình thường hóa quan hệ ngoại giao
như là một cơ sở chính trị vững chắc cho việc xác lập quan hệ kinh tế, đồng thời thúc
đẩy thương mại và đầu tư hai chiều chuyển biến mạnh mẽ. Tuy nhiên, công trình chỉ
dừng lại cung cấp những thông tin cho đề tài ở giai đoạn trước năm 2000.
Tiếp đến, công trình “Quan hệ Việt - Mỹ (1939 – 1954)” của Phạm Thu Nga
(2004) đã chứng minh mối quan hệ chung giữa hai quốc gia tuy mới bắt đầu được
15
thiết lập, nhưng đã có những tiền đề về kinh tế từ rất sớm. Thông qua những tài liệu
lịch sử, những số liệu khách quan, trung thực (đặc biệt về kinh tế), tác giả đã rút ra
những kết luận, khái quát có giá trị khoa học và thực tiễn, có sức thuyết phục về chiến
lược của Hoa Kỳ đối với chủ thể Việt Nam giai đoạn trước năm 1954. Tuy công trình
chỉ trình bày những vấn đề quan hệ chung giữa hai quốc gia trong giai đoạn 1939 –
1945, nhưng qua cuốn sách này chúng tôi sử dụng nhiều luận cứ, luận chứng và các
số liệu để làm rõ những chính sách thể hiện tầm nhìn chiến lược về kinh tế, chính trị
của Hoa Kỳ ở khu vực và Việt Nam. Công trình “Quan hệ Việt Nam - Hoa Kỳ (1994
- 2010)” của Bùi Thị Phương Lan (2011) gồm có 3 phần chính: trong đó tác giả đã
tập trung phân tích bối cảnh trước bình thường hóa quan hệ ngoại giao đến khi quan
hệ song phương toàn diện được thiết lập; Việt Nam trong chính sách an ninh mới của
Mỹ và tương quan quan hệ Mỹ với châu Á, định vị Việt Nam trong chính sách đối
ngoại Mỹ sau khủng hoảng kinh tế. Đây là một nguồn tại liệu thiết thực của đề tài quá
trình xác lập quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam và những quan điểm về chính sách
của Hoa Kỳ dành cho phía Việt Nam trong tiến trình quan hệ. Nhưng công trình này
chủ yếu đi vào nghiên cứu các lĩnh vực quan hệ chung, nội dung liên quan đến quan
hệ kinh tế song phương không nhiều.
Qua thu thập xử lý tài liệu, chúng tôi đặc biệt chú ý công trình luận án tiến sĩ
lịch sử nghiên cứu về “Quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ từ năm 1995 đến năm 2005” của
Trần Nam Tiến, được cấu trúc thành 4 chương. Tuy nhiên qua luận án này, tác giả
chủ yếu chỉ dựng lại việc đánh giá mối quan hệ song phương nhìn từ phía Việt Nam.
Luận án tiến sĩ “Quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam từ năm 1991 đến năm 2006” của Vũ
Thị Thu Giang thuộc chuyên ngành Lịch sử thế giới được cấu trúc thành 4 chương,
trong đó tác giả đã tập trung nghiên cứu quan hệ giữa hai quốc gia trong thời gian từ
sau Chiến tranh lạnh đến năm 2006 trên tất cá các mặt: Chính trị, ngoại giao, an ninh
- quốc phòng, kinh tế - thương mại và một số lĩnh vực khác. Luận án đã đánh giá mối
quan hệ chung (không chuyên sâu về kinh tế) giữa hai quốc gia. Chúng tôi có thể
tham khảo, sử dụng các số liệu kinh tế của tài liệu này trong quan hệ kinh tế Hoa Kỳ
- Việt Nam giai đoạn trước năm 2006…
Cùng phản ánh những nội dung trên, chúng tôi còn có thể khai thác các tài liệu
có giá trị khác từ các đề tài nghiên cứu khoa học cấp viện của Viện Nghiên cứu châu
16
Mỹ, tiêu biểu là: “Quan hệ Mỹ - Việt: Cách nhìn và đánh giá từ phía người Mỹ” của
Nguyễn Tuấn Minh (2002); hay đề tài “Quan hệ Mỹ - Việt” của Phạm Thị Thi, (2001);
Các công trình và bài viết tiêu biểu khác như: “Quan hệ Việt – Mỹ: 30 năm sau chiến
tranh, 10 năm bình thường hóa quan hệ” của Lê Khương Thùy (2005); “Góp phần
tìm hiểu quan hệ Việt nam - Hoa Kỳ” của Phạm Xanh (2006); “Sự điều chỉnh chính
sách của Mỹ và Nga đối với Việt Nam” (1991 – 2008) của Bùi Thị Thảo (Luận án
Tiến sĩ Sử học, chuyên ngành Lịch sử thế giới, bảo vệ tại Đại học Huế năm 2012).
2.3. Nhóm các công trình nghiên cứu trực tiếp vấn đề quan hệ kinh tế Hoa
Kỳ - Việt Nam, Việt Nam – Hoa Kỳ
Đây là nhóm tài liệu rất quan trọng nhằm giúp tác giả của đề tài hệ thống hóa,
khái quát hóa và tái hiện tiến trình quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam, tiêu biểu như
các công trình: “The Road to MFN – US – Vietnam Trade Relations Lurch toward
Maturity” của Jonathan Tombes đăng trên VBJ số tháng 6 năm 1998. Tác giả phân
tích những rào cản trong quan hệ thương mại Hoa Kỳ - Việt Nam; Quy chế tối huệ
quốc (MFN) của Hoa Kỳ. Đây là tài liệu mà chúng tôi đã tham khảo những quan
điểm, chính sách và luật pháp thương mại phía Hoa Kỳ để trình bày chính sách kinh
tế của Hoa Kỳ đối với chủ thể Việt Nam trong quan hệ song phương. Tuy nhiên, công
trình này chủ yếu trình bày một vài chính sách kinh tế của Hoa Kỳ ở góc độ luật pháp.
Tài liệu “The Vietnam – U.S. Normalization Process” (Báo cáo của Cơ quan
Nghiên cứu phục vụ Quốc hội Hoa Kỳ) của Mark E. Manyin (thuộc Ban Đối ngoại
Quốc phòng và Thương mại) do Trung tâm Thông tin – Tư liệu, Phòng Thông tin -
Văn hóa, Đại sứ Hợp chúng quốc Hoa Kỳ ấn hành. Bản báo cáo được trình bày dưới
góc nhìn của người Mỹ (được dịch ra tiếng tiếng Việt) dài 45 trang, trình bày khá cụ
thể quá trình bình thường hóa quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam qua các giai đoạn, những
sáng kiến dưới thời các chính quyền Jimmy Carter, Ronald Regan và George W.
Bush, những diễn biến dưới thời chính quyền Bill Clinton. Báo cáo về quan hệ kinh
tế - Hiệp định Thương mại song phương (BTA), thực hiện BTA; Hiệp định Dệt may,
tranh chấp cá da trơn, Quyền sở hữu trí tuệ, viện trợ kinh tế song phương của
Mỹ cho Việt Nam, quan hệ an ninh chính trị, hợp tác chống khủng bố, chống buôn
lậu ma túy, nhân quyền, vấn đề tù binh chiến tranh và lính Mỹ mất tích (POW/MIA).
17
Đồng thời, dưới nhãn quan của Hoa Kỳ, báo cáo đã đánh giá Việt Nam ở các khía
cạnh: những tiến triển kinh tế; người Việt ở nước ngoài, các xu hướng chính trị, Đại
hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng Cộng sản Việt Nam, bạo loạn ở Tây
nguyên, các biện pháp đối phó với dịch SARS, chính sách đối ngoại và quốc phòng.
Đây là tài liệu quan trọng thể hiện cách nhìn và đánh giá của phía Hoa Kỳ, tuy nhiên
công trình chủ yếu dừng lại phân tích những tác động đến chính sách quan hệ song
phương… Chúng tôi sử dụng tài liệu làm rõ hơn theo quan điểm của Hoa Kỳ để phục
vụ vấn đề nghiên cứu.
Bài viết “Vietnam - United States Economic Cooperation: Current Status and
Future Prospect” (hợp tác kinh tế Việt Nam – Hoa Kỳ: thực trạng và triển vọng), tài
liệu song ngữ Anh - Việt của Bùi Thành Nam được đăng trên kỷ yếu Hội thảo khoa
học: Quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ hướng tới tầm cao mới (2012). Bài viết được chia
thanh 3 phần có số liệu và bảng biểu so sánh rất cụ thể, trong đó, tác giả đã nêu thực
tiễn quan hệ kinh tế Việt Nam - Hoa Kỳ, từ đó rút ra những hạn chế trong quan hệ
kinh tế giữa hai quốc gia, đồng thời đánh giá xu hướng hợp tác kinh tế Việt Nam –
Hoa Kỳ. Tuy nhiên, công trình chỉ đề cập một cách khái quát thành tựu thương mại
và đầu tư song phương trong một giai đoạn ngắn. Công trình “Việt Nam - Hoa Kỳ
quan hệ thương mại và đầu tư” của Nguyễn Thiết Sơn (2004), cuốn sách có 3 phần
chính: Tiến trình quan hệ kinh tế thương mại Việt - Mỹ; Quan hệ Việt - Mỹ về thương
mại và đầu tư; Triển vọng quan hệ thương mại và đầu tư Việt - Mỹ, trong đó tác giả
đã tổng hợp phân tích từ những số liệu quan hệ kinh tế giữa hai quốc gia từ sau bình
thường hóa quan hệ đến năm 2001. Đồng thời, bước đầu tác giả đưa ra những đánh
giá về triển vọng của mối quan hệ kinh tế trong những năm tiếp theo. Công trình giúp
cho chúng tôi đưa ra nhiều luận cứ, luận chứng quan trọng để chỉ ra phương hướng
nghiên cứu các nội dung của luận án, công trình không trùng với thời gian nghiên cứu
của luận án.
Cùng phản ánh nội dung trên, có thể kể đến như: Công trình “An Assessment
of the Economic Impact of the United States – Vietnam Bilateral Trade Agreement”
của Star - Vietnam do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia dịch và ấn hành; Công trình
“21 năm viện trợ Mỹ ở Việt Nam” của Đặng Phong (1991); “Triển vọng quan hệ Mỹ
- Việt Nam” của Douglas Peter Peterson – Đại sứ Hoa kỳ tại Việt Nam…
Các bài viết về quan hệ kinh tế Việt – Mỹ trên Tạp chí châu Mỹ ngày nay tuy
chỉ đi vào những lĩnh vực cụ thể và trong thời điểm cụ thể nhưng rất phong phú, đa
18
dạng. Về lĩnh vực quan hệ thương mại, có thể kể đến: “Quan hệ thương mại Việt -
Mỹ sau 5 năm nhìn lại” của Phạm Hồng Tiến (2000); “Những vấn đề về thị trường
Hoa Kỳ - Xuất khẩu hàng dệt may Việt Nam cần chú ý” của Vũ Hoàng Chương
(2005); “Những thay đổi trong cơ cấu hàng Việt Nam sang Mỹ” của Nguyễn Văn
Bình (2006); “Xuất khẩu hàng hóa Việt Nam vào thị trường Mỹ: tình hình và giải
pháp” của Bùi Ngọc Sơn (2007); “Những vấn đề doanh nghiệp Việt Nam cần lưu ý
khi bị Mỹ kiện bán phá giá” của Đoàn Tất Thắng (2007); “Quan hệ kinh tế Việt Nam
- Hoa Kỳ trong bối cảnh mới” của Nguyễn Ngọc Mạnh (2009); “Kinh nghiệm xuất
khẩu hàng dệt may vào thị trường Mỹ của một số nước Châu Á” của Nguyễn Minh
Quang (2010).v.v…
Về lĩnh vực quan hệ đầu tư có thể kể đến: “Đầu tư của các công ty xuyên quốc
gia Hoa Kỳ và vấn đề ra với Việt Nam” của Nguyễn Xuân Trung (2006); “Sự vận
động của dòng vốn FDI quốc tế và một số đề xuất đẩy mạnh thu hút FDI ở Việt Nam”
của Tô Hiến Thà (2009); “Đầu tư gián tiếp nước ngoài ở Việt Nam năm 2010 và triển
vọng” Nguyễn Minh Tâm (2011).v.v...
Một số nhận xét
Trên cơ sở tiếp cận nguồn tài liệu gốc và các công trình, bài viết nghiên cứu
qua 3 nhóm phân loại của đề tài, có thể đưa ra nhận xét như sau:
Thứ nhất, nhiều công trình, bài viết chỉ đề cập đến một lĩnh vực, khía cạnh
quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam và thường chỉ trong một thời kỳ ngắn, không
trùng với khung thời gian nghiên cứu của luận án (2000 - 2012). Mặt khác, đa số công
trình nghiên cứu vấn đề quan hệ song phương ở trong nước chủ yếu là trên khía cạnh
Kinh tế học và nhìn nhận, đánh giá từ phía góc nhìn của chủ thể Việt Nam.
Thứ hai, có khá nhiều nội dung khoa học của vấn đề nghiên cứu cần được bổ
sung hoàn thiện, như: khái niệm quá trình xác lập và sự ra đời của quan hệ kinh tế
Hoa Kỳ - Việt Nam; Nội dung của chính sách kinh tế, thương mại của hai nước dành
cho nhau và vai trò của nó trong thực tiễn quan hệ kinh tế song phương; Những thành
tựu của quan hệ thương mại và đầu tư giai đoạn khi BTA có hiệu lực đến năm 2012;
Những tác động và thách thức đối với mối quan hệ trong những năm tới…
19
Thứ ba, do góc nhìn khác nhau nên vẫn tồn tại những quan điểm đánh giá
không giống nhau, thậm chí trái ngược nhau giữa các nhà nghiên cứu trong và ngoài
nước, đòi hỏi phải có một cách nhìn nhận vấn đề khoa học và có sức thuyết phục hơn
của tác giả luận án, chẳng hạn: Vai trò tác động của nhân tố Trung Quốc và sự tương
tác Hoa Kỳ - Trung Quốc đối với quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam; Sự khác biệt
chính trị giữa Hoa Kỳ và Việt Nam và sự tác động, chi phối của nó đến mối quan hệ
kinh tế song phương; Đánh giá sự khác biệt của viện trợ Hoa Kỳ ở Việt Nam trước
và sau năm 1975.v.v…
Như vậy, chưa có một công trình nghiên cứu quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt
Nam từ năm 2000 đến năm 2012 một cách hệ thống, toàn diện dưới góc độ Sử học,
đi từ cơ sở hình thành; sự xác lập; tiến trình quan hệ đến thành tựu, hạn chế; tác động,
triển vọng của mối quan hệ.
Từ thực tiễn và kết quả nghiên cứu nói trên, chúng tôi nhận thấy tiến trình quan
hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam (2000 – 2012) dưới góc nhìn Sử học là một vấn đề
mới, có giá trị khoa học và thực tiễn sâu sắc, cần được nghiên cứu có hệ thống và
toàn diện. Với tư cách là một quá trình lịch sử thống nhất, trong đó Hoa Kỳ là chủ thể
của quá trình, được tác giả đặt ở vị trí xuất phát của vấn đề, do đó cần phải nghiên
cứu quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam từ quá trình xác lập, cơ sở pháp lý và nội
dung của mối quan hệ. Từ đó có đủ dữ liệu cần thiết để đánh giá những thành tựu,
hạn chế, đưa ra những dự báo khoa học về sự vận động của quan hệ kinh tế Hoa Kỳ
- Việt Nam trong những năm tới. Đây cũng là mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của
luận án và chưa từng được công trình nào nghiên cứu một cách có hệ thống.
Với những tài liệu, công trình nghiên cứu được sưu tầm và bước đầu xử lý từ
nhiều nguồn khác nhau, đã cung cấp cho chúng tôi nhiều thông tin gợi mở quan trọng,
là nền tảng cho việc nghiên cứu của đề tài luận án. Vì vậy, chúng tôi trân trọng tất cả
những tài liệu này, xem đó như nguồn tài liệu tham khảo bổ ích cho tác giả trong suốt
quá trình nghiên cứu. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu của đề tài nhằm phản một cách hệ thống tiến trình quan hệ kinh tế
Hoa Kỳ - Việt Nam (2000 -2012), làm rõ lịch sử vận động, phát triển của mối quan
20
hệ. Đồng thời, trình bày và phân tích các nội dung của mối quan hệ, từ đó đánh giá
tác động và đưa ra những dự báo bước đầu về xu hướng vận động của quan hệ kinh
tế Hoa Kỳ - Việt Nam trong thời gian tới.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam diễn ra giữa hai chủ thể có sự khác biệt
rất lớn, để đạt được mục tiêu nghiên cứu đã nêu, tác giả luận án cần phải tập trung
giải quyết những nhiệm vụ sau:
- Chứng minh nguồn gốc sâu xa của mối quan hệ kinh tế giữa hai quốc gia
Hoa Kỳ và Việt Nam thông qua việc khái quát những cơ sở chính trị và kinh tế trước
năm 1975. Phân tích nguồn gốc trực tiếp của mối quan hệ kinh tế giai đoạn 1975 –
2000.
- Phân tích sự xác lập của quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam (2000 – 2012)
thông qua cơ sở luật pháp, chính sách thương mại của Hoa Kỳ, đường lối kinh tế đối
ngoại của Đảng Cộng sản và Nhà nước Việt Nam cùng nội dung chính sách thương
mại giữa hai nước.
- Khái quát hóa, hệ thống hóa tiến trình quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam
trên hai lĩnh vực quan trọng là thương mại và đầu tư.
- Thông qua số liệu cụ thể trên các lĩnh vực quan hệ (phân tích, tổng hợp, so
sánh) đưa ra những nhận xét đánh giá độc lập về quá trình vận động phát triển và triển
vọng của mối quan hệ.
4. Phạm vi nghiên cứu và nguồn tư liệu
4.1. Phạm vi nghiên cứu
4.1.1. Về mặt không gian, đề tài nghiên cứu quan hệ giữa hai
chủ thể ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương là Hoa Kỳ và Việt Nam
trên bình diện kinh tế.
4.1.2. Về mặt thời gian, đề tài tập trung nghiên cứu tiến trình
quan hệ kinh tế giữa Hoa Kỳ và Việt Nam giai đoạn 2000 - 2012. Tác
giả lấy năm 2000 làm mốc bắt đầu thời gian nghiên cứu, vì đây là dấu
mốc xác lập quan hệ kinh tế chính thức giữa hai nước với bản Hiệp định