Học thuyết pháp trị trung quốc cổ đại- một số tư tưởng cơ bản

  • 11 trang
  • file .docx
Học thuyết pháp trị Trung Quốc cổ đại- Một số tư tưởng cơ bản
Tóm tắt: Ra đời cách đây trên hai nghìn năm, mặc dù còn có nhiều hạn chế do lịch
sử, do bản chất giai cấp nhưng học thuyết Pháp trị của Trung quốc cổ đại vẫn toát
lên nhiều giá trị tư tưởng quý báu mà học thuyết Nhà nước pháp quyền sau này đã
tiếp thụ được. Những giá trị tư tưởng này đã đóng một vai trò tích cực trong lịch sử
Trung quốc.
Trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa hiện nay, chúng
ta nên tham khảo, tiếp thụ những hạt nhân tiến bộ của học thuyết này, như: đề cao
pháp luật; pháp luật phải phù hợp với đời sống xã hội; và, pháp luật phải được thi
hành triệt để, nghiêm minh.. Đấy là những vấn đề được đề cập đến trong bài viết..
Cuối thời Xuân thu sang đầu Chiến quốc, xã hội Trung Quốc lâm vào cuộc khủng
hoảng ngày càng trầm trọng: nền chính trị Thiên Tử của nhà Chu suy vong, các
chư hầu cùng nổi lên tranh giành bá chủ.
Trung Quốc bước vào thời kỳ loạn lạc chưa từng thấy với hơn năm trăm năm chiến
tranh đau thương " người chết đầy đồng, thây chất đầy thành " (Mạnh Tử). Hiện
thực nóng bỏng đó là tiền đề tích cực cho ra đời hàng loạt các học thuyết tư tưởng,
nhằm lý giải hiện thực và đề xuất những quan điểm, đường lối chính trị- những
phương thuốc cứu đời từ loạn về trị.
Lịch sử Trung Quốc đã từng kiểm nghiệm vai trò các học thuyết "Đức trị ", "Vô vi
trị ", "Kiêm ái "... Song chúng đều tỏ ra bất lực vì không đáp ứng được yêu cầu
thời cuộc. Vào lúc tưởng chừng bế tắc đó, học thuyết pháp trị đã xuất hiện trên vũ
đài lịch sử với tư cách là đường lối chiến lược chính trị lấy pháp luật làm công cụ
chủ yếu, nhanh chóng trở thành ngọn cờ tư tưởng góp phần đưa sự nghiệp thống
nhất của nhà Tần đi đến thắng lợi, thúc đẩy sự chuyển biến xã hội Trung
Quốc từ phong kiến sơ kỳ sang quân chủ chuyên chế, đánh dấu một mốc quan
trọng trong lịch sử Trung Quốc.
Học thuyết pháp trị với vai trò Tập đại thành của Hàn Phi Tử (-280-234) được hình
thành trên cơ sở thống nhất của 3 học phái:
 Pháp của Thương Ưởng (?- 338);
 Thế của Thận Đáo (-370-290);
 Thuật của Thân Bất Hại (-401-337),
đã phát triển rực rỡ ở thời kỳ tiên Tần và tuy không được bổ sung phát triển liên
tục trong lịch sử như các học thuyết khác, song hôm nay dưới góc độ của khoa học
pháp lý hiện đại để tìm hiểu về học thuyết này chúng ta vẫn thấy toát lên những giá
trị tư tưởng bổ ích.
1. Pháp luật là công cụ của quyền lực chính trị
Trước tình hình rối ren, các chư hầu thi nhau nổi loạn tranh bá, tiếm đoạt quyền lực
thiên tử, đa số các nhà tư tưởng Trung Quốc cổ đại đều cho rằng: nguyên nhân xã
hội loạn là do sự suy yếu địa vị của nhà Chu. Từ đó, họ thống nhất với nhau chủ
trương tôn quân quyền (đề cao uy thế nhà vua). Từ điểm xuất phát này, mỗi học
thuyết lại đề xuất những giải pháp khác nhau: Đức trị chủ trương dùng đạo đức,
Pháp trị tìm thấy ở pháp luật tính khả thi cho việc thực hiện đường lối của mình.
Đề cập đến phương thức cai trị- nội dung cốt lõi của vấn đề chính trị, các nhà pháp
trị cho rằng: Việc trị nước, quản dân không thể dựa theo lễ nghi truyền thống mà
phải được thực hiện trên cơ sở những đạo luật cụ thể và chặt chẽ. Pháp luật, theo
Hàn Phi " là hiến lệnh công bố ở các công sở, thưởng hay phạt đều được dân tin
chắc là thi hành thưởng người cẩn thận giữ pháp luật, phạt kẻ phạm pháp, như vậy
bề tôi sẽ theo pháp " 1 . Điều đó cho thấy Pháp trị đã coi pháp luật là cơ sở của
việc cai trị.
Quan niệm của Hàn Phi về "pháp luật như dây mực, cái thuỷ chuẩn, cái quy,
cái củ" (thước tròn, thước vuông)- là những đồ dùng làm tiêu chuẩn để lo đường
sự đúng sai của các hành vi và làm khuôn phép để khen chê cho đúng. Theo các
nhà pháp trị, pháp luật hết sức cần thiết để duy trì sự thắng thế của nhà vua vì pháp
luật là gốc của vương quyền và để bảo vệ vương quyền, do vua đặt ra để bắt dân
thi hành , theo quan niệm: "Pháp luật là gốc của vua, hình phạt là đầu mối của
tình thương".
Sự cần thiết của pháp luật ở chỗ là mẫu mực để an dân, làm cho nước trị vì nó có
mục đích xoá nguồn gốc của sự rối loạn " làm cho trị là pháp luật, gây ra loạn là
cái riêng tư " 2 . Ở đây, tư tưởng của Hàn Phi không hẹn mà gặp các nhà tư tưởng
vĩ đại của Hy Lạp cổ đại. Xolong (-638-559) cho rằng pháp luật là cái bảo đảm cho
sự bình yên của quốc gia, " tình trạng vô chính phủ sẽ đem lại bao tai hoạ, đưa
thành phố tới chỗ diệt vong. Chỉ có pháp luật mới thiết lập được trật tự và tạo
nên sự thống nhất ". Hêraclit (-530-470) cũng rất coi trọng pháp luật. Bằng câu
nói nổi tiếng: " các nhà nước thị thành phải được thiết lập căn cứ trên pháp luật.
Đấu tranh bảo vệ pháp luật cũng quan trọng như đấu tranh bảo vệ thành phố quê
hương ", Ông đã coi pháp luật là phương tiện để thực hiện cái phổ biến.
Đặc trưng nổi bật của pháp luật là những quy tắc xử sự chung, làm khuôn mẫu
hành vi cho mọi người trong xã hội. Sức mạnh của pháp luật được bảo đảm bằng
chính sức mạnh quyền lực chính trị để buộc mọi người phải tuân theo. Và ngược
lại, pháp luật được thực thi để củng cố và duy trì uy thế nhà vua. Cho nên, pháp
luật là cẩm nang và phương tiện đặc biệt đảm bảo cho sự cai trị thành công. Ngoài
pháp luật là chỗ dựa duy nhất để nhà vua tin cậy, tất cả các quan hệ khác như: vua
tôi, cha con, anh em, vợ chồng... đều tuyệt đối không thể tin tưởng và luôn phải
cảnh giác. Theo họ thì mọi tình cảm như: sự kính trọng, thuỷ chung, trung hiếu...
đều là huyễn hoặc xa vời.
Sự nghi kỵ luôn là cần thiết và phải được coi là phương châm xử thế. Việc xem xét
quan hệ giữa con người với nhau phải trên nguyên tắc lấy cái lợi làm hệ quy chiếu.
Pháp trị cho rằng bản chất của con người là ác, luôn tranh giành, xâu xé nhau về lợi
ích, cho nên, những lời lẽ ca ngợi sự tin tưởng giữa con người với nhau đều là giả
dối hay ngây thơ trong chính trị. Với họ, đạo đức, nhân nghĩa chỉ là món hàng xa
xỉ, những thứ đồ chơi của trẻ nhỏ. Cái quý nhất là pháp luật và chỉ có thể là pháp
luật " áp dụng pháp luật thì kẻ trí phải theo mà kẻ dũng không dám cãi, khiến
cho toàn dân noi theo một đường thì không gì bằng pháp luật. Pháp luật phân
minh thì người trên được coi trọng, không bị lấn. Người trên được coi trọng
không bị lấn thì vua mạnh, nắm được cái mối quan trọng "(3).
Cho rằng pháp luật là công cụ đắc lực và hiệu nghiệm nhất để duy trì và củng cố
quyền lực chính trị (uy thế) của nhà vua- công cụ của đế vương, chỗ dựa vững chắc
nhất để bảo đảm an toàn cho sự ngự trị của vua, nên theo Hàn Phi, nhà vua sáng
suốt phải đặt pháp luật lên trên đức hạnh và trên cả người hiền (vụ pháp chứ không
vụ đức) " Thánh vương không quý nghĩa mà quý pháp luật "(4).
Không chỉ thế, các nhà pháp trị còn chủ trương lấy pháp luật làm chuẩn mực duy
nhất áp đặt cho các giá trị của đạo đức, tình cảm, văn hoá... trong đời sống xã hội.
Có thể nói, Hàn Phi đã cực đoan khi độc tôn pháp luật.
Từ chỗ ghi nhận những nội dung quan trọng (như trên) đến việc phát hiện ra vai trò
cực kỳ quan trọng của pháp luật là phương tiện hữu hiệu trong việc quản lý xã hội
là sự phát triển logic của quá trình nhận thức mang tính khoa học trong tư duy các
nhà pháp trị. Điều này thể hiện rõ trong vấn đề cáo gian (tố cáo kẻ gian) do Hàn
Phi đặt ra: " cái đạo của minh quân là người được tố cáo việc gian của người sang.
Thượng cấp cáo tội, thuộc hạ không tố cáo thì bị liên luỵ... " trong một huyện, nhà
nào cũng gần nhau, họp nhau thành từng "ngũ" (năm nhà), từng " liên " (250 nhà),
hễ ai tố cáo lỗi của người khác thì được thưởng, không tố cáo thì bị trị. Bề trên đối
với kẻ dưới, kẻ dưới đối với bề trên đều như vậy cả. Như vậy thì trên dưới sang
hèn đem pháp luật ra răn nhau, đều đem điều lợi ra dạy nhau 5 . Đây là biện pháp
nhằm để thống nhất tư tưởng toàn dân, tạo khả năng tăng cường trật tự, trị an và
kiểm soát hành động của mỗi người.
Tư tưởng này đã đặt cơ sở cho việc quản lý nhà nước bằng pháp luật và là một
hình thức sơ khai của biện pháp nghĩa vụ dân sự liên đới trong khoa học pháp lý
hiện đại- là một loại nghĩa vụ mà những người có nghĩa vụ luôn liên quan với nhau
trong cả quá trình thực hiện toàn bộ nghĩa vụ cũng như quyền yêu cầu của những
người có quyền luôn được coi là một thể thống nhất. Biện pháp " cáo gian " của
Hàn Phi đã tạo hiệu quả cao trong phòng ngừa tội phạm để giữ gìn an ninh trật tự
xã hội. Điều đó cho thấy, từ xa xưa các nhà pháp trị đã nhận thức được vấn đề
mang tính bản chất: Pháp luật do giai cấp thống trị ban hành và là công cụ đắc lực
để bảo vệ quyền lực chính trị. Bằng sự kết hợp giữa quyền lực và luật pháp, Pháp
trị đã cho chính trị ly khai khỏi sự chế ngự của đạo đức và soi rõ thực chất của mối
quan hệ giữa nhà cầm quyền và người bị trị là quan hệ của quyền lực, vạch rõ cơ
sở khoa học của mối quan hệ giữa luật pháp với chính trị trong vai trò là công cụ
của quyền lực chính trị.
Khác với các nhà đức trị đã tìm cách đồng nhất thần quyền (thuyết thiên mệnh) với
thế quyền, các nhà pháp trị đã không ngần ngại gạt bỏ những quan niệm sáo mòn
trong quá khứ, trả lại một cách dứt khoát cho siêu nhiên những gì của nó để đề cao
duy nhất vai trò của pháp luật- sản phẩm của nhân định. Họ tìm thấy niềm tin ở
ngay nhân tố chủ quan, đề cao năng lực nhận thực và sức mạnh cải tạo ở chính con
người, công khai tuyên bố bản chất của chính trị là quan hệ giữa con người với con
người hoàn toàn mang tính trần gian và chỉ rõ quan hệ đó bị chi phối bởi yếu tố lợi
ích. Vì thế, cái mà họ đề cao chính là uy thế địa vị (quyền lực) và pháp luật của
nhà vua chứ không phải là sự thuyết giảng về thiên mệnh và đạo đức.
2. Pháp luật phải phù hợp với đời sống xã hội
Một trong những quan điểm hàng đầu của Pháp trị cho rằng: việc ban hành pháp
luật phải thích ứng với thời đại, theo nguyên tắc thời biến pháp biến, " pháp luật
mà cùng với thời mà thay đổi thì nước trị, trị dân mà hợp với đời thì có kết quả...
thời thay mà pháp luật không đổi thì nước loạn. Đời đã thay đổi mà cấm lệnh
không biến thì nước bị chia cắt. Cho nên thánh nhân trị dân thì pháp luật theo thời
mà đổi, cấm lệnh cùng với đời mà biến " 6 . Pháp trị cho rằng việc trị nước không
có cái nguyên tắc bất biến. Xét trong bối cảnh đương thời, khi tư tưởng Đức trị đã
trở thành chính thống và việc theo gương các vua nhân đức đời xưa trở thành mẫu
mực của đạo trị nước thì quan điểm trên đây của Pháp trị thực sự mang tính cách
mạng và đột phá cao.
Ngoài ra, các nhà Pháp trị còn cho rằng, pháp luật phải chiều theo tập quán của dân
chúng, " thánh nhân cai trị thì xem phong tục của thời đại thì pháp luật không đứng
được, mà dân loạn " 7 . Tư tưởng này thể hiện cái khôn ngoan của kẻ cai trị: dùng
sức mạnh của tập quán để củng cố sức mạnh cho pháp luật và cũng chính tập quán
là chất xúc tác quan trọng để pháp luật phát huy vai trò trong cuộc sống. Tuy
nhiên, Hàn Phi cũng không cứng nhắc trong vấn đề này. Theo ông, việc pháp luật
thay đổi hay không đổi không phụ thuộc vào vấn đề cổ hay kim, cũ hay mới mà cái
chính là ở chỗ việc đó có hợp thời hay không: Thánh nhân không nhất định phải
theo cổ, giữ cựu lệ mà phải xét việc đương thời rồi tuỳ nghi tìm biện pháp 8 : Điều
đó cho thấy, trong quan điểm của các nhà Pháp trị luôn thống nhất giữa tính
nguyên tắc với sự linh hoạt cần thiết của tư duy biện chứng sâu sắc.
Đây là quan điểm duy vật lịch sử mà cách đây trên 2000 năm các nhà pháp trị bằng
tư duy trực quan mách bảo đã tiếp cận được, thực sự là quan điểm tiến bộ, rất duy
vật mà cũng rất biện chứng khi xem xét vấn đề pháp luật và coi đây là cơ sở lý
luận, là xuất phát điểm khoa học quan trọng của học thuyết này. Xét trên phương
diện nhất định, quan điểm này phần nào " gần " với quan điểm của các nhà Mác xít
sau này khi cho rằng, pháp luật là một hình thái ý thức thuộc thượng tầng kiến trúc,
phản ánh hạ tầng cơ sở của xã hội, khi cơ sở hạ tầng thay đổi thì thượng tầng kiến
trúc phải thay đổi theo, " pháp luật không cao hơn cũng không thấp hơn trình độ
phát triển kinh tế- xã hội " (Mác). Yêu cầu đối với pháp luật là phải phản ánh phù
hợp với thực trạng kinh tế- xã hội.
Trên quan điểm đó, các nhà pháp trị đã đả phá kịch liệt quan điểm cổ hủ của Nho
gia luôn miệng " kính tiên thiên " cho rằng đời sau không bằng đời trước. Tiếc
thay, đến giữa thế kỷ XIX, chủ nghĩa tư bản đã thống trị ở Châu Âu và quay sang
thôn tính phương Đông, giai cấp phong kiến Trung Quốc và Việt Nam vẫn không
tỉnh ngộ, nhìn thẳng vào thực tại đất nước mà vẫn khư khư chủ trương " pháp tiên
vương " và cho Tây phương- những kẻ có súng ống, tàu đồng là " man di ", để rồi
nhanh chóng chuốc lấy thất bại.
Trong xây dựng pháp luật thực định, Pháp trị chủ trương pháp luật phải đơn giản,
dễ hiểu. Phải soạn thảo cho dân dễ biết, dễ thi hành. " Pháp luật không gì bằng
thống nhất và ổn cố, khiến cho dân biết được " 9 . Từ chức năng là khuôn mẫu xử
sự chung nên pháp luật trong bản chất tự nhiên đã mang tính công bằng, trở thành
đại biểu của công lý. Theo Hàn Phi, pháp luật phải công bằng, bênh vực kẻ yếu, số
ít, như vậy mới tạo nên trật tự trong nước: "... trị nước thì mình định pháp luật, đặt
ra hình phạt nghiêm khắc để cứu loạn cho dân chúng, trừ hoạ cho thiên hạ, khiến
cho kẻ mạnh không lấn kẻ yếu, đám đông không hiếp đáp số ít, người già được
hưởng hết tuổi trời, bọn trẻ con được nuôi lớn, biên giới không bị xâm phạm, vua
tôi thân nhau, cha con bảo vệ nhau, không lo bị giết hay bị cầm tù, đó cũng là cái
công cực lớn vậy " 10 . Pháp luật được quan niệm như là mẫu số chung để điều
chỉnh các mối quan hệ khác nhau trong xã hội quy về một trật tự thống nhất theo ý
chí của giai cấp thống trị.
Công bằng phải được thiết lập trên cơ sở mọi người đều bình đẳng trước pháp luật-
là điểm tiến bộ của pháp trị so với chủ trương phân biệt đẳng cấp " lễ bất há thứ
dân, hình bất thướng đại phu " của đức trị (lễ không dành cho dân đen, hình phạt
không dùng cho người trên), thể hiện bước phát triển lớn trong quan niệm về dân
chủ của phương Đông. Tuy nhiên, do xuất phát từ lợi ích của giai cấp thống trị nên
nội hàm của khái niệm công bằng theo Hàn Phi còn phiến diện và khác xa so với
hiện nay bởi đó mới chỉ là quy định công bằng trong phục tùng nghĩa vụ giữa các
thành viên trong xã hội, (còn công bằng về quyền lợi chưa được đề cập đến). Do
vậy mà pháp luật chỉ được chú trọng đến quyền lợi của Nhà nước mà xem nhẹ
quyền lợi của người dân và các biện pháp chế tài cũng thường tuyệt đối hoá mặt
trừng trị mà chưa nhìn thấy một chức năng không kém phần quan trọng của pháp
luật là giáo dục.
Những quan điểm về ban hành pháp luật của Pháp trị như trên về cơ bản vẫn phù
hợp và giữ nguyên giá trị trong xây dựng pháp luật hiện đại. Đến nay, yêu cầu về
ban hành văn bản pháp luật vẫn phải là chính xác, đơn giản, dễ hiểu, chặt chẽ, phổ
thông. Xưa và nay với khoảng cách của trên 2 thiên niên kỷ song tư tưởng của Hàn
Phi vẫn đang sống với thực tại của chúng ta chứ chưa phải đã lùi về quá khứ.
3. Pháp luật phải được thi hành triệt để
Việc ban hành pháp luật mới chỉ đáp ứng về điều kiện cần để điều chỉnh các quan
hệ xã hội. Điều quan trọng hơn là những quy định pháp luật đó được tổ chức thực
hiện trong cuộc sống để trở thành pháp luật trên thực tế và mới đáp ứng được yêu
cầu của chính trị. Thống nhất giữa pháp luật và pháp chế luôn là một đòi hỏi khách
quan trong xây dựng và thực thi pháp luật. Nhận thức rõ điều này, Hàn Phi không
chỉ coi trọng việc xây dựng pháp luật trên cơ sở khoa học mà còn đòi hỏi nó phải
được thực thi một cách triệt để: trong xã hội từ trên xuống dưới, từ vua quan cho
đến thần dân đều phải tuân thủ nghiêm minh.
Tính nghiêm minh của pháp luật được thể hiện trước hết ở việc thưởng phạt. Nhà
vua không được tuỳ tiện mà phải theo đúng phép nước chí công vô tư " dùng pháp
luật để trị nước là để khen đúng người phải, trách đúng kể quấy... trị tội thì không
chừa các quan lớn, thưởng công thì không bỏ sót các dân thường " và " nếu quả
thật có công thì dù là kẻ không thân mà hèn mọn cũng thưởng, nếu quả thật có tội
thì dù là kẻ thân ái cũng phạt " " không tránh người thân và đại thần, thi hành với
cả người mình yêu "... Những quan điểm đó cho thấy việc thi hành pháp luật của
Hàn Phi là hết sức triệt để, không có chỗ cho những tình cảm cá nhân, hay địa vị,
tư lợi mà chỉ dành cho phép công duy nhất. Chủ trương của Pháp trị là đề cao tuyệt
đối pháp luật, vứt bỏ hết thi- thư- lễ- nhạc là những cơ sở giáo hoá của đức trị để
đưa mọi người vào một khuôn khổ duy nhất là luật pháp. Thậm chí, giữa vua- tôi
cũng không cần bày tỏ tình cảm kính trọng, thân ái mà chỉ cần làm theo đúng pháp
luật. Với các nhà pháp trị, pháp luật được đặt ở vị trí tối thượng và thực sự là thứ
đạo đức không có tình cảm.
Với vua là người đề ra và nắm pháp luật trong tay, cũng là người cao nhất có
quyền thực thi pháp luật, hơn ai hết Vua phải gương mẫu tự đưa mình vào khuôn
khổ trong thi hành pháp luật. Bậc minh quân phải là người có tinh thần thượng tôn
pháp luật và bắt các quan lại thi hành luật pháp một cách đúng đắn: "Người thi
hành pháp luật mà cương cường thì nước mạnh, người thi hành pháp mà nhu
nhược thì nước yếu" 11 .
Vai trò và sự sáng suốt của vua là yếu tố tiên quyết đảm bảo cho việc thực thi pháp
luật có hiệu quả. Muốn vậy, vua phải gạt bỏ hoàn toàn những riêng tư để chỉ tuân
theo pháp luật: " nhà cầm quyền nào biết từ bỏ tư lợi tà tâm mà theo phép công
(tức pháp luật) thì dân sẽ yên, nước sẽ trị; biết từ bỏ hành động riêng tư mà làm
theo phép công thì binh sẽ mạnh, địch sẽ yếu " 12 . Ở đây, Hàn Phi đã nhận thấy ý
muốn cá nhân là cội nguồn của tình trạng vô pháp luật và ông cảnh báo nguy cơ:
khi pháp luật bị xem thường và đặt dưới ý chí chủ quan của người cầm quyền là
lúc xảy ra tai hoạ của sự suy vong. Như vậy, trong khi Đức trị chủ trương vua nêu
gương nhân đức, Pháp trị lại chủ trương vua nêu gương tuân thủ pháp luật.
Pháp luật là vũ khí sắc bén để bảo vệ uy thế của vua. Vì vậy, vua phải sử dụng
pháp luật một cách hữu hiệu bằng việc nắm trong tay các quyền thưởng phạt để
chế ngự bề tôi, yêu cầu việc thưởng phạt phải xác thực, đúng người và đích đáng
mới phát huy hiệu quả của pháp luật. " Phạt tội một kẻ mà ngăn cấm được mọi sự
gian tà trong nước (...). Kẻ bị phạt nặng là kẻ cướp, kẻ sợ hãi là lương dân " 13 .
Đây là quan điểm dùng hình phạt để bỏ hình phạt (hình dĩ khử hình) của Pháp trị,
trái ngược với Nho giáo là bãi bỏ hình phạt để không còn hình phạt nữa (hình bất
hình). Ở đây, các nhà pháp trị đã tiếp cận đến nguyên tắc kết hợp giữa giáo dục với
trừng phạt; hình phạt là để răn đe, phòng ngừa tội phạm. Tư tưởng này khác xa so